(خطبه220صبحی صالح)
و من كلام له ( عليه السلام ) في وصف السالك الطريق إلى اللّه سبحانه
قَدْ أَحْيَا عَقْلَهُ وَ أَمَاتَ نَفْسَهُ حَتَّى دَقَّ جَلِيلُهُ- وَ لَطُفَ غَلِيظُهُ وَ بَرَقَ لَهُ لَامِعٌ كَثِيرُ الْبَرْقِ- فَأَبَانَ لَهُ الطَّرِيقَ وَ سَلَكَ بِهِ
السَّبِيلَ- وَ تَدَافَعَتْهُ الْأَبْوَابُ إِلَى بَابِ السَّلَامَةِ وَ دَارِ الْإِقَامَةِ- وَ ثَبَتَتْ رِجْلَاهُ بِطُمَأْنِينَةِ بَدَنِهِ فِي قَرَارِ الْأَمْنِ وَ الرَّاحَةِ- بِمَا
اسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ وَ أَرْضَى رَبَّهُ
ترجمه
گفتار آن حضرت (ع) است:
«خردش را زنده كرد، و نفس سركش خود را مي راند، تا آن جا كه بدنش ضعيف و اندامش لاغر و نزار شد«»، و تندى اخلاقش به نرمى مبدّل شده است، و براى او هاله اى از روشنايى درخشيد كه راه او را روشن و او را در آن مسير روان ساخت و پيوسته از درى به در ديگر منتقل شده تا به باب سلامت و سراى زندگى جاودانى راه يافت، و به سبب اعمال قلبى كه انجام داد و خشنودى پروردگار خويش را جلب كرد، با آرامش كامل جسمانى در قرارگاه امن و آسايش ثابت قدم قرار گرفت.»
شرح در بيان اوصاف سالك
اين سخن امام (ع) از والاترين سخنانى است كه در باره بيان اوصاف سالك الى اللَّه و عارف حقيقى و چگونگى سير و سلوك او در اين طريق آمده است.
امام (ع) در اين خطبه با اين تعبير كه سالك راه حق خرد خود را زنده كرده به اين مطلب اشاره فرموده اند كه عارف با رياضتهاى عارفانه و كوششهاى سالكانه خود براى بدست آوردن كمالات عقلى از قبيل دانشها و معارف و ويژگيهاى اخلاقى موفقيتهاى شايانى كسب مى كند، و با دارا بودن خصيصه زهد و انجام دادن عبادات خالصانه، عقل نظرى و عقل عملى خويش را كامل و احياء مى كند.
امات نفسه:
اين جمله اشاره به آن است كه عارف با عبادتهاى عارفانه خود نفس امّاره به بديها را مغلوب كرده و آن چنان آن را در اختيار نفس مطمئنّه قرار داده است كه به هيچ نحو دست به كارى نمى زند مگر اين كه عقل وادار كننده و راهنماى او باشد، كه در اين صورت نفس امّاره از لحاظ شهوات و خواسته هاى حيوانى خود مرده است زيرا از ناتوانى و ضعف قادر به انجام هيچ عملى نيست.
حتى دقّ جليله،
حضرت در اين عبارت، از بدن به جليل (بزرگ) تعبير فرموده است، زيرا آن آشكارترين و بزرگترين چيزى است كه ديده مى شود، و معناى عبارت چنين است: عارف و سالك تا به حدّى نفس امّاره را ميرانده كه كالبدش ضعيف و اندام او لاغر شده است.
لطف غليظه،
در اين جمله دو احتمال داده شده است:
الف: مانند جمله قبل اشاره به لاغرى و نزارى اندام و جسم شخص سالك باشد.
ب: احتمال ديگر اين كه مراد، ناتوانى قواى نفسانى و درهم شكستن خواسته هاى شهوانى است كه در اثر زهد و عبادت براى چنين فردى پيدا مى شود، زيرا آزاد بودن نفس در خوردن و آشاميدن و انجام دادن خواسته هاى خود، تن را ستبر ولى عقل و حواسّ ادراكى را آشفته و ضعيف مى سازد، و از اين رو گفته اند: «شكمبارگى و پر خورى، تيز هوشى را نابود مى كند و مايه تيرگى دل و ستبرى بدن مى شود«».» بر عكس، اگر در وجود انسان عقل و خرد، حاكم شود، قواى ادراكى او، غبار كدورتى را كه در پى پر خورى و شكمبارگى يافت مى شود از خود مى زدايد، چنان كه آيينه با صيقل جلا داده و پاك مى شود، و با رفع كدورت از قواى ادراكى، جوهره نفس آدمى نيز كه با پيروى از خواسته هاى جسمانى و هواى نفسانى آلوده و تيره شده بود جلا و صفا يافته و روشن مى شود و از اين رو به عالم بالا اتصال و شايسته كسب فيض و گرفتن نور از عالم بالا مى شود.
و برق له لامع كثير البرق،
منظور از كلمه لامع مرحله اى از خلسه است كه سالك با رياضت و تقويت اراده به آن مى رسد و در اين مرحله براى او انوار الهى و يا لذّتى پيدا مى شود كه در سرعت و ظهور و خفا همانند برق جهنده است و در اصطلاح عارفان آن را «وقت» مى گويند و اين مرحله پيوسته در ميان دو وجد و سرور، قرار دارد كه يكى قبل از آن و ديگرى پس از آن براى عارف پيدا مى شود، زيرا، هنگامى كه لذّت انوار لامعه را چشيد و پس از آن جدا شد، در فراق آنچه از دست داده، ناله و آوازى براى او پيدا مى شود.
اين لوامع در آغاز كار براى انسان اندك اندك پيدا مى شود، امّا، موقعى كه با توجه و دقت به رياضت پرداخت، زياد مى گردد، و از اين رو، امام (ع) با كلمه لامع اشاره به خود آن نور فرموده و با كثرت برق و افزونى درخشندگى آن اشاره به كثرتى فرموده است كه با كامل شدن رياضت حاصل مى شود.
احتمال ديگر در معناى عبارت: لامع كثير البرق آن است كه «لامع» استعاره از عقل فعال و درخشندگى آن به معناى ظاهر شدنش براى عقل انسان و كثرت برق آن اشاره است به بسيارى ريزش و فيضان آن انوار كه در هنگام توجه دقيق به رياضت مانند برق براى او ظاهر مى شود.
فابان له الطريق،
مراد امام از اين جمله آن است، با عروض اين لوامع براى او ظاهر شد كه طريق واقعى به سوى خداى تعالى همان رياضتى است كه به آن اشتغال دارد.
و سالك به السبيل،
و اين انوار درخشنده سبب شد كه او به سلوك در راه خدا بپردازد.
تدافعته الأبواب،
مراد از ابواب درهاى رياضت است كه عارف را به سوى بهشت سوق مى دهد و عبارت است از: مطيع قرار دادن نفس سركش امّاره و زهد حقيقى و امورى از قبيل عبادات و ترك دنيا و جز اينها، و سالك با سير در اين ابواب سرانجام سر از باب سلامت در مى آورد و آن، درى است كه هر گاه عارف با علم و معرفت داخل در آن شود، يقين به مصونيت از انحراف در سلوك پيدا مى كند، و حقيقت اين «در» همان «وقت» است كه در قبل به آن اشارت رفت، و نخستين منزل از منزلهاى بهشت عقلى است.
و ثبتت رجلاه… و الراحة،
يعنى در قرار امن و راحت قدمهايش استقرار مى يابد.
عبارت «فى قرار الامن، جار و مجرور و متعلق به ثبتت مى باشد، و اين مرحله دوم است كه براى سالك پس از مرحله وقت به وجود مى آيد و طمأنينه ناميده مى شود، و شرح آن چنين است كه: سالك، تا هنگامى كه در مرحله وقت است، از درخشش اين برقها بر ضمير او، اضطراب و هيجانى در كالبدش پيدا مى شود كه احساس «خلسه» مى كند، زيرا معمولا هر گاه براى نفس امر عظيمى رخ دهد به حركت و اضطراب در مى آيد، ولى با كثرت اين واردات، نفس انسان به آنها الفت مى گيرد و احساس نگرانى نمى كند، بلكه از آن رو كه قدم عقل او در درجه اى اعلا از درجات بهشت كه قرار امن و راحت از عذاب الهى است قرار گرفته، كمال سكونت و اطمينان مى يابد.
آخرين جمله اين خطبه اين است: بما استعمل، اين جارّ و مجرور نيز متعلق به ثبتت مى باشد و شرح آن چنين است: عارف به سبب به كار گرفتن قلب و روح خود در عبادت و جلب رضايت و خشنودى پروردگار متعال، گامهايش استوار شده است. توفيق از خداوند است.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم بحرانی)، ج 4 ، صفحهى 105-100