(خطبه226صبحی صالح)
و من خطبة له ( عليه السلام ) في التنفير من الدنيا
دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ وَ بِالْغَدْرِ مَعْرُوفَةٌ- لَا تَدُومُ أَحْوَالُهَا وَ لَا يَسْلَمُ نُزَّالُهَا- أَحْوَالٌ مُخْتَلِفَةٌ وَ تَارَاتٌ مُتَصَرِّفَةٌ- الْعَيْشُ فِيهَا مَذْمُومٌ وَ الْأَمَانُ مِنْهَا مَعْدُومٌ- وَ إِنَّمَا أَهْلُهَا فِيهَا أَغْرَاضٌ مُسْتَهْدَفَةٌ- تَرْمِيهِمْ بِسِهَامِهَا وَ تُفْنِيهِمْ بِحِمَامِهَا-
وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّكُمْ وَ مَا أَنْتُمْ فِيهِ مِنْ هَذِهِ الدُّنْيَا- عَلَى سَبِيلِ مَنْ قَدْ مَضَى قَبْلَكُمْ- مِمَّنْ كَانَ أَطْوَلَ مِنْكُمْ أَعْمَاراً وَ أَعْمَرَ دِيَاراً وَ أَبْعَدَ آثَاراً- أَصْبَحَتْ أَصْوَاتُهُمْ هَامِدَةً وَ رِيَاحُهُمْ رَاكِدَةً- وَ أَجْسَادُهُمْ بَالِيَةً وَ دِيَارُهُمْ خَالِيَةً وَ آثَارُهُمْ عَافِيَةً- فَاسْتَبْدَلُوا بِالْقُصُورِ الْمَشَيَّدَةِ وَ النَّمَارِقِ الْمُمَهَّدَةِ- الصُّخُورَ وَ الْأَحْجَارَ الْمُسْنَدَةَ وَ الْقُبُورَ اللَّاطِئَةَ الْمُلْحَدَةَ- الَّتِي قَدْ بُنِيَ عَلَى الْخَرَابِ فِنَاؤُهَا- وَ شُيِّدَ بِالتُّرَابِ بِنَاؤُهَا فَمَحَلُّهَا مُقْتَرِبٌ وَ سَاكِنُهَا مُغْتَرِبٌ-
بَيْنَ أَهْلِ مَحَلَّةٍ مُوحِشِينَ وَ أَهْلِ فَرَاغٍ مُتَشَاغِلِينَ- لَا يَسْتَأْنِسُونَ بِالْأَوْطَانِ وَ لَا يَتَوَاصَلُونَ تَوَاصُلَ الْجِيرَانِ- عَلَى مَا بَيْنَهُمْ مِنْ قُرْبِ الْجِوَارِ وَ دُنُوِّ الدَّارِ- وَ كَيْفَ يَكُونُ بَيْنَهُمْ تَزَاوُرٌ وَ قَدْ طَحَنَهُمْ بِكَلْكَلِهِ الْبِلَى- وَ أَكَلَتْهُمُ الْجَنَادِلُ وَ الثَّرَى-
وَ كَأَنْ قَدْ صِرْتُمْ إِلَى مَا صَارُوا إِلَيْهِ- وَ ارْتَهَنَكُمْ ذَلِكَ الْمَضْجَعُ وَ ضَمَّكُمْ ذَلِكَ الْمُسْتَوْدَعُ-
فَكَيْفَ بِكُمْ لَوْ تَنَاهَتْ بِكُمُ الْأُمُورُ- وَ بُعْثِرَتِ الْقُبُورُ هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ- وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ- وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ
لغات
تاره: دفعه، مرتبه
مستهدفه: چيزى كه نصب مى شود و هدف تيراندازى قرار مى گيرد.
عفت الآثار: آثار محو شد، ناپديد شد
نمارق: جمع نمرق و نمرقه: متكاى كوچك
كلكل: سينه
بعثرت القبور: قبرها نبش شد، و آنچه در آن بود بيرون آورده شد، هر گاه شخصى كالاى فروشى خود را، هم زند، و زير و رو كند بطورى كه آنچه در پايين است بالا بيايد و آنچه در بالاست پايين آيد، مى گويند: بعثر الرجل متاعه: آن مرد كالاى خود را زير و رو كرد.
ترجمه
از خطبه هاى آن حضرت (ع) است: درنکوهش دنیا:
«دنيا سرايى است كه با گرفتارى در آميخته و به مكر و فريبكارى شهرت يافته است، همواره بر يك حال باقى نمى ماند، وارد شوندگان به آن سالم نمى مانند احوالش گوناگون و اوضاعش در تغيير است خوشى در آن نكوهيده و آسودگى در آن وجود ندارد، ساكنان دنيا هدف بلايند كه دنيا آنان را با تيرهاى خود نشانه گرفته و با مرگ نابودشان مى كند.
بدانيد اى بندگان خدا، شما و دنيايى كه در آن قرار داريد در همان مسيرى گام برمى داريد كه گذشتگان شما آن را پيموده اند، آنها كه عمرشان از شما درازتر و خانه هايشان از خانه هاى شما آبادتر و آثارشان از شما بيشتر بود، صداهايشان خاموش شد و از هوا و هوس افتادند و بدنهايشان پوسيد و ساختمانهايشان خالى ماند و آثارشان مندرس شد، كاخهاى بر افراشته و ساختمانهاى استوار و بالشهاى گسترده را به سنگهاى محكم و قبرهاى به لحد چسبيده، تبديل كردند، آن قبرهايى كه اطرافشان ويران شده و ساختمان آنها با خاك استوار شده است مكان آن قبرها با هم نزديكند ولى آنان كه در قبرها خوابيده اند، غريب و تنهايند در يكجا اجتماع دارند ولى ترسان و هراسانند و گروهى به ظاهر راحتند امّا در واقع گرفتارند، با وطنهاى خود انس نمى گيرند، با آن كه با هم نزديك و همسايه اند، امّا همانند همسايگان با هم آميزش ندارند، چگونه ميان آنها ديد و باز ديد باشد و حال آن كه پوسيدگى با سينه خود آنان را خرد كرده و سنگ و خاك ايشان را خورده است،
اكنون تصوّر كنيد كه شما نيز به جاى آنها رفته ايد و آن خوابگاه شما را به گرو گرفت، و آن امانتگاه شما را در آغوش دارد،
پس چگونه خواهد بود حال شما، وقتى كه كارهايتان سرآيد و قبرها زير و رو شود «هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ماأَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ.»
شرح
امام (ع) در اين خطبه شريف كه دنيا را نكوهش و نواقص آن را گوشزد كرده، مى خواهد انسان را چنين هشدار دهد كه از تمايل زياد به دنيا بر حذر باشد و بداند كه رو آوردن به زرق و برق دنيا، آدمى را از توجه به خدا باز مى دارد، بايد به دنيا به گونه اى نگريست و استفاده كرد كه بدان منظور پديد آمده است (يعنى دنيا را وسيله آخرت قرار داد و نه هدف) كلمه دار خبر مبتداى محذوف (الدنيا) است.
در آغاز، عيبهاى دنيا را بر شمرده و مردم را از آن بر حذر داشته است:
1- دنيا با گرفتارى و بلا همراه است و به منظور رساتر بودن كلام، اين معنا را بطور كنايه با لفظى كه از مادّه حفوف اشتقاق يافته و به معناى احاطه و فراگيرى همه جهات است تعبير فرموده است، چون كنايه رساتر از تصريح است.
2- دنيا به دغلكارى و فريب شهرت دارد، لفظ فريب و دغل را به عنوان كنايه و استعاره ذكر كرده است، زيرا گاهى در دنيا خوشيهايى به انسان رو مى آورد كه چون مورد پسند انسان است و به آن خو مى گيرد، تصور مى كند كه اين وضع براى هميشه باقى مى ماند گويا از دنيا قول گرفته كه هميشه با او سر سازش داشته باشد، و چون آن وضعيت تغيير مى كند و دنيا با او ناسازگار مى شود مثل آن است كه دنيا وى را فريب داده و با او مكر كرده است و از آن رو كه اين تغيير حالت، از خوشى به ناخوشى و بالعكس براى دنيا زياد و دائمى است لذا به اين ويژگى معروف و مشهور است.
3- هيچ حالتى از حالات دنيا ثبات و دوامى ندارد.
4- وارد شوندگان به دنيا از آفتها مصون نيستند.
5- احوال آن متفاوت است. احوال خبر مبتداى محذوف است و تقدير آن چنين است، احوالها احوال مختلفه.
6- متغيّر بودن حالات آن، چنان است كه پس از هر حالتى، حالت ديگرى پيدا مىشود.
7- خوشى و دلبستگى بدان نكوهيده است، زيرا لذتهاى آن، عاقبتى هلاكتزا دارد و آلوده به مرضهاى تيره كننده دل و عوارض نامطلوب است و به اين سبب پيوسته در زبانهاى اغلب مردم مورد مذمت قرار مى گيرد و در زبان كسى هم كه دنيا به كام اوست و در آسايش و رفاه زندگى مى كند، موقعى كه برخى بيماريهاى فرساينده بر جسم و جان او عارض مى شود، دنيا مورد نكوهش و مذمّت واقع مى شود.
8- هيچ گونه امنيّتى از خطرهاى آن وجود ندارد و انسان در دنيا از خطراتش ايمن نيست، خطرهايى كه از لوازم ذاتى و تحولاتى وجودى دنياست و استعدادهاى كسانى كه بر اثر حركت افلاك و ستاره هاى آن، امورى را مى پذيرند در دنيا مختلف است و ارواح مجرّده، از سوى حق تعالى به هر پذيرنده اى از آنها آنچه آماده دريافتش هست، افاضه مى كنند.
9- ساكنان دنيا همواره هدف تيرهاى بلايند، واژه اغراض را استعاره از مبتلايان آورده و كلمه مستهدفه را هم كه از لوازم مشبه به است براى ترشيح ذكر فرموده است، همچنان كه تيراندازى را استعاره از ايجاد گرفتاريها، و تيرها را به عنوان ترشيح آورده است.
10- دنيا با ساكنان خود همان رفتارى را دارد كه با گذشتگان داشته است آنها كه از ايشان عمرشان درازتر و خانههايشان آبادتر و آثارشان بالاتر بود
يعنى عظمت آثار آنها چنان بود كه كسى را قدرت داشتن آن نبود و به سبب عظمتى كه داشت نمى توانست به آن برسد.
منظور از اين قسمت آن است كه دنيا همچنان كه پيشينيان را به نابودى كشانده ساكنان فعلى را هم به آنان ملحق مى سازد.
اصبحت اصواتهم… و الثرى،
اين جا امام (ع) آنچه را كه بر سر گذشتگان از مردم آمده بطور تفصيل بيان فرموده است كه هشدارى باشد براى مردم دنيا. و عبارت: رياحهم راكده، كنايه از بىحركت بودن و گمنامى آنهاست پس از آن همه عظمت و ابهّتى كه در دلهاى مردم داشتند.
قد بنى بالخراب فناؤها،
يعنى خانه هايى كه با داشتن اهل و وجود ساكنان در آن آباد و معمور بود اكنون خراب شده و بر روى آن قبرها جاى گرفته است.
در به كار بردن چهار كلمه فناؤها و بناؤها و مغترب و مقترب، امام (ع) رعايت سجع«» متوازى كرده است، كه در ميان هر يك از دو كلمه پهلوى هم، قرار دارد و از تقابلى كه ميان دورى و نزديكى وجود دارد، چنين اراده شده است كه آن كه در قبر خوابيده اگر چه قبرش به محلّ خانهاش نزديك است اما تنهاست و از خانوادهاش دور است. و با بيان چند ويژگى براى خفتگان در قبرها كه وحشت زده و گرفتارند و با وطنهاى خود مأنوس و همانند همسايگان با هم ارتباط بر قرار نمىكنند، اراده كرده است كه اين همسايگى و فراغت خاطر آنها و حتى كليّه حالات آنها مثل دنيا نيست كه با هم انس و الفت داشته باشند و اين مطلب را بدان جهت بيان فرموده تا اهل دنيا از علاقه مندى به آن دورى كنند و چندان دلبسته به آن نباشند، و سپس علت آن را كه اهالى قبرها به ديدار يكديگر نمى روند با اين بيان تشريح فرموده است: چگونه ميان آنها ديد و باز ديد باشد
و حال آن كه پوسيدگى با سينه خود آنها را آرد كرده و كلمه طحن را براى اين معنا كه كهنگى و پوسيدگى بدنهاى آنان را تباه ساخته استعاره آورده و واژه كلكل را هم كه به معناى سينه و از لوازم مشبّه به است به منظور ترشيح براى آن ذكر كرده است و همچنين لفظ اكل را كه به معناى خوردن است براى اين معنا كه سنگها و خاكهاى گور بدنهاى مردگان را به نابودى كشانده اند استعاره آورده است.
و كأن قد صرتم… المستودع،
واژه كأن از حروف مشبهه به فعل و مخفّفه از مثقّله است، اسم آن ضمير شأن و خبرش قد صرتم است و اشاره است به اين كه شما هم مثل گذشتگان خود گويا اكنون به سرنوشت آنان دچار شده ايد.
و ارتهنكم ذلك المضجع،
گويا قبر، محلّ اقامت شما شده است و شما را از ساكنان پا بر جاى خود به حساب مىآورد، و اين كه قبر را براى مردگان به عنوان مستودع يعنى جايگاه موقّتى و امانت ذكر كرده به اين دليل است كه براى هميشه در آن جا نيستند بلكه در آينده كه روز قيامت است از آن جا بيرون مىآيند و به صحنه رستاخيز و سپس قرارگاه ابدى خود رهسپار مى شوند.
فكيف بكم… القبور،
در آخر، امام (ع) به منظور اين كه مردم را به كارهاى نيك و عبادات تشويق كند و از هوا و هوس و اعمال گناه و معصيت باز دارد ايشان را به احوال روز رستاخيز و هول و هراسهاى آن هشدار مى دهد و به عنوان پرسش كه آگاه كنندهتر است توجه آنها را جلب كرده است، و در ذيل اين سؤال به اين نكته اشاره فرموده است كه در آن روز در حقيقت آدمى بيدار شده و نسبت به آنچه از خير و شرّ كه پيش فرستاده و اعمالى كه در دنيا انجام داده آگاه مىشود، به سوى مولاى حقيقى و معبود واقعى بازگشت مىكند كه در اين صورت بطلان تمام معبودهاى باطلى كه در دنيا آنها را حق مىپنداشتهاند آشكار مىشود. توفيق از خداوند است.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم بحرانی)، ج 4 ، صفحهى 172-166