(خطبه183صبحی صالح)
من خطبة له ( عليهالسلام ) في قدرة اللّه و في فضل القرآن و في الوصية بالتقوى
الله تعالى
بخش اول
الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمَعْرُوفِ مِنْ غَيْرِ رُؤْيَةٍ- وَ الْخَالِقِ مِنْ غَيْرِ مَنْصَبَةٍ خَلَقَ الْخَلَائِقَ بِقُدْرَتِهِ- وَ اسْتَعْبَدَ الْأَرْبَابَ بِعِزَّتِهِ وَ سَادَ الْعُظَمَاءَ بِجُودِهِ- وَ هُوَ الَّذِي أَسْكَنَ الدُّنْيَا خَلْقَهُ- وَ بَعَثَ إِلَى الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ رُسُلَهُ- لِيَكْشِفُوا لَهُمْ عَنْ غِطَائِهَا وَ لِيُحَذِّرُوهُمْ مِنْ ضَرَّائِهَا- وَ لِيَضْرِبُوا لَهُمْ أَمْثَالَهَا وَ لِيُبَصِّرُوهُمْ عُيُوبَهَا- وَ لِيَهْجُمُوا عَلَيْهِمْ بِمُعْتَبَرٍ مِنْ تَصَرُّفِ مَصَاحِّهَا وَ أَسْقَامِهَا- وَ حَلَالِهَا وَ حَرَامِهَا- وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ لِلْمُطِيعِينَ مِنْهُمْ وَ الْعُصَاةِ- مِنْ جَنَّةٍ وَ نَارٍ وَ كَرَامَةٍ وَ هَوَانٍ- أَحْمَدُهُ إِلَى نَفْسِهِ كَمَا اسْتَحْمَدَ إِلَى خَلْقِهِ- وَ جَعَلَ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْراً- وَ لِكُلِّ قَدْرٍ أَجَلًا وَ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَاباً
لغت
المنصبه: رنج
ترجمه
«ستايش ويژه خداوندى است كه بى آن كه ديده شود شناخته شده، و بى هيچ رنجى آفريننده است، با قدرت خود آفريدگان را بيافريد، و با عزّت و بزرگى خويش گردنكشان را بنده خود گردانيد، و با جود و بخشش خود بر همه بزرگان سرورى يافت، او پروردگارى است كه آفريدگانش را در دنيا جا داده، و پيامبرانش را به سوى جنّ و انس فرستاده است، تا پرده از چهره زشت دنيا برگيرند، و آنان را از زيانهايش بر حذر دارند و در باره آن براى آنها مثلها آورند، و آنان را به عيوب دنيا بينا گردانند، و آنچه را مايه عبرت است از دگرگونى تندرستى و ابتلاى به بيمارى و حلال و حرام دنيا پياپى گوشزد آنها سازند، و آنچه را خداوند سبحان براى فرمانبرداران و گنهكاران از بهشت و دوزخ و حرمت و خوارى آماده فرموده براى آنان بازگو كنند.
او را ستايش مىكنم بدان گونه كه از آفريدگانش خواسته است او را ستايش كنند، و براى هر چيزى اندازهاى، و براى هر اندازه ا ى مدّتى، و براى هر مدّتى نوشته اى قرار داده است.»
شرح
امام (ع) خداوند را از اين نظر ستايش كرده است كه به سبب روشنى آيات و آثارش، در نزد عقول معروف و شناخته شده است، با اين كه او منزّه است از اين كه به وسيله حسّ باصره كه اختصاص به اجسام و ملحقات آنها دارد درك و شناخته گردد. سپس به اعتبار اين كه آفريننده و پديد آورندهاى است كه در خلق و ايجاد منزّه، از تعب و رنج است او را مىستايد، زيرا رنج و تعب مستلزم وجود اعضا و آلات است و اينها نيز از ويژگيهاى جسم بوده كه لازمه آن ضعف و به پايان رسيدن نيرو است، پس از اين همه آفريدگان و تمامى نعمتهايى را كه ارزانى آنهاست به قدرت خداوند نسبت داده است تا شنوندگان رابطه خود را با خدا بشناسند و نسبت خود را با او بدانند، همچنين از اين ديدگاه او را ستوده است كه همه ارباب قدرت و گردنفرازان را به سبب كمال عزّت بىمنتهاى ذات واجب الوجود خود كه مستلزم خضوع هر موجود ممكن الوجود و نيازمند به اوست بنده خود ساخته است، و نيز از اين نظر كه بر همه بزرگان به سبب كمال عظمت وجود واجب على الاطلاق خود، و فقر و بندگى آنها، بزرگى و سرورى دارد و هم به مناسبت كمال لطف او به بندگانش و حكمت و مصلحتى كه در ايجاد آنهاست او را ستايش كرده است، و از اين كه آنان را در دنيا سكنا داده و پيامبرانى از آنان بر انگيخته و به سوى جنّ و انس فرستاده چنان كه فرموده است: «يا مَعْشَرَ الْجِنِ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي«»» او را سپاس گزارده است براى اين كه غرض از فرستادن پيامبران اين است كه پرده هايى را كه دنيا در جلو چشم انسان انداخته و او را از زندگى جاويد آخرت كه براى آن آفريده شده اند بىخبر ساخته است از ميان بردارند، و با هشدار دادن و بر حذر داشتن آنها از زيانهاى دنيا و عواقب خود، و آوردن مثلهاى مناسب چنان كه در قرآن كريم آمده است: «إِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ«»» و مانند اينها مردم را به راه حقّ بكشانند، و به عيوب خود بينا گردانند و عبرتهايى را كه در گردش روزگار و حوادث ناگهانى آن وجود دارد مانند تندرستى و بيمارى به آنها گوشزد كنند، و به حلال و حرام و موجبات ابتلاى به آن دانا سازند، واژه حلالها به كلمه تصرّف (دگرگونى) عطف شده و نيز ممكن است أسقامها معطوف آن باشد، زيرا حلال و حرام هم از دگرگونيها و تحوّلات روزگار است، به دليل اين كه بسيارى از چيزها براى امّت پيامبرى حرام شده در حالى كه براى پيامبر پيش از او حلال بوده و بالعكس و اين امر بدين سبب است كه حلال و حرام تابع مصالح جامعه و به مقتضاى زمان و احوال مردمان است، و مراد از تصرفات دنيا نيز همين گونه تغييرها و دگرگونيهاست.
فرموده است: جَعَلَ لِكُلِّ شَىْءٍ قَدْراً.
اين جمله يا به كلمه معتبر و يا به واژه عيوبها عطف شده و معناى آن اين است: تا پيامبران مردم را به آنچه خداوند براى فرمانبرداران و سركشان… آماده فرموده آگاه گردانند.
فرموده است: أحمده إلى نفسه كما استحمد إلى خلقه.
يعنى: خداوند را از نظر كميّت و كيفيّت به گونه اى مىستايم كه خود ازبندگانش خواسته است آن چنان او را بستايند.
فرموده است: جَعَلَ لِكُلِّ شَىْءٍ قَدْراً.
اين مدلول گفتار خداوند متعال است كه فرموده است: «وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ«»» يعنى: خداوند براى هر چيزى از نظر كميّت و كيفيّت اندازهاى معيّن كرده كه بدان منتهى مىشود و حدّى معين كرده كه در آن متوقف مىگردد، و لكلّ قدر أجلا بدين معناست كه خداوند براى هر مقدار و اندازهاى وقت و زمانى مقرّر فرموده كه در آن زمان پايان مىيابد و نابود مىگردد، مراد از كتاب در جمله: و لكلّ أجل كتابا كتاب علم الهى است كه از آن به كتاب مبين و لوح محفوظ تعبير شده و بر همه چيز احاطه دارد، و هر چيزى در آن منظور و مضبوط است. و توفيق از خداوند است.
از اين خطبه و در باره قرآن است:
منها: في ذكر القرآن: فَالْقُرْآنُ آمِرٌ زَاجِرٌ وَ صَامِتٌ نَاطِقٌ- حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ أَخَذَ عَلَيْهِ مِيثَاقَهُمْ- وَ ارْتَهَنَ عَلَيْهِمْ أَنْفُسَهُمْ أَتَمَّ نُورَهُ- وَ أَكْمَلَ بِهِ دِينَهُ وَ قَبَضَ نَبِيَّهُ ص وَ قَدْ فَرَغَ إِلَى الْخَلْقِ مِنْ أَحْكَامِ الْهُدَى بِهِ- فَعَظِّمُوا مِنْهُ سُبْحَانَهُ مَا عَظَّمَ مِنْ نَفْسِهِ- فَإِنَّهُ لَمْ يُخْفِ عَنْكُمْ شَيْئاً مِنْ دِينِهِ- وَ لَمْ يَتْرُكْ شَيْئاً رَضِيَهُ أَوْ كَرِهَهُ إِلَّا وَ جَعَلَ لَهُ عَلَماً بَادِياً- وَ آيَةً مُحْكَمَةً تَزْجُرُ عَنْهُ أَوْ تَدْعُو إِلَيْهِ- فَرِضَاهُ فِيمَا بَقِيَ وَاحِدٌ وَ سَخَطُهُ فِيمَا بَقِيَ وَاحِدٌ- وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَنْ يَرْضَى عَنْكُمْ بِشَيْءٍ سَخِطَهُ- عَلَى مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ- وَ لَنْ يَسْخَطَ عَلَيْكُمْ بِشَيْءٍ رَضِيَهُ مِمَّنْ كَانَ قَبْلَكُمْ- وَ إِنَّمَا تَسِيرُونَ فِي أَثَرٍ بَيِّنٍ- وَ تَتَكَلَّمُونَ بِرَجْعِ قَوْلٍ قَدْ قَالَهُ الرِّجَالُ مِنْ قَبْلِكُمْ- قَدْ كَفَاكُمْ مَئُونَةَ دُنْيَاكُمْ وَ حَثَّكُمْ عَلَى الشُّكْرِ- وَ افْتَرَضَ مِنْ أَلْسِنَتِكُمُ الذِّكْرَ وَ أَوْصَاكُمْ بِالتَّقْوَى- وَ جَعَلَهَا مُنْتَهَى رِضَاهُ وَ حَاجَتَهُ مِنْ خَلْقِهِ- فَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِعَيْنِهِ وَ نَوَاصِيكُمْ بِيَدِهِ- وَ تَقَلُّبُكُمْ فِي قَبْضَتِهِ- إِنْ أَسْرَرْتُمْ عَلِمَهُ وَ إِنْ أَعْلَنْتُمْ كَتَبَهُ- قَدْ وَكَّلَ بِذَلِكَ حَفَظَةً كِرَاماً لَا يُسْقِطُونَ حَقّاً وَ لَا يُثْبِتُونَ بَاطِلًا- وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً مِنَ الْفِتَنِ- وَ نُوراً مِنَ الظُّلَمِ وَ يُخَلِّدْهُ فِيمَا اشْتَهَتْ نَفْسُهُ- وَ يُنْزِلْهُ مَنْزِلَ الْكَرَامَةِ عِنْدَهُ فِي دَارٍ اصْطَنَعَهَا لِنَفْسِهِ- ظِلُّهَا عَرْشُهُ وَ نُورُهَا بَهْجَتُهُ- وَ زُوَّارُهَا مَلَائِكَتُهُ وَ رُفَقَاؤُهَا رُسُلُهُ- فَبَادِرُوا الْمَعَادَ وَ سَابِقُوا الْآجَالَ- فَإِنَّ النَّاسَ يُوشِكُ أَنْ يَنْقَطِعَ بِهِمُ الْأَمَلُ وَ يَرْهَقَهُمُ الْأَجَلُ- وَ يُسَدَّ عَنْهُمْ بَابُ التَّوْبَةِ- فَقَدْ أَصْبَحْتُمْ فِي مِثْلِ مَا سَأَلَ إِلَيْهِ الرَّجْعَةَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ- وَ أَنْتُمْ بَنُو سَبِيلٍ عَلَى سَفَرٍ مِنْ دَارٍ لَيْسَتْ بِدَارِكُمْ- وَ قَدْ أُوذِنْتُمْ مِنْهَا بِالِارْتِحَالِ وَ أُمِرْتُمْ فِيهَا بِالزَّادِ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ لِهَذَا الْجِلْدِ الرَّقِيقِ صَبْرٌ عَلَى النَّارِ- فَارْحَمُوا نُفُوسَكُمْ- فَإِنَّكُمْ قَدْ جَرَّبْتُمُوهَا فِي مَصَائِبِ الدُّنْيَا- أَ فَرَأَيْتُمْ جَزَعَ أَحَدِكُمْ مِنَ الشَّوْكَةِ تُصِيبُهُ- وَ الْعَثْرَةِ تُدْمِيهِ وَ الرَّمْضَاءِ تُحْرِقُهُ- فَكَيْفَ إِذَا كَانَ بَيْنَ طَابَقَيْنِ مِنْ نَارٍ- ضَجِيعَ حَجَرٍ وَ قَرِينَ شَيْطَانٍ- أَ عَلِمْتُمْ أَنَّ مَالِكاً إِذَا غَضِبَ عَلَى النَّارِ- حَطَمَ بَعْضُهَا بَعْضاً لِغَضَبِهِ- وَ إِذَا زَجَرَهَا تَوَثَّبَتْ بَيْنَ أَبْوَابِهَا جَزَعاً مِنْ زَجْرَتِهِ- أَيُّهَا الْيَفَنُ الْكَبِيرُ الَّذِي قَدْ لَهَزَهُ الْقَتِيرُ- كَيْفَ أَنْتَ إِذَا الْتَحَمَتْ أَطْوَاقُ النَّارِ بِعِظَامِ الْأَعْنَاقِ- وَ نَشِبَتِ الْجَوَامِعُ حَتَّى أَكَلَتْ لُحُومَ السَّوَاعِدِ- فَاللَّهَ اللَّهَ مَعْشَرَ الْعِبَادِ- وَ أَنْتُمْ سَالِمُونَ فِي الصِّحَّةِ قَبْلَ السُّقْمِ- وَ فِي الْفُسْحَةِ قَبْلَ الضِّيقِ- فَاسْعَوْا فِي فَكَاكِ رِقَابِكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُغْلَقَ رَهَائِنُهَا- أَسْهِرُوا عُيُونَكُمْ وَ أَضْمِرُوا بُطُونَكُمْ- وَ اسْتَعْمِلُوا أَقْدَامَكُمْ وَ أَنْفِقُوا أَمْوَالَكُمْ- وَ خُذُوا مِنْ أَجْسَادِكُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ- وَ لَا تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا فَقَدْ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ- إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ- وَ قَالَ تَعَالَى مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً- فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ- فَلَمْ يَسْتَنْصِرْكُمْ مِنْ ذُلٍّ- وَ لَمْ يَسْتَقْرِضْكُمْ مِنْ قُلٍّ- اسْتَنْصَرَكُمْ وَ لَهُ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ- وَ اسْتَقْرَضَكُمْ وَ لَهُ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ- وَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ- وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ يَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا- فَبَادِرُوا بِأَعْمَالِكُمْ تَكُونُوا مَعَ جِيرَانِ اللَّهِ فِي دَارِهِ- رَافَقَ بِهِمْ رُسُلَهُ وَ أَزَارَهُمْ مَلَائِكَتَهُ- وَ أَكْرَمَ أَسْمَاعَهُمْ أَنْ تَسْمَعَ حَسِيسَ نَارٍ أَبَداً- وَ صَانَ أَجْسَادَهُمْ أَنْ تَلْقَى لُغُوباً وَ نَصَباً- ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ- أَقُولُ مَا تَسْمَعُونَ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلَى نَفْسِي وَ أَنْفُسِكُمْ- وَ هُوَ حَسْبُنَا وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ
لغات
يفن: پير سالخورده
لهزه: مقدارى از موهايش را سپيد گردانيده است
لغوب: رنج جوامع: جمع جامعه به معناى زنجير است و چون با آن دستها را به گردن مىبندند آن را جامعه مىگويند.
ترجمه
«قرآن دستور دهندهاى است بازدارنده، و خاموشى است گويا، حجّت خداوند بر بندگان اوست، او بر عمل به قرآن از آنان پيمان گرفته، و آنها را در گرو آن قرار داده، روشنى آن را تمام، و دين خود را به آن كامل گردانيده، و پيامبرش را هنگامى از اين جهان برد كه از رسانيدن احكام هدايت بخش قرآن به مردم فراغت يافته بود، پس خداوند را به گونهاى كه خود بيان كرده به عظمت و بزرگى ياد كنيد، زيرا او چيزى از دينش را پنهان نداشته، و آنچه را كه پسند يا ناپسند اوست رها نكرده مگر اين كه براى آن نشانهاى روشن و آيهاى محكم قرار داده، و به آن دعوت و يا از آن منع كرده است، بنا بر اين آنچه خداوند در گذشته به آن خشنودى داده، و يا موجب خشم و ناخشنودى او بوده در آينده نيز همچنان خواهد بود، و حكم در گذشته و آينده يكى است.
بدانيد خداوند هرگز به كارى كه خشم او را بر پيشينيان شما برانگيخته است از شما خشنود نخواهد شد و به چيزى كه بر پيشينيان شما از آن رضايت داده است بر شما خشمگين نخواهد گرديد. شما در راه روشنى گام بر مىداريد، و سخنانى را كه مردان پيش شما گفتهاند بازگو مىكنيد، خداوند روزى دنياى شما را ضمانت فرموده، و به شكر نعمت، تشويق كرده، و بر زبانتان ذكر خود را واجب ساخته، و پرهيزگارى را به شما سفارش فرموده، و آن را نهايت خشنودى و خواست خود از بندگانش قرار داده است، پس بپرهيزيد از نافرمانى خداوندى كه زير نظر او قرار داريد، و زمام شما به دست او، و حركت و سكون شما در قبضه قدرت اوست، اگر كارى را در نهان انجام دهيد او آن را مىداند، و اگر آشكارا بجا آوريد آن را مىنويسد، نگهبانانى بزرگوار بر شما گمارده كه حقّى را از قلم نمىاندازند، و آنچه نكرده ايد نمى نويسند.
بدانيد كسى كه از نافرمانى خدا پرهيز كند خداوند راهى براى رهايى او از فتنهها، و نورى جهت گريز او از تاريكيها برايش قرار مىدهد، و در آنچه آرزو كرده است جاويدانش مىگرداند، و او را در سراى كرامت نزد خود فرود مىآورد، همان سرايى كه براى خود برگزيده، و سايهاش عرش او و روشناييش جلال اوست، و ديدار كنندگانش فرشتگان، و دوستانش پيامبرانند، پس به سوى آخرت بشتابيد، و (با سعى در عمل) بر مرگها پيشى گيريد زيرا دور نيست كه رشته آرزوهاى انسان بريده گردد، و مرگ، آنان را فرا گيرد و باب توبه به رويشان بسته شود.
شما مانند پيشينيان خود شدهايد كه پس از مردن درخواست بازگشت به دنيا كردند، شما راهيان سفر از خانه اى هستيد كه خانه شما نيست و به شما بانگ زده اند كه از آن كوچ كنيد و براى راه خود زاد و توشه برداريد.
بدانيد اين پوست نازك تن، توان شكيبايى در برابر آتش را ندارد، پس به خويشتن رحم كنيد، شما خود را در برابر مصيبتهاى دنيا آزموده ايد، آيا بى تابى يكى از خودتان را هنگامى كه خارى در تن او فرو مىرود، يا بر اثر لغزشى عضوى از او خونين مى گردد، يا ريگهاى تفتيده بيابان او را مى سوزاند ديده ايد پس چگونه خواهد بود آن گاه كه ميان دو طبقه آتش و همآغوش سنگ سوزان و همنشين شيطان گردد، آيا دانسته ايد هنگامى كه مالك دوزخ بر آتش به خشم آيد، بر اثر آن امواج آتش به جنبش در آمده بر سر هم مىكوبند، و زمانى كه آن را نهيب مىدهد ناله كنان در ميان درهاى جهنّم زبانه مى كشد.
اى پير سالخورده اى كه پيرى مويت را سپيد كرده است تو چگونه خواهى بود هنگامى كه طوقهاى آتش به استخوانهاى گردنها چسبيده گردد و با غلّهاى جامعه دستها به گردنها آن چنان بسته شود كه زنجير گوشت بازوان را بخورد،
زنهار زنهار اى بندگان خدا در اين هنگام كه از تندرستى برخورداريد پيش از اين كه بيمار شويد، و از فراخى و آسودگى بهره منديد قبل از اين كه در تنگنا افتيد با سعى در عمل خدا را از خود خشنود سازيد، و در آزادى خود (از آتش دوزخ) بكوشيد پيش از آن كه در گرو آن قرار گيريد، چشمها را بيدارى دهيد و شكمها را لاغر كنيد و گامها را به كار گيريد و اموال خود را انفاق كنيد، از بدنهايتان بگيريد، و به جانهايتان بدهيد، و در اين كار بخل نورزيد، خداوند سبحان فرموده است: (إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ«» و نيز فرموده است: (مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ«») درخواست يارى او از شما به سبب خوارى و ناتوانى نبوده، و به علّت نادارى و كمبود از شما وام نخواسته است، او در حالى از شما كمك خواسته كه لشكريان آسمانها و زمين از آن اوست و غالب و داناست، و از شما وام خواسته در صورتى كه گنجهاى آسمانها و زمين متعلّق به اوست و او بىنياز و ستوده است، بلكه خواست او جز اين نيست كه شما را بيازمايد كدام يك نيكوكارتريد، بنا بر اين با اعمال خود بر يكديگر پيشى گيريد تا با همسايگان خدا در سراى او باشيد، (آنانى كه) خداوند پيامبران را رفيقشان گردانيده، و فرشتگان را به ديدارشان مأمور ساخته، و گوشهايشان را گرامى داشته است از اين كه هرگز آواى آتش را بشنوند و بدنهايشان را مصون داشته از اين كه خستگى و رنجى به بينند (ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ«») مى گويم آنچه را مى توانيد بشنويد، و از خداوند براى خود و شما درخواست يارى دارم، و او ما را بس است و نيكو وكيلى است.»
شرح
امام (ع) قرآن كريم را از ديدگاههاى مختلف به صفات متضادّى توصيف فرموده است، مانند آمر (امر كننده) و زاجر (نهى كننده) و اطلاق اين دو بر قرآن بر سبيل مجاز و از باب گذاشتن نام سبب بر مسبّب است، زيرا امر و نهى كننده خداوند است، همچنين قرآن را صامت (خاموش) و ناطق (گوينده) خوانده، و اطلاق واژه ناطق بر قرآن به طريق مجاز است،
زيرا ناطق خداوند است كه به زبان قرآن سخن مىگويد و اين اطلاق از باب گذاشتن نام متعلّق بر متعلّق است.
اين كه فرموده است قرآن حجّت خدا بر خلق است براى اين است كه مشتمل بر وعد وعيد، و بيانگر غرض خداوند از آفرينش انسان و آنچه از او خواسته است مىباشد و نيز رفع عذر و اتمام حجّت است چنان كه قرآن مىفرمايد: «أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلِينَ«»» همچنين براى اين است كه قرآن خلاصهاى است از آنچه پيامبر (ص) براى تبليغ آن برانگيخته شده است، و خداوند پيامبران را بشارت آورنده و بيم دهنده مبعوث فرموده تا براى مردم پس از فرستادن پيامبران حجّت و بهانهاى باقى نباشد، ديگر اين كه قرآن قويترين معجزهاى است كه پيامبر اكرم (ص) براى صدق نبوّت خود در برابر مردم به آن استدلال كرده و حجّت قرار داده است.
فرموده است: أخذ عليهم ميثاقه.
ضمير مستتر أخذ به اللّه و ضمير متّصل ميثاقه به قرآن برگشت دارد، و پيمان گرفتن از خلق عبارت از ايجاد و بر انگيختن آنان در صحنه عالم وجود است تا به مطالب حقّه خداوند كه كتاب او مشتمل بر آنهاست عمل كنند، چنان كه قرآن كريم بدان اشاره فرموده است «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ«»» و تقدير سخن امام (ع) اين است كه: أخذ عليهم ميثاق بما فيه يعنى: خداوند از آنان بر عمل به آنچه در قرآن است پيمان گرفت.
فرموده است: و ارتهن عليه أنفسهم.
يعنى: خداوند آنان را در گرو عمل به قرآن و وفاى به اين پيمان قرار داده، چنان كه فرموده است: «فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً«»» در جمله أتمّ به نوره مراد نور هدايت خداوند بر خلق است، و نورى را كه خداوند تمام و كامل فرموده، نور نبوّت است كه در آيه شريفه «يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ«»» به آن اشاره شده است، إطفاء و يا خاموش كردن نور خدا، عبارت از سخنان ناروايى است كه مشركان در باره پيامبر (ص) خدا بر زبان جارى مىكردند و مىگفتند: او آموزش ديده، ديوانه، جادوگر و دروغگوست، و قرآن افسانههاى پيشينيان است كه او آنها را نوشته است.
جمله أكمل به دينه نيز داراى همان معنايى است كه براى أتمّ به نوره ذكر شد.
فرموده است: و قبض نبيّه… تا به.
اين گفتار نظير قول خداوند متعال است كه فرموده است: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ»، منظور از أحكام هدايت، بيان طرق هدايت و چگونگى سير در اين راه و تثبيت آن در دلهاى مؤمنان است.
پس از اين به لزوم تعظيم و بزرگداشت خداوند دستور مىدهد، بايد دانست كه عظّمت من فلان معناى عظّمته را دارد، و ما در جمله، فعظّموا منه سبحانه ما عظّم… مصدريّه است يعنى: خدا را به عظمت ياد كنيد به گونهاى كه او خود رابه بزرگى ياد كرده است، و ميان تعظيمى كه از خداوند به جا مىآوريد با تعظيمى كه خداوند از خود به جا آورده مناسبتى برقرار سازيد، سپس به علّت وجوب تعظيم خداوند اشاره مىكند و مىفرمايد: چيزى از دين خود را پوشيده نداشته بلكه به اندازه ضرورت همه آن را روشن و آشكار ساخته و چيزى از آنچه موجب خشنودى و ناخشنودى اوست رها نكرده مگر اين كه براى هر يك نشانهاى آشكار قرار داده و يا آيهاى روشن در كتاب خود آورده كه به آنچه مىپسندد امر و به آنچه ناپسند اوست نهى مى كند.
فرموده است: فرضاه فيما بقى واحد و سخطه فيما بقى واحد.
اين گفتار اشاره است به اين كه احكام خداوند در باره امورى كه موجب رضا و نارضايى اوست و در گذشته صادر شده در اوقات بعد و زمانهاى آينده نيز ثابت و برقرار است و حكم او در باره امورى كه موجب خشنودى و ناخشنودى اوست هيچ گاه نقض و دگرگون نمىشود، و در اين سخن كنايهاى است به اين كه احكام ثابت الهى را از طريق قياس و رأى نمىتوان منتفى ساخت، و ما پيش از اين، نظر آن حضرت را در اين باره روشن كرده ايم.
فرموده است: أنّه لن يرضى عنكم بشىء سخطه على من كان قبلكم… تا قبلكم.
اين گفتار در تأكيد و توضيح بيان پيش است، يعنى: كارى كه موجب خشم خداوند است و فى المثل اصحاب از ارتكاب آن نهى كردهاند خداوند هرگز از به جا آوردن آن كار خشنود نمىشود، و نمىتوان آن را تجويز، و به عنوان اجتهاد حلال كرد، همچنين آنچه را خداوند براى مردم رضايت داده و انجام دادن آن را دستور فرموده است به جا آوردن آن هرگز موجب خشم خداوند نمىشود، تا مردم از طريق اجتهاد بتوانند آن را حرام و ممنوع گردانند و هم محتمل است منظور آن حضرت در اين كه فرموده است: فرضاه فيما بقى واحد و سخطه فيما بقي واحد احكام جزيى و فروع مسائلى باشد كه با دلالت مطابقه نصّى در باره آنها نرسيده بلكه نيازمند اجتهاد است تا به آنچه مندرج در تحت نصوص است ملحق گردد، و معناى وحدت رضا و سخط خداوند در اين جا اين است كه حكم امور جزيى مطلوب يا مكروه يكى است، و اختلاف در آن روا نيست، مگر اين كه يكى از مجتهدان حلال بودن چيزى را فتوا دهد، و مجتهد ديگرى به حرام بودن همان چيز حكم كند، و اختلاف فتوا در آن قضيّه حاصل شود، زيرا مورد فتوا يكى از دو صورت بيشتر ندارد، و آن اين است كه يا مورد خشم خداوند است و يا موجب خشنودى او، و امام (ع) با اين سخن از اختلاف در فتوا نهى مىكند، چنان كه در خطبههاى پيش نيز آن را زشت شمرده است، گفتار آن حضرت كه فرموده است: و اعلموا أنّه لن يرضى عنكم… تا قبلكم، چنان كه پيش از اين شرح دادهايم به اين معناست كه نبايد احكام شرعى به وسيله اجتهاد و قياس از ميان برداشته شود، و گفته شده كه معناى اين سخن نيز نهى از اختلاف در فتواست و مدلول آن اين است كه: خداوند هرگز به اختلافى كه موجب خشم او بر پيشينيانتان بوده است از شما خشنود نخواهد شد، چنان كه در قرآن كريم اشاره فرموده است: «إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَ كانُوا شِيَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ«»» همچنين بر اجتماع و اتّفاق كه مورد خشنودى خداوند از پيشينيانتان بود، بر شما خشمگين نخواهد شد، و گفته شده منظور آن حضرت اين است كه: خداوند از شما راضى نشده به چيزى كه خشم او را بر گذشتگان شما بر انگيخته و اين عبارت از اعتقادات باطل در مسائل الهى است، همچنين بر شما خشمگين نشده به سبب چيزى كه به گذشتگان شما از آن خشنودى داده است كه عبارت از اعتقادات حقّه در آن مسائل است، بديهى است اين توجيه به اصول اعتقادى اختصاص دارد نه به مسائل فرعى و عملى.
فرموده است: و إنّما تسيرون في أثر بيّن… تا قبلكم.
اين سخنان اشاره است به اين كه دلائل براى شما روشن است، وگذشتگان ادلّه دين را دست به دست منتقل كردهاند و شما بازگو كننده گفته هاى آنانيد.
فرموده است: قد كفاكم مئونة دنياكم.
اين سخن به دليل قول خداوند متعال است كه فرموده است: «وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ«»» و اين كفايت مئونه يا از طريق خلق و ايجاد آن است و يا عبارت از تأمين روزى است طبق آنچه در لوح محفوظ براى هر فرد ثبت شده است، منظور از اين كه خداوند مردم را به شكر گزارى ترغيب كرده يا تكرار كلمه شكر است و يا امر به اداى آن است، از حسن بصرى«» نقل شده كه گفته است: «همانا خداوند روزى دنياى ما را تضمين كرده و به انجام دادن وظائف دينى تشويق فرموده است، و اى كاش امور دين ما را تضمين و ما را به اداى وظايف دنيا تشويق مىكرد» اين سخن به لزوم شدّت محافظت در دين و پرهيز از رسيدن آسيب به آن اشاره دارد.
فرموده است: و افترض من ألسنتكم الذّكر.
چون براى هر يك از اعضا و جوارح عبادتى مقرّر شده، عبادتى كه براى زبان معيّن گرديده ذكر خداوند است، و مىدانيم كه ذكر، يكى از ابواب بزرگ سير الى اللّه بلكه روح همگى عبادات است، زيرا هر عبادتى با ذكر خدا همراه نباشد ناقص است، سپس به تقوا و پرهيزگارى كه خداوند به آن دستور داده و منتهاى خشنودى، و تنها خواست او از بندگان است سفارش مىكند، واژه حاجت استعاره است، زيرا ساحت قدس او از هر نيازى منزّه است، وجه مناسبت آن تشويق و طلب مكرّر آن از جانب حقّ تعالى است تا آن جا كه گويى خداوند به بندگى و پرهيزگارى بندگان نيازمند است، و چون تقواى حقيقى موجب وصول به مقام قرب الهى است لذا مستلزم منتهاى خشنودى پروردگار از بندگان مىباشد، امام (ع) پس از آگاهيهايى كه در باره تقوا به شنوندگان داده به رعايت آن امر مىكند، و در باره انگيزههايى كه انسان را وادار مىسازد تقوا را به كار بندد و از خداوند بيم و هراس داشته باشد هشدار مىدهد. يكى از اين انگيزهها اين است كه انسان زير نظر و مراقبت پروردگار بوده و به هر كار او دانا و آگاه است. واژه عين مجازا براى علم استعاره شده و اين از باب اطلاق نام سبب بر مسبّب است، زيرا عمل چشم ملازم با حصول علم است. ديگرى اين است كه موى پيشانى يا زمام انسان در دست خداوند است يعنى در كف قدرت اوست، و اين كه از تمام بدن پيشانى را اختصاص به ذكر داده براى اين است كه دانسته شود مهمّترين و شريفترين اعضاى بدن، مملوك خداوند و در اختيار اوست، واژه يد مجازا بر قدرت اطلاق مىشود، و اين از باب تسميه سبب است كه قابليّت دارد نام مسبّب بر آن گذاشته شود، يكى ديگر از انگيزهها اين است كه هر گونه تقلّب و دگرگونى انسان در قبضه اقتدار اوست، يعنى حركت و سكون و همگى رفتار انسان بر حسب اقتضاى قدرت و حكم خداوند است و هيچ چيزى از زير فرمان او بيرون نيست.
فرموده است: إن أسررتم.
اين سخن به دليل گفتار خداوند متعال است كه فرموده است: «يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ» «آنچه را در نهان انجام مى دهيد مىداند».
فرموده است: إن أعلنتم كتبه… تا باطلا.
پيش از اين بارها در باره كاتبان اعمال سخن گفته ايم.
پس از اين گفتار خود را در باره تقوا و پرهيزگارى با عبارت و اعلموا… تا من الفتن تأكيد مىكند، جمله من يتّق اللّه يجعل له مخرجا عين الفاظ قرآن است.
فرموده است: من الفتن.
اين سخن تفسير واژه مخرجا مىباشد يعنى خداوند راهى براى خروج او از فتنهها قرار مىدهد، و نورا من الظّلم يعنى: به وسيله انوار علومى كه بر اثر تقواآمادگى و شايستگى آن را پيدا مىكند، او را از ظلمات نادانى رهايى مىدهد.
فرموده است: و يخلده فيما اشتهت نفسه.
دليل اين گفتار قول خداوند متعال است كه فرموده است: «لا يَسْمَعُونَ حَسِيسَها وَ هُمْ فِي مَا«»» مراد از منزل كرامت، جايگاه با بركتى است كه خداوند دستور درخواست آن را به بندگان خود داده و فرموده است: «قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ«»» منظور از سرايى كه براى خود برگزيده بهشت است و اين كه خداوند آن را به خود نسبت داده براى بزرگداشت بهشت و برانگيختن رغبت و شوق دست يافتن به آن است و حسن اين نسبت روشن است، زيرا باغهاى محسوس دنيا عاليترين جاهايى است كه براى نشيمن برگزيدهترين و شريفترين مردم در نظر گرفته مىشود، امّا باغ يا بهشت معقول، كيفيّت آن بستگى به درجات وصول و ميزان برخوردارى انسان از معارف الهى دارد، همان معارفى كه مايه سعادت و سرور و لذّت كامل است. اين بهشت معقول همه شرايط عقلى و امتيازهاى روحى را براى اين كه جايگاه دوستان خدا و خاصّان او و فرشتگان و پيامبرانش باشد داراست و معمولا اگر پادشاهى نظرش بر اين قرار گرفت كه ساختمانى براى سكونت خويش و نزديكان خود بنا كند، گفته مىشود كه اين ساختمان به شاه اختصاص دارد و او آن را بر پا كرده است، بارى از ظاهر اين گفتار بر مىآيد كه بهشت در آسمانهاست و عرش بر روى آن قرار دارد، و در اين سخن نيز نكته لطيفى است. زيرا مىدانيم كه از اطلاق عرش گاهى فلك نهم اراده مىشود و زمانى منظور از عرش، عقل اوّل است به اعتبار اين كه صور همه موجودات در آن است و به همه آنها احاطه دارد و حامل معرفت صانع نخستين جلّ و علا مىباشد، و گاهى هم مراد از عرش سلطنت و عظمت پروردگار است، واژه ظلّ (سايه) را براى عرش استعاره فرموده است، كه در معناى اوّل مراد فلك نهم است، زيرا حركت افلاك از جمله اسبابى است كه نفوس بشرى و فلكى را براى وصول به معارف الهى كه مايه آسودگى از آتش نادانى است آماده مىكند همچنان كه سايه، سبب آسايش و رهايى از گرمى آفتاب مىباشد، و در معناى دوّم منظور عقل اوّل است، براى اين كه معارف الهى كه به واسطه اين فرشته مقدّس بر ضماير كسانى كه آمادگى و شايستگى آن را دارند افاضه مىشود موجب حصول بزرگترين آسايش و آرامش است، و سايه نيز چنين است، و در معناى سوّم مقصود اين است كه سلطنت و عظمت حقّ تعالى بر هر قدرت و بزرگى غلبه و برترى مطلق دارد و چون بزرگوارى او مبدأ آسايش نفوسى است كه آنها را به كمالات عقلى آراسته است، لذا عرش سايه قدرت و عظمت پروردگار است كه به آن پناه برده مىشود، و اطلاق واژه سايه بر نعمت و قدرت در عرف روشن است، مثلا گفته مىشود: من در سايه فلان، و يا در سايه شاه و دادگرى او هستم، يعنى از نعمت و عنايت او برخوردارم«».
فرموده است: و نورها بهجته.
بهجت يا شكوه و جلال حقّ تعالى به جمال و كمال او كه بر سرتاسر عوالم وجود و بواطن نفوس تابان است برگشت دارد و بديهى است بهشت به انوار او روشن است، انوارى كه چشم بينندگان را خيره مىسازد، و فرشتگان مقرّب را در بهجت و سرور فرو مىبرد.
فرموده است: و زوّارها ملائكته و رفقاؤها رسله.
در اين عبارت نيز نكته ظريفى است، و آن اين كه چون نفوس بشرى ذاتا متّحد مىباشند، مراتب آنها در احراز كمالات و نيل به درجات نيز نزديك به
يكديگر، و حصول اين امر براى آنها ميسّر است، لذا از ساكنان آن به رسولانى كه رفيقان بهشتند تعبير شده است، امّا چون انواع فرشتگان آسمانى و آنهايى كه از علائق جسميّت مجرّدند بالذّات، و هم از لحاظ درجه كمالات، با يكديگر متفاوتند، فرشتگان زايران بهشت يعنى ديدار كنندگان ساكنان آن خوانده شده‌اند، و آشكار است كه رفيق از زاير نزديكتر و پيوستهتر است، گفتهاند زيارت فرشتگان از ساكنان بهشت، عبارت از حضور ساكنان عالم بالا در نزد نفوس كامله به هنگام انقطاع و انصراف آنها از علايق جسمى است، و چون اين حضور هميشگى نيست بلكه بر حسب اوقاتى است كه نفس از چنگال تعلّقات رهايى دارد، حضور آنها به زيارت شبيه بوده و اين واژه براى آن استعاره شده است، بديهى است در اين ديدار فرشته زاير است نه نفس انسان، زيرا صورت فرشته است كه به افاضه خداوند صورت آفرين در نفوسى كه آمادگى و شايستگى دارند وارد و نمايان مىگردد.
پس از اين امام (ع) دوباره روز رستاخيز را يادآورى مىكند و دستور مىدهد كه در انجام دادن آنچه موجب صلاح امور آخرت مىشود پيشدستى كنند، و در اداى اعمالى كه مايه تقرّب به خدا و رهايى از بيم و هراس روز قيامت مىشود شتاب ورزند، جمله سابقوا الآجال نيز به همين معناست.
فرموده است: فإنّ النّاس يوشك أن ينقطع بهم الأمل.
مراد از أمل آرزوى دنيا و خواستن دوام زندگى آن است يعنى چون نزديك است رشته اين آرزوها بريده شود لازم است به اصلاح امور آخرت توجّه كنند، و يرهقهم الأجل يعنى چون بزودى مرگ فرا مىرسد و دامن آدميان را مىگيرد واجب است در عمل براى آنچه باقى و پايدار مىماند بكوشند، و چون به سبب فرا رسيدن مرگ، باب توبه مسدود مىگردد به آن مبادرت ورزند.
فرموده است: فقد أصبحتم… تا قبلكم.
يعنى: شما در وضعى هستيد كه از نعمت حيات و سلامت و امنيّت و ديگر وسايلى كه پيشينيان شما آرزو و درخواست رجوع به مانند آنها را مىكنند برخورداريد و مىتوانيد با استفاده از اين امكانات به عمل بپردازيد.
فرموده است: و أنتم بنو سبيل… تا بالزّاد.
واو در جمله و أنتم… واو حاليّه است و صفت در راه ماندگان را براى انسانها استعاره فرموده است، زيرا اقامت آنها در سراى دنيا غرض اصلى نيست، و عنايات پروردگار مقصد ديگرى را براى آنها منظور و مقرّر داشته و از طريق دين، آنان را به كوچيدن از دنيا تشويق مىكند، بنا بر اين آنها در دنيا همچون مسافرانند، دروازههاى شهر آنها جود و بخشش الهى، و نزديكترين درهاى ورودى دنيا ارحام مادران، و درهاى خروجى آن مرگ است، واژه سفر مجاز و استعاره مشهورى براى مرگ است كه مىتوان آن را حقيقت دانست. آشكار است سرايى كه انسان در آن نخواهد ماند بلكه منزلى در گذرگاه سراى ديگر است خانه و محلّ اقامت او نيست، اين كه فرموده است از اين جا به آنها بانگ رحيل سردادهاند، براى برانگيختن نفرت آنهاست كه به دنيا رغبت و اعتماد نكنند و آن را وطن خود ندانند و اين كه دستور داده از اين دنيا توشه بر گيرند براى توجّه دادن آنهاست به اين كه هدف و مقصد از اين دنيا آخرت است و لازم است براى پيمودن اين راه و رسيدن به مقصد زاد و توشه و آمادگى لازم را در اين جا فراهم كرد، واژه زاد براى پرهيزگارى و فرمانبردارى خداوند استعاره شده و همينهاست كه توشه راه انسان به پيشگاه پروردگار جهانيان است.
فرموده است: و اعلموا… تا نفوسكم.
اين گفتار وعدههاى سخت خداوند را در باره كيفر گناهان يادآورى مىكند، و به شنوندگان اندرز مىدهد كه به خويشتن رحم كنند، و اين زمانى صورت مىگيرد كه اعمال شايسته به جا آورند و دستورهاى خداوند را پيروى كنند.
فرموده است: فإنّكم قد جرّبتموها… تا شيطان.
اين سخنان استدلالى است بر اين كه بايد در برابر عقوبتهاى الهى برخويشتن رحم كرد، و خلاصهاش اين است كه شما خود را در برابر كارهايى كوچكتر آزموده و بىتابى خود را ديده و دانستهايد، و روشن است آن كسى كه در برابر اين گونه ناراحتيهاى خرد و اندك جزع و ناشكيبايى مىكند، به طريق اولى در ميان دو طبقه آتش كه همخوابه سنگ سوزان و همنشين شيطان است بىتاب و ناشكيبا خواهد بود، چنان كه خداوند متعال فرموده است: «وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ«»» و در باره همنشينى شيطان فرموده است: «فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَ الْغاوُونَ. وَ جُنُودُ إِبْلِيسَ أَجْمَعُونَ«»» و لشكريان ابليس همان شيطانها هستند، همچنين فرموده است: «وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ«»» تا آن جا كه فرموده است: «وَ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ«»».
فرموده است: أعلمتم أنّ مالكا… تا زجرته.
آنچه در باره آتش دوزخ فرموده از صفات آتش محسوس اين جهان است و ذكر اينها براى بيم دادن و ترسانيدن شنوندگان از آتش سوزان جهنّم است.
فرموده است: أيّها اليفن الكبير… تا السّواعد.
در اين گفتار روى خطاب به پير سالخورده است كه پايش به گور نزديكتر و براى او سزاوارتر است كه دست از گناه باز دارد، پرسش آن حضرت از چگونگى حال او در برابر عذابهاى خداوند بر سبيل سرزنش و نكوهش وى در ارتكاب گناه است، طوق آتش محسوس معلوم است، و طوق آتش معقول عبارت است از تسلّط هيأت بدنى حاصل از اعمال انسان بر گردن او، و در آمدن قيد و زنجيرهاى آن بربازوهاى اوست.
پس از اين امام (ع) شنوندگان را از خداوند بيم مىدهد و گوشزد مىكند كه پيش از آن كه سلامت و توانايى را كه اكنون از آنها برخوردارند از ميان رود منتهاى كوشش را در به جا آوردن اعمالى كه خداوند را خشنود سازد به كار برند، و در آزاد كردن گردن خود از يوغ آتش پيش از آن كه به سبب گناهان خود در گرو آن قرار گيرند تلاش لازم به عمل آورند، در جمله أن تغلق رهائنها«» وجه استعاره رهن، پيش از اين توضيح داده شده است.
سپس امام (ع) دستور مىدهد كه در شب، بيدارى داشته باشند و اين كنايه از انجام دادن عبادت در پارهاى از شب است، چنان كه خداوند متعال فرموده است: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا«»» و اين كه شب براى عبادت اختصاص داده شده از آن رو است كه در اوقات شب امكان خلوت با خدا و فراغ از مردم فراهمتر است، به علاوه روز به عبادت ديگرى اختصاص داده شده كه عبارت از جهاد در راه خدا و تلاش براى تأمين اهل و عيال مىباشد.
پس از اين آن حضرت دستور مىدهد كه شكمها را لاغر كنند و اين كنايه از اين است كه روزها را روزه بدارند، سپس سفارش مىكند كه گامهاى خود را به كار گيرند و مراد از اين به پا داشتن نماز است، و نيز تذكّر مىدهد كه اموال خود را انفاق كنند، و منظور اداى زكات و پرداخت صدقات در راه رضاى خدا مىباشد، پس از اين گوشزد مىكند كه از اجساد خود بگيرند و اين كنايه از اين است كه تن را با روزه و بر پاداشتن نماز بكاهند، و سختگيرى در خوراك و پوشاك را كه موجب عدم توجّه به پرورش تن است برگزينند، زيرا تن پرورى مستلزم دنيا دوستى و لذّتجويى است و شكّ نيست كه كاهيدن بدن بر اثر انجام دادن عبادتهايى كه گفته شد متضمّن دهش و بخشش ملكات فاضله به نفس انسان، و حصول قرب پروردگار متعال است، از اين رو فرموده است: از سرمايه تن برگيريد و به روانتان ببخشيد و در اين كار بخل نورزيد، و ذكر اين كه به رنج انداختن تن جود و بخششى به جان است براى ترغيب مردم در توجّه به تهذيب و تكميل نفس است.
سپس آن بزرگوار به دنبال دعوت شنوندگان به اين كه با فرمانبردارى از دستورهاى او خدا را يارى كنند، و با دادن صدقات، به خداوند وام دهند، به دو آيه از قرآن كريم استشهاد مىكند كه مبتنى است بر وعده خداوند به يارى كسى كه او را يارى مىكند، و به چند برابر كردن پاداش كسى كه به او وام مىدهد، استعاره واژه قرض براى صدقات به مناسبت كثرت اوامر الهى در دادن صدقات و اداى اين عبادت مالى است از اين رو اوامر خود را به درخواست نيازمندى كه خواهان وام است تشبيه فرموده است، و فايده اين استشهاد و آنچه تا جمله أيّكم أحسن عملا بيان فرموده اعلام اين مطلب است كه: خداوند غنىّ مطلق و بىنياز از آن است كه از بندگانش يارى و وام بخواهد و هدف از اين عنايت و مرحمت، آزمودن آنهاست، و ما در باره معناى آزمايش خداوند از بندگانش، مكرّر سخن گفته ايم.
امام (ع) پس از اين گفتار دوباره تذكّر مىدهد كه در كار آخرت بر يكديگر پيشدستى كنيد تا در بهشت همسايه خداوند و همراه پيامبرانش باشيد، چنان كه خداوند متعال فرموده است: «… وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ«»» و در باره رفاقت و همدمى با پيامبران فرموده است: «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ«»» و در مورد زيارت فرشتگان فرموده است: «وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ، سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ«»» و اين كه خداوند گوشهاى مؤمنان را گراميتر از آن داشته كه هرگز آواى دوزخ را بشنوند به دليل قول خداوند متعال است كه: «لا يَسْمَعُونَ حَسِيسَها وَ هُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ«»» و در باره اين كه خداوند بدنهاى مؤمنان را در امان داشته از اين كه خستگى و رنجى به بينند فرموده است: «لا يَمَسُّنا فِيها نَصَبٌ وَ لا يَمَسُّنا فِيها لُغُوبٌ«»».
فرموده است: ذلك فضل اللّه…
آيه شريفه قرآن است كه امير مؤمنان (ع) آن را در ختام خطبه خود قرار داده است، و مناسبت آن روشن است.
فرموده است: أقول… تا پايان.
اينها جملات پايانى خطبه است، و در آن براى سركوبى نفس امّاره، و قرار گرفتن آن در خدمت نفس مطمئنّه از خداوند درخواست يارى فرموده است، چه او بهترين ياور و نيكوترين سرپرست است.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم بحراني)، ج 3 ، صفحه ى 722