(خطبه204صبحی صالح)
و من كلام له ( عليه السلام ) كان كثيرا ما ينادي به أصحابه
تَجَهَّزُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ فَقَدْ نُودِيَ فِيكُمْ بِالرَّحِيلِ وَ أَقِلُّوا الْعُرْجَةَ عَلَى الدُّنْيَا ، وَ انْقَلِبُوا بِصَالِحِ مَا بِحَضْرَتِكُمْ مِنَ الزَّادِ فَإِنَّ أَمَامَكُمْ عَقَبَةً كَئُوداً وَ مَنَازِلَ مَخُوفَةً
مَهُولَةً لَا بُدَّ مِنَ الْوُرُودِ عَلَيْهَا وَ الْوُقُوفِ عِنْدَهَا.
وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَلَاحِظَ الْمَنِيَّةِ نَحْوَكُمْ دَانِيَةٌ وَ كَأَنَّكُمْ بِمَخَالِبِهَا وَ قَدْ نَشِبَتْ فِيكُمْ وَ قَدْ دَهَمَتْكُمْ فِيهَا مُفْظِعَاتُ الْأُمُورِ وَ مُعْضِلَاتُ الْمَحْذُورِ.
فَقَطِّعُوا عَلَائِقَ الدُّنْيَا وَ اسْتَظْهِرُوا بِزَادِ التَّقْوَى
و قد مضى شيء من هذا الكلام فيما تقدم بخلاف هذه الرواية
لغات
عرجه و تعريج: توقف و ماندن در جايى و در آن محبوس شدن.
عقبه كؤود: گردنهاى كه بالا رفتن از آن دشوار است.
ملاحظ: جمع ملحظ و آن، يا مصدر ميمى يا اسم مكان است به معناى محل نظر، و منظور از آن، نگريستن به گوشه چشم است.
دانيه: تازه به تازه.
مفظعات الامور: كارهايى كه بيش از حدّ معمول، بزرگ و دشوار باشد.
معضلات المحذور: مشكلات گناه، گناهان سنگينى كه از سختى كمر انسان را خم مى كند.
ترجمه
از سخنان امام (ع) كه در موارد بسيارى اصحاب خود را با اين كلمات مورد خطاب قرار مى داد:
«خدا شما را رحمت كند، آماده سفر شويد همانا كه شما را به رفتن ازدنيا مى خوانند از ماندن در دنيا بكاهيد و از آنچه داريد با بهترين توشه به سوى آخرت باز گرديد زيرا جلوى شما گردنه هاى ترسناك و هول انگيز وجود دارد كه ناچار بايد بر آن وارد شويد و در آنها توقف كنيد. بدانيد كه مرگ در هر لحظه شما را زير نظر دارد و گويى چنگالهايش را در جانهاى شما فرو برده است مشكلات زندگى و كارهاى ناروا و اعمال ناپسند شما را در دنيا به خود مشغول ساخته، پس پيوندهاى خود را با دنيا بگسليد و با توشه تقوا پشتوانهاى محكم به دست آوريد».
در پايان سيد رضى يادآور مى شود كه مقدارى از اين خطبه در گذشته نقل شده است.
شرح
امام (ع) در اين قسمت از سخنانشان به انسانها دستور مى دهند كه براى سفر به سوى خدا توشه لازم را كه تقوا و پرهيز از گناه است آماده كنيد، در كلمه الرحيل كه به معناى كوچ كردن است دو احتمال مى رود:
1- مقصود از آن سفر به وسيله مرگ است كه در اين صورت ندا دهنده حوادث و اتفاقهاى روزانه است كه ناگزير موجود را به نابودى و مرگ فرا مى خواند
2- احتمال دوم، آن كه منظور از رحيل سفر به سوى خدا با رياضتهاى كامل باشد كه در اين صورت ندا دهنده آن، پيامبر خدا و قرآن و اولياى خدا خواهند بود. سپس امام (ع) دستور مىدهد كه انسان بايد نسبت به دنيا و ماندن در آن علاقه زياد نشان ندهد بلكه فقط به مقدار لازم به آن توجه كند، و اين معناى زهد است.
آن گاه مى فرمايد كه با اعمال نيك و آمادگى كامل به تقوا و كارهاى شايسته از دنيا به آخرت وارد شويد.
فان امامكم عقبة كؤودا،
امام (ع) لفظ عقبه را با صفت كؤود براى مرگ استعاره آورده است و مناسبت اين تشبيه، برخورد سخت با مرگ داشتن و با درد و رنج روحى منزلگاههاى مرگ را تا پايان آن سپرى كردن، مى باشد.
و منظور امام (ع) از منازل ترس آور و هولناك، منزلگاههاى پس از مرگ از قبيل قبر و بقيّه حالاتى است كه با درجات مختلف براى گناهكاران در آخرت وجود دارد، و روشن است كه انسان ناگزير مى باشد كه به اين منزلها وارد شود و در آنها تا زمان عبور توقف كند، بويژه نفوسى كه داراى صفات زشت و دلبستگيهاى پست مادّى بودهاند، چون توقف آنها در آن منزلگاهها طولانى تر و سختيهاى آنان در آن منزلها هولناكتر است.
و اعلموا…. فيكم،
امام (ع) در اين عبارت بعضى از لوازم (منيّة) را كه براى مرگ استعاره شده است، يعنى نگاه دائمى و غضبناك با گوشه چشم را گرفته و آن را كنايه از اين قرار داده است كه مرگ در كمين آنان مىباشد و از آنها صرف نظر نمىكند و دانيه«» هم روايت شده يعنى نگاههاى مرگ به آنها نزديك است.
ذكر چنگالها و فرو بردن آن، كنايه از بلاها و دردهاى هلاكتزايى است كه هنگام مرگ به انسان گنهكار مىرسد و وجه شبه در اين جا امرى است كه وقوع آن نزديك فرض شده كه فرا رسيدن مرگ است و نسبت فرو بردن چنگالهاى مرگ در روح آنان به سرعت وقوع مرگ تشبيه شده است، و باء در بمخالبها به معناى الصاق و چسبيدن است و واو در جمله و قد نشبت و جمله و قد دهمتكم حاليّه است.
و قد دهمتكم… المحذور،
كنايه از سختيهاى مرگ و سنگينى بار گناه است، كه در هنگامه مرگ انسان را فرا مىگيرد.
فقطّعوا علايق الدنيا،
امام (ع) در اين عبارت به زهد حقيقى در دنيا و سبكبارى و نياندوختن مال دنيا و ترك آنچه از متاع دنيا زايد است فرمان مىدهد.
و استظهروا بزاد التقوى،
يعنى در تمام گرفتاريهاى سفر آخرت تقوا را بزرگترين پشتيبان خود قرار دهيد. و توفيق از خداست.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم بحرانی)، ج 4 ، صفحهى 14-10