(خطبه182صبحی صالح)
و من خطبة له ( عليه السلام ) روي عن نوف البكالي قال خطبنا بهذه الخطبة أمير المؤمنين علي ( عليه السلام ) بالكوفة و هو قائم على حجارة نصبها له جعدة بن هبيرة المخزومي و عليه مدرعة من صوف و حمائل سيفه ليف
و في رجليه نعلان من ليف و كأن جبينه ثفنة بعير فقال ( عليه السلام )
بخش اول
رُوِيَ عَنْ نَوْفٍ الْبَكَالِيِّ- قَالَ خَطَبَنَا بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيٌّ ع بِالْكُوفَةِ- وَ هُوَ قَائِمٌ عَلَى حِجَارَةٍ- نَصَبَهَا لَهُ جَعْدَةُ بْنُ هُبَيْرَةَ الْمَخْزُومِيُّ- وَ عَلَيْهِ مِدْرَعَةٌ مِنْ صُوفٍ وَ حَمَائِلُ سَيْفِهِ لِيفٌ- وَ فِي رِجْلَيْهِ نَعْلَانِ مِنْ لِيفٍ- وَ كَأَنَّ جَبِينَهُ ثَفِنَةُ بَعِيرٍ فَقَالَ ع- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي إِلَيْهِ مَصَائِرُ الْخَلْقِ- وَ عَوَاقِبُ الْأَمْرِ نَحْمَدُهُ عَلَى عَظِيمِ إِحْسَانِهِ- وَ نَيِّرِ بُرْهَانِهِ وَ نَوَامِي فَضْلِهِ وَ امْتِنَانِهِ- حَمْداً يَكُونُ لِحَقِّهِ قَضَاءً وَ لِشُكْرِهِ أَدَاءً- وَ إِلَى ثَوَابِهِ مُقَرِّباً وَ لِحُسْنِ مَزِيدِهِ مُوجِباً- وَ نَسْتَعِينُ بِهِ اسْتِعَانَةَ رَاجٍ لِفَضْلِهِ مُؤَمِّلٍ لِنَفْعِهِ وَاثِقٍ بِدَفْعِهِ- مُعْتَرِفٍ لَهُ بِالطَّوْلِ مُذْعِنٍ لَهُ بِالْعَمَلِ وَ الْقَوْلِ- وَ نُؤْمِنُ بِهِ إِيمَانَ مَنْ رَجَاهُ مُوقِناً- وَ أَنَابَ إِلَيْهِ مُؤْمِناً وَ خَنَعَ لَهُ مُذْعِناً- وَ أَخْلَصَ لَهُ مُوَحِّداً وَ عَظَّمَهُ مُمَجِّداً وَ لَاذَ بِهِ رَاغِباً مُجْتَهِداً
لَمْ يُولَدْ سُبْحَانَهُ فَيَكُونَ فِي الْعِزِّ مُشَارَكاً- وَ لَمْ يَلِدْ فَيَكُونَ مَوْرُوثاً هَالِكاً- وَ لَمْ يَتَقَدَّمْهُ وَقْتٌ وَ لَا زَمَانٌ- وَ لَمْ يَتَعَاوَرْهُ زِيَادَةٌ وَ لَا نُقْصَانٌ- بَلْ ظَهَرَ لِلْعُقُولِ بِمَا أَرَانَا مِنْ عَلَامَاتِ التَّدْبِيرِ الْمُتْقَنِ- وَ الْقَضَاءِ الْمُبْرَمِ- فَمِنْ شَوَاهِدِ خَلْقِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ مُوَطَّدَاتٍ بِلَا عَمَدٍ- قَائِمَاتٍ بِلَا سَنَدٍ دَعَاهُنَّ فَأَجَبْنَ طَائِعَاتٍ مُذْعِنَاتٍ- غَيْرَ مُتَلَكِّئَاتٍ وَ لَا مُبْطِئَاتٍ- وَ لَوْ لَا إِقْرَارُهُنَّ لَهُ بِالرُّبُوبِيَّةِ- وَ إِذْعَانُهُنَّ بِالطَّوَاعِيَةِ- لَمَا جَعَلَهُنَّ مَوْضِعاً لِعَرْشِهِ وَ لَا مَسْكَناً لِمَلَائِكَتِهِ- وَ لَا مَصْعَداً لِلْكَلِمِ الطَّيِّبِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ مِنْ خَلْقِهِ
جَعَلَ نُجُومَهَا أَعْلَاماً يَسْتَدِلُّ بِهَا الْحَيْرَانُ- فِي مُخْتَلِفِ فِجَاجِ الْأَقْطَارِ- لَمْ يَمْنَعْ ضَوْءَ نُورِهَا ادْلِهْمَامُ سُجُفِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ- وَ لَا اسْتَطَاعَتْ جَلَابِيبُ سَوَادِ الْحَنَادِسِ-أَنْ تَرُدَّ مَا شَاعَ فِي السَّمَاوَاتِ مِنْ تَلَأْلُؤِ نُورِ الْقَمَرِ-
فَسُبْحَانَ مَنْ لَا يَخْفَى عَلَيْهِ سَوَادُ غَسَقٍ دَاجٍ- وَ لَا لَيْلٍ سَاجٍ فِي بِقَاعِ الْأَرَضِينَ الْمُتَطَأْطِئَاتِ- وَ لَا فِي يَفَاعِ السُّفْعِ الْمُتَجَاوِرَاتِ- وَ مَا يَتَجَلْجَلُ بِهِ الرَّعْدُ فِي أُفُقِ السَّمَاءِ- وَ مَا تَلَاشَتْ عَنْهُ بُرُوقُ الْغَمَامِ- وَ مَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ تُزِيلُهَا عَنْ مَسْقَطِهَا عَوَاصِفُ الْأَنْوَاءِ- وَ انْهِطَالُ السَّمَاءِ- وَ يَعْلَمُ مَسْقَطَ الْقَطْرَةِ وَ مَقَرَّهَا وَ مَسْحَبَ الذَّرَّةِ وَ مَجَرَّهَا- وَ مَا يَكْفِي الْبَعُوضَةَ مِنْ قُوتِهَا وَ مَا تَحْمِلُ الْأُنْثَى فِي بَطْنِهَا
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْكَائِنِ قَبْلَ أَنْ يَكُونَ كُرْسِيٌّ أَوْ عَرْشٌ- أَوْ سَمَاءٌ أَوْ أَرْضٌ أَوْ جَانٌّ أَوْ إِنْسٌ- لَا يُدْرَكُ بِوَهْمٍ وَ لَا يُقَدَّرُ بِفَهْمٍ- وَ لَا يَشْغَلُهُ سَائِلٌ وَ لَا يَنْقُصُهُ نَائِلٌ- وَ لَا يَنْظُرُ بِعَيْنٍ وَ لَا يُحَدُّ بِأَيْنٍ وَ لَا يُوصَفُ بِالْأَزْوَاجِ- وَ لَا يُخْلَقُ بِعِلَاجٍ وَ لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا يُقَاسُ بِالنَّاسِ
– الَّذِي كَلَّمَ مُوسَى تَكْلِيماً وَ أَرَاهُ مِنْ آيَاتِهِ عَظِيماً- بِلَا جَوَارِحَ وَ لَا أَدَوَاتٍ وَ لَا نُطْقٍ وَ لَا لَهَوَاتٍ- بَلْ إِنْ كُنْتَ صَادِقاً أَيُّهَا الْمُتَكَلِّفُ لِوَصْفِ رَبِّكَ- فَصِفْ 89 جِبْرِيلَ وَ مِيكَائِيلَ وَ جُنُودَ الْمَلَائِكَةِ الْمُقَرَّبِينَ فِي حُجُرَاتِ الْقُدُسِ مُرْجَحِنِّينَ- مُتَوَلِّهَةً عُقُولُهُمْ أَنْ يَحُدُّوا أَحْسَنَ الْخَالِقِينَ- فَإِنَّمَا يُدْرَكُ بِالصِّفَاتِ ذَوُو الْهَيْئَاتِ وَ الْأَدَوَاتِ- وَ مَنْ يَنْقَضِي إِذَا بَلَغَ أَمَدَ حَدِّهِ بِالْفَنَاءِ- فَلَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَضَاءَ بِنُورِهِ كُلَّ ظَلَامٍ- وَ أَظْلَمَ بِظُلْمَتِهِ كُلَّ نُورٍ
أُوصِيكُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ- الَّذِي أَلْبَسَكُمُ الرِّيَاشَ وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمُ الْمَعَاشَ- فَلَوْ أَنَّ أَحَداً يَجِدُ إِلَى الْبَقَاءِ سُلَّماً أَوْ لِدَفْعِ الْمَوْتِ سَبِيلًا- لَكَانَ ذَلِكَ سُلَيْمَانَ بْنَ دَاوُدَ ع الَّذِي سُخِّرَ لَهُ مُلْكُ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ- مَعَ النُّبُوَّةِ وَ عَظِيمِ الزُّلْفَةِ- فَلَمَّا اسْتَوْفَى طُعْمَتَهُ وَ اسْتَكْمَلَ مُدَّتَهُ- رَمَتْهُ قِسِيُّ الْفَنَاءِ بِنِبَالِ الْمَوْتِ- وَ أَصْبَحَتِ الدِّيَارُ مِنْهُ خَالِيَةً- وَ الْمَسَاكِنُ مُعَطَّلَةً وَ وَرِثَهَا قَوْمٌ آخَرُونَ-
وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْقُرُونِ السَّالِفَةِ لَعِبْرَةً- أَيْنَ الْعَمَالِقَةُ وَ أَبْنَاءُ الْعَمَالِقَةِ- أَيْنَ الْفَرَاعِنَةُ وَ أَبْنَاءُ الْفَرَاعِنَةِ- أَيْنَ أَصْحَابُ مَدَائِنِ الرَّسِّ الَّذِينَ قَتَلُوا النَّبِيِّينَ- وَ أَطْفَئُوا سُنَنَ الْمُرْسَلِينَ وَ أَحْيَوْا سُنَنَ الْجَبَّارِينَ- أَيْنَ الَّذِينَ سَارُوا بِالْجُيُوشِ وَ هَزَمُوا بِالْأُلُوفِ- وَ عَسْكَرُوا الْعَسَاكِرَ وَ مَدَّنُوا الْمَدَائِنَ
لغات
ثفنة: جمع آن ثفنات است و به اعضايى از شتر كه روى زمين قرار مى گيرد گفته مى شود
الخنوع: فروتنى
يتعاوره: پياپى بر او وارد مى شود.
موطّدات: گسترده ها
طواعيه: فرمانبردارى
ادلهمام: شدّت تاريكى
حندس: به كسر حاء، شب بسيار تاريك
سفع: كوهها، سفعه: سياهى مايل به سرخى و بيشتر به رنگ كوهها گفته مى شود.
يفاع: تپّه و زمين بلند
أنواء: جمع نوء و اين عبارت است از سقوط ستاره يكى از منازل بيست و هشت گانه ماه در سمت مغرب مقارن فجر و طلوع ستاره رقيب آن از مشرق در روبروى آن همه شب در همان ساعت تا سيزده روز، همچنين سقوط هر ستاره اى از منازل بيست و هشت گانه ماه را تا انقضاى سال به جز چهارده روزى كه ايّام جبهه است نوء گويند.
تلاشى: نابود شد
رياش: لباس
تلكّو: درنگ
فجاج: راههاى ميان كوهها
سجف: پرده ها
جلجلة: آواز رعد
مرجحّنين: در حالى كه سر به زير انداخته اند.
طعمة: خوردنى
ترجمه
از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است:
از نوف بكالى نقل شده كه: امير مؤمنان (ع) اين خطبه را در كوفه براى ما ايراد فرمود، و او در اين هنگام بر بالاى سنگى كه جعدة بن هبيره مخزومى برايش نصب كرده ايستاده بود و جبّه اى از پشم بر تن داشت و بند كفش و شمشيرش از ليف خرما، و پيشانى او مانند زانوى شتر پينه بسته بود، و چنين فرمود:
«ستايش ويژه خداوندى است كه بازگشت خلايق و فرجام كارها به سوى اوست، او را بر بزرگى احسانش و روشنى برهانش، و بخشش و انعام فراوانش مىستاييم، ستايشى كه حقّ او را ادا كند و شكر او را به جا آورد و ما را به ثوابش نزديك گرداند و موجب افزايش احسانش گردد، و از او يارى مىخواهيم يارى خواستن كسى كه به فضل او اميدوار، و به سود رسانى او آرزومند، و به دفع زيان به وسيله او مطمئنّ، و به جود و بخشش او معترف و با زبان و عمل در برابر او تسليم و فرمانبردار است، و به او ايمان داريم ايمان كسى كه از روى يقين به او اميدوار و با ايمان كامل به او باز گشت، و از سرتسليم در برابر او افتادگى و فروتنى دارد، و از سر اخلاص به يگانگى او معتقد است، او را به بزرگى و عظمت ياد مىكند، و با رغبت و كوشش به او پناه مى برد.
خداوند سبحان زاييده نشده تا در عزّت و قدرتش شريكى داشته باشد، و نزاييده است تا از ميان رود و ارثى بر جاى گذارد، وقت و زمانى بر او پيشى نيافته، و فزونى و كاستى او را فرا نگرفته است بلكه با نشانه هايى كه از تدبير متقن و نظام محكم خويش به ما نمايانده خود را بر خردها آشكار ساخته است.از دلايل آفرينش او خلقت آسمانهاست كه بدون ستون، ثابت و استوارند و بى آن كه تكيه گاهى داشته باشند برقرار و پا برجايند، آنها را به فرمانبردارى خويش خواند، بى درنگ و بىهيچ سستى پذيرفتند و اعتراف كردند، و اگر به ربوبيّت او اقرار و به فرمانبردارى او اعتراف نمى كردند، هرگز آنها را محلّ عرش خود و جايگاه فرشتگانش و جاى بالا رفتن سخنان پاك و كردار شايسته قرار نمى داد.
ستاره هاى آسمان را نشانه قرار داد تا آنها كه در راههاى مختلف نواحى زمين سرگردان مىمانند به وسيله آنها راهنمايى شوند، پرده ظلمت شب تار پرتو انوار آنها را نپوشانيده، و چادر سياه شبهاى تاريك نتوانسته است درخشش روشنايى ماه را بر پهنه آسمانها جلوگير باشد،
پس منزّه است خداوندى كه سياهى شب تاريك و آرام در زمينهاى پست، و ستيغ كوههاى تيره رنگ كوتاه و بلند كه در كنار هم جا گرفته اند بر او پنهان نيست، و نيز غرّش تندر در كرانه هاى آسمان و آنچه برق ابرها آن را منكشف و نمايان مى گرداند، و برگهايى كه وزش بادهاى سخت و ريزش بارانها آنها را از شاخه ها جدا مى سازد بر او پوشيده نمى باشد، او جاى فرود آمدن قطره ها و محلّ قرار گرفتن آنها و جاى كشش و بردن دانه را به وسيله مورچه ها، و آنچه روزى پشّه ها را كفايت مى كند، و هر چه را موجودات ماده در شكم خود دارند مى داند.
ستايش ويژه خداوندى است كه پيش از آن كرسى، عرش، آسمان،زمين، جنّ يا انس پديد آيند بوده است، با فكر و انديشه درك نمى شود، و با فهم و خرد تعيين نمىگردد، هيچ درخواست كنندهاى او را به خود مشغول نمى كند، و بخشش از ثروت او نمى كاهد، با چشم، ديده نمى شود و با مكان محدود نمى گردد، و همتايى براى او تصوّر نمى شود، و به كمك وسيله نمى آفريند، و با حواسّ ادراك نمى شود، و با مردم مقايسه نمى گردد،
او خداوندى است كه بى كمك اعضا و اسباب و زبان و كام با موسى (ع) سخن گفت، و برخى آيات بزرگ خود را به او نشان داد.اى كسى كه خود را براى توصيف پروردگارت به رنج انداختهاى اگر راست مىگويى جبرئيل و ميكائيل و سپاه فرشتگان مقرّب را كه در غرفه هاى قدس جاى دارند توصيف كن، قدسيانى كه از فروتنى سر به زير افكنده، و از اين كه بتوانند بهترين آفرينندگان را توصيف كنند خردهاشان در حيرت فرو رفته است، زيرا كسى را مىتوان به وسيله صفات شناخت كه داراى شكل و اعضا و جوارح باشد، و هم كسى كه روزگار او با فنا و نيستى به سر رسد، بنا بر اين معبودى جز او نيست، هر تاريكى را به نور خود روشن گردانيده، و هر روشنى را به وسيله ظلمت خود تاريك ساخته است.
اى بندگان خدا شما را به پرهيزگارى و ترس از خدا سفارش مى كنم، خدايى كه بر تن شما لباس آراسته پوشانيده و اسباب معيشت و زندگى را برايتان فراهم ساخته است، اگر كسى براى جاودان ماندن در دنيا وسيله اى، و براى جلوگيرى از مرگ راهى مى يافت مى بايست آن كس سليمان بن داود (ع) باشد كه جنّ و انس در زير فرمان او بود و علاوه بر آن منصب پيامبرى و مقام عظيم قرب الهى را داشت، ليكن هنگامى كه پيمانه روزيش را به پايان و مدّت عمرش را به سر رسانيد، كمانهاى فنا و نيستى او را هدف تير مرگ قرار دادند، و شهرها از او خالى شد و خانه هايش بى صاحب ماند و گروهى ديگر آنها را به ارث بردند،
همانا در چگونگى گذشت روزگاران پيشين براى شما عبرتهاست.كجايند عمالقه و فرزندان آنها و كجايند فرعونها و فرزندانشان مردم شهرهاى رسّ كه پيامبران را كشتند، و انوار سنّتهاى فرستادگان خدا را خاموش كردند، و شيوه هاى ستمكاران و جبّاران را زنده ساختند كجايند آنانى كه با لشكريان خود به حركت در آمدند، و هزاران نفر را شكست داده و سپاهها گرد آورده و شهرها بنا كردند كجايند.»
شرح
جوهرى در صحاح نقل كرده است كه نوف بكالى (به فتح با و تخفيف كاف) از اصحاب على (ع) بوده و از ثعلب نقل كرده كه او به قبيله بكاله منسوب است، قطب راوندى گفته كه نسبت او به بكال است و بكيل و بكال هر دو يك چيز و اسم قبيله اى از همدان است و گفته است كه نام بكيل شايعتر است، عبد الحميد بن ابى الحديد شارح نهج البلاغه گفته است: قول درست غير از اين است كه اين دو تن گفته اند و صحيح اين واژه بكال به كسر باست كه نام طايفه اى از حمير است و اين شخص كه نام او نوف بن فضاله است از اين طايفه و از اصحاب على (ع) است، و اين اقوال همه بر سبيل احتمال است. امّا جعدة بن هبيره خواهر زاده امير مؤمنان (ع) مادرش امّ هانى دختر ابى طالب بن عبد المطّلب ابن هاشم است و پدرش هبيرة بن ابى وهب بن عمرو بن عابد بن عمران بن مخزوم از اصحاب پيامبر (ص) است.
فرموده است: الحمد للّه… تا الأمر.
امام (ع) خداوند را ستايش كرده به اعتبار اين كه همه آثار عالم خلق و امر به او بازگشت دارد و همگى موجودات به او منتهى مىشود، آغاز آنها به صنع و آفرينش او باز مىگردد و فرجام آنها نيز به او پايان مىپذيرد، زيرا او غايت مطلوب و نهايت مقصود همه پويندگان به سوى كمال است، و اوست كه پس از فنا و زوال همه چيز پاينده و پايدار است.
همچنين او را سپاس گفته به اعتبار اين كه او واجب الوجود است و ذاتا استحقاق دوام و بقا دارد و آنچه جز اوست مستحقّ فنا و نيستى است، زيرا بر حسب ذات، همگى ممكن الوجودند، و چون حمد و سپاس گاهى براى اداى حقوق نعمتهاى گذشته، و زمانى براى درخواست مزيد نعمت است، لذا عبارت نحمده… تا أداء، به ملاحظه انواع نعمتهايى است كه خداوند متعال در گذشته ارزانى داشته كه عبارت است از نعمت خلق و ايجاد و اين كه آدمى را بر وفق حكمت و براى رسانيدن منفعت به او، آفريده و از اين راه او را مورد احسان بزرگ خود قرار داده است، سپس به اعتبار اين كه حقّ تعالى از طريق برقرارى نظام مستحكم آفرينش، و هم به وسيله فرستادگان خود دلائل وجود خويش را روشن ساخته تا ما را به راه راست و بهشت نعيم سوق دهد و به سوى خويش هدايت فرمايد او را ستايش كرده است.
سپس از اين كه خداوند اسباب معاش و معاد ما را افاضه فرموده او را ستوده، و با عبارت إلى ثوابه… تا موجبا به آنچه موجب افزايش عنايات او مىشود اشاره فرموده است، تا بدين وسيله به ثوابهاى اخروى كه موجب وصول نفس انسان به درجات كمال است دسترسى حاصل شود، و نعمتهاى حاضر به وجهى نيكو زياده گردد چنان كه خداوند متعال فرموده است: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ«»».
امام (ع) پس از اين شكر و سپاس، با شرايط و اوصافى كه در سخنان خود… تا و القول ذكر فرموده از خداوند درخواست كمك و يارى مىكند، و درخواستى كه با اين اوصاف و ويژگيها باشد از هر تقاضاى ديگر به اجابت حق تعالى نزديكتر است، زيرا اين درخواست از نظر اين كه توأم با رجا و اميد به پروردگار، و يقين كامل به توانايى او در بذل سود و دفع زيان، و همراه با شكر و سپاس او، و اظهار فرمانبردارى در قول و عمل است، جامع شرايط لازم مى باشد.
پس از اين امام (ع) به گفتار ادامه داده ايمان كامل خود را اظهار مىكند، ايمان كامل، ايمان كسى است كه صفات مذكور را در خويشتن به كمال رسانيده باشد، يعنى مطالب عالى خود را از خداوند خواستار بوده و با يقين تمام او را محلّ اميد و مرجع آرزوها بداند، و در لغزشهايى كه مرتكب مىشود به او بازگشت كند، و در همه گرفتاريها و سختيها با ايمان راسخ به او رو آورد، و در حالى كه او را اطاعت و فرمانبردارى مى كند، در برابر عظمت و قدرتش فروتن باشد، و ضمن اعتقاد به توحيد و يگانگى وى نسبت به او اخلاص ورزد، و آن گاه كه خداوند را به بزرگى ياد مىكند در برابر او كوچكى كند، و هنگامى كه به خدا رو مىآورد به او پناه برد و در اين راه هر چه بيشتر بكوشد، و ظاهرا ايمان كامل همين است.
سپس با ذكر امورى سلبى و ثبوتى به شرح زير به تنزيه حق تعالى پرداخته و به بالاترين نحو ممكن، او را توصيف كرده است:
1- خداوند را پدر نيست تا در قدرت شريك او باشد، زيرا معمولا پدر هر قدرتمندى صاحب قدرت است.
2- خداوند نزاده است تا اين كه در گذرد و ارثيّهاى بر جاى گذارد، زيرا بر حسب معمول، هنگامى كه انسان مىميرد فرزندش وارث اوست، دليل تنزيه حقّ تعالى از اين كه زاييده نشده و نزاييده است اين است كه اين دو صفت از ويژگيهاى حيوان و مستلزم جسميّت است و بارى تعالى منزّه از اين است.
3- وقت و زمان بر هستى حقّ تعالى پيشى نگرفته است، بديهى است وقت، جزيى از زمان است و چون او آفريننده وقت و زمان است لازم است بر آنها پيشى داشته باشد.
4- بر خداوند فزونى و كاستى عارض نمىشود، زيرا زياده و نقصان كه مستلزم تغيير و دگرگونى است از لواحق ممكنات است و خداوند واجب الوجود و منزّه از امكان است.
5- خداوند با نشانههاى تدبير، خود را به عقول ما نشان داده است، مقصود از نشانههاى تدبير، نظام متقن و سازماندهى مستحكمى است كه بر طبق مشيّت حكيمانه و فرمان نافذ خود در جهان هستى برقرار ساخته است كه از آن جمله آفرينش آسمانهاست، چنان كه فرموده است: «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» و نيز «أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» و در شرح خطبه نخست در باره اين كه آسمانها و زمين بر چيزى تكيه ندارند و بى عمود و پايه برپايند توضيح لازم داده شده است، مقصود از دعوت آسمانها و زمين، صدور حكم فرمانفرماى عالم وجود بر آنهاست، و منظور از اجابت آنها وارد شدن آنها بنا به فرمان الهى در زمره موجودات است كه فرمانبردارى و اذعان كردند و بى هيچ سستى و درنگ پذيرفتند و با فروتنى يوغ نياز و امكان را در برابر واجب الوجود و قدرت و سلطنت او به گردن گرفتند.
فرموده است: و لو لا إقرارهنّ… تا و العمل الصّالح من خلقه.
سخنى حقّ و درست است، زيرا اقرار آسمانها و زمين به ربوبيّت پروردگار عبارت است از آنچه به زبان حال به پروردگار خويش عرض نياز مى كنند، و به فرمانبردارى خود در پيشگاه قدرت و فرمان او گواهى مى دهند، و آشكار است كه اگر پا در عرصه امكان نمى گذاشتند و از قدرت و تدبير پروردگار بهرهمند نمى شدند عرشى در آسمانها نبود و شايستگى آن را نداشتند كه پذيراى تدبير امور فرشتگان و جايگاه آنها باشند، و فرشتگان بدانها صعود كنند و سخنان پاكيزه و اعمال شايسته بندگان را به آن جا بالا برند، و ما پيش از اين در ذيل خطبه نخست در باره بالا- رفتن اعمال و غير از آن به وسيله فرشتگان به اندازه امكان سخن گفتهايم، واژههاى دعاء، إقرار و إذعان استعارهاند، و از نظر اين كه آسمانها و زمين داراى روح عاقله و مدبّرهاند ممكن است اين واژه ها در معناى حقيقى خود به كار رفته باشند.
فرموده است: و جعل نجومها… تا الأقطار.
اين سخنان به برخى از فوايد وجود ستارگان اشاره دارد.
فرموده است: لم يمنع… تا القمر.
واژه سجف و جلابيب را براى پوشش سياهى شب استعاره فرموده و مناسبت آن روشن است، و اين كه از ميان ستارگان، ماه را اختصاص به ذكر داده براى اين است كه ماه از آيات بزرگ الهى است، تقابل ميان روشنى و تاريكى مقابله عدم و ملكه است، و هر يك از اين دو به وجود سبب خود موجود، و به عدم سبب خود معدوم مىگردد و بر طرف شدن يكى به سبب وجود ديگرى نيست، و آشكار است كه در اين صورت روشنايى ماه و ستارگان، مانع وجود و تحقّق تاريكى شب نيست بلكه روز و شب بر حسب تعاقب اسباب آنها كه در نهايت به قدرت صانع حكيم جلّت قدرته منتهى مىشود، از پى هم در مى آيند.
فرموده است: فسبحان… تا فى بطنها.
اين سخنان خداوند را از نظر علم او كه بر همه اشياء كلّى و جزيى احاطه دارد از شايبه خلاف تنزيه مىكند، منظور از مطأطئات گوديهاى زمين است، مراد از و ما يتجلجل به الرّعد (آنچه رعد صدا مى كند) تسبيح رعد است كه در قرآن آمده است: «وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ«»» و اين تسبيح، زبان حال رعد است كه با بانگ و نهيب خود بر كمال قدرت خداوند كه ابرها را مسخّر كرده و در كنار هم گرد آورده و به صدا در آورده گواهى مىدهد، و پيش از اين سبب پيدايش رعد را شرح داده ايم.
جمله و ما تلاشت عنه بروق الغمام
اشاره است به آنچه بر اثر تابش برق ابرها در جلو چشمها نمايان و منكشف مى شود، اين كه به جاى ماتلاشت، ما أضاءته نفرموده، براى اين است كه مفهوم ما تلاشت به كشف و حصول علم برگشت دارد و علم در اين جا فراگيرتر است، زيرا شامل آنچه به چشم آفريدگان در نمى آيد نيز مى گردد در صورتى كه مفهوم جمله ما اضاءت منحصر به چيزى است كه همه با چشم آن را ادراك مى كنند، اين كه عواصف (بادهاى سخت) به أنواء اضافه شده براى اين است كه عرب، آثار سماوى از قبيل باد، باران، گرما و سرما را به انواء (حركات ستارگان) نسبت مى دهد.
سپس امام (ع) خداوند را به اعتبار تقدّمى كه در وجود بر آفريدگان دارد ستايش مىك ند، و آنچه در باره كرسى و عرش گفته مى شود پيش از اين دانسته ايم.
پس از اين خداوند را از نظر صفات سلبى او كه در زير ذكر مىشود تنزيه فرموده است:
1- أنّه لا يدرك بوهم،
يعنى: خداوند با تفكّر و انديشه درك و دانسته نمى شود.
2- أنّه الا يقدّر بفهم،
يعنى: حقّ تعالى با فهم و ادراك معيّن و محدود نمىگردد، زيرا فهم از صفات عقل است و گفته شد كه خرد و انديشه از بيان چگونگى خداوند ناتوانند.
3- و لا يشغله سائل:
خواهنده او را باز نمى دارد، براى اين كه علم و قدرت او بر همه چيز احاطه دارد، و اين موضوع پيش از اين توضيح داده شده است.
4- و لا ينقصه نائل:
عطا گيرنده، از ثروت او نمىكاهد، زيرا كاستى و نقصان متوجّه كسى مىشود كه نيازمند و محتاج باشد، و خداوند متعال منزّه از اين است.
5- لا يبصر بعين،
يعنى: خداوند اگر چه بصير و بيناست امّا بينايى او به حسّ باصره نيست، زيرا خداوند منزّه از حواسّ است.
6- و لا يحدّ بأين،
يعنى: عقل نمى تواند خداوند را در مكانى محدود كند و مكان بر او احاطه يابد، زيرا او از تحيّز و قرار گرفتن در مكان منزّه است. و اين سخن مبتنى بر نفى كمّ متّصل«» از خداوند است.
7- و لا يوصف بالأزواج:
اين جمله مشعر بر نفى كمّ منفصل از بارى تعالى است، يعنى تعدّد و دوگانگى به او راه ندارد.
8- و لا يخلق بعلاج:
اين سخن خداوند را از اين كه مانند صنعتگران در ايجاد و آفرينش، از وسايل و اسباب استفاده و چاره جويى كند منزّه ساخته است.
9- و لا يدرك بالحواسّ:
خداوند با حواسّ درك نمىشود زيرا درك با حواس و كيفيّات آن اختصاص به جسم دارد و خداوند از جسميّت و لواحق آن منزّه است.
10- و لا يقاس بالنّاس:
اين سخن خداوند را از اين كه در كمالات به آفريدگانش شبيه باشد تنزيه مىكند چنان كه مجسّمه يا كسانى كه جسميّت براى خدا قايل شدهاند چنين پنداشته اند.
11- اين كه خداوند بدون وسيله نطق و كام سخن مى گويد:
اين گفتار، حق تعالى را از داشتن حالات بشرى تنزيه مىكند، و پيش از اين شرح داده شده است كه چگونه پيامبران (ع) وحى خداوند را استماع مى كنند، امّا در باره اين كه فرموده است: برخى از آيات بزرگ خود را به او (موسى (ع)) نشان داده ايم، گفته شده مراد از اين، آيات خداوند در چگونگى سخن گفتن او با موسى (ع) است، توجيه مذكور براى اين است كه ميان عبارت الّذى كلّم موسى تكليما و جمله بلا جوارح و أدوات جمله معترضه نامناسبى قرار نگرفته باشد، و كسانى كه آن را بدين گونه حمل كرده اند، گفته اند كه موسى (ع) آواز را از شش جهت مى شنيد و مانند آواز بشر نبود كه تنها از يك سمت شنيده مى شود، و صداى آن مانند صداى در افتادن زنجيرهاى بزرگ بر روى سنگريزههاى سخت بوده و در اين كيفيّت هم سرّ لطيفى است، و اين كه صدا از شش جهت شنيده مى شده تعبير اين معناست كه كلام خداوند بر موسى (ع) نازل مى گشت و در لوح ضمير او نقش مى بست بى آن كه از جهت معيّنى شنيده شود، و از اين حيث جهات ششگانه نسبت به او يكسان بود از اين رو گفته شده كه كلام الهى را از شش جهت مى شنيد و اداى اين معنا به اين نحو شايسته تر است از اين كه گفته شود صدا را مى شنيد بى آن كه ازسويى به گوش او برسد، زيرا اين تعبير دور از ذهن مردم است و اين كه صداى آن از حيث قوّت مانند آواز در افتادن زنجيرها بوده، اشاره اى است به شدّت صدا در گوش او، از اين رو آن را به شديدترين آواى جرسها تشبيه و از آن به آيت عظيم تعبير شده است.
گفته شده: مراد از آيات عظيم، آيتهاى نه گانه اى است كه بر موسى (ع) نازل شده است مانند شكافته شدن دريا، و تبديل عصا به اژدها و غير اينها.
پس از اين امام (ع) ناتوانى بشر را براى توصيف مرتبه كمال حقّ تعالى يادآورى و مى فرمايد: بل إن كنت صادقا… تا أحسن الخالقين، اين عبارت صورت قياس استثنايى متّصل را دارد كه ضمن آن عجز كسى را كه مدّعى است مى تواند پروردگارش را آن چنان كه هست توصيف كند گوشزد كرده است، صورت قياس اين است: اى كسى كه مدّعى توصيف پروردگارت شده اى اگر راست مىگويى برخى از آفريدگان پروردگارت را مانند جبرئيل و ميكائيل و فرشتگان مقرّب را وصف و تعريف كن، نتيجه اين قياس استثنايى نقيض تالى است كه به اين صورت است: ليكن تو نمىتوانى حقيقة اين آفريدگان خداوند را تعريف كنى، پس قادر به توصيف خداوند متعال نمى باشى، ملازمه اى«» كه ميان اين دو وجود دارد اين است كه اگر توصيف خداوند برايت ممكن باشد تعريف بعضى از آثار او براى تو آسانتر خواهد بود، امّا بطلان تالى به اين سبب است كه حقيقت جبرئيل و ميكائيل و ديگر فرشتگان مقرّب براى بشر نامعلوم است و آشكار است كسى كه از شناخت و تعريف پاره اى از آثار خداوند ناتوان است از توصيف و تعريف او ناتوانتر است.
حجرات قدس: جايگاههايى است كه از آلودگيهاى ابدان و تعلّقات خيالى كه ناشى از پليديهاى نفس امّاره است پاك مى باشد، واژه مرجحنين را براى فروتنى و اظهار زبونى فرشتگان در پيشگاه عظمت قدرت و هيبت سلطنت حقّ تعالى استعاره فرموده است. تولّه عقول فرشتگان عبارت از حيرت و سرگشتگى خردهاى آنان از ادراك حقيقت ذات و نهايت عظمت بارى تعالى است.
سپس تذكّر مى دهد كه آنچه از طريق وصف دانسته و شناخته مى شود چيزهايى است كه داراى شكل بوده و اعضا و جوارحى داشته باشد كه با آنها كار كند، و عقل بتواند از اين راه بر آنها احاطه پيدا كند، و بالاخره اشيايى قابل شناخت و ادراك است كه فناپذير باشد، تا هنگامى كه مدّت آن به سر رسد پايان گيرد، و عقل در همين حدّ شيء متوقّف شود و آن را مورد تجزيه و تحليل قرار دهد و در نتيجه به حقيقت آن آگاه گردد.
امام (ع) پس از تنزيه حقّ تعالى از آنچه ذكر شد به شرح يكتايى و بى همتايى او مى پردازد.
فرموده است: أضاء بنوره كلّ ظلام.
مراد از ظلام اگر تاريكى محسوس باشد، خداوند با تابش انوار ستارگان آن را روشن گردانيده است و اگر منظور تاريكى معنوى و ظلمت نادانى است خداوند آن را با نور علم و در پرتو شرايع خود روشنى بخشيده است.
فرموده است: و أظلم بنوره كلّ نور.
زيرا همه انوار حسّى و فكرى كه از جانب خدا نيست در برابر تابش انوار علم او ناچيز و نابود است، و در مقايسه با دلايل روشن او كه در همه مخلوقات، موجود و كاشف از وجود و كمال جود اوست ظلمت و تاريكى است.
پس از اين امام (ع) به وعظ و اندرز شنوندگان مىپردازد و گفتار خود را با سفارش به تقوا و پرهيز از نافرمانى خدا كه موجب سلب دو امر كه سبب بقاى آدمى در دنياست آغاز فرموده است، اين دو امر يكى لباس و ديگرى طعام است و شايد مراد از معاش منحصر به طعام نبوده و همه اسباب زندگى را شامل باشد.
ذكر جمله أو إلى دفع الموت سبيلا كه با جمله پيش خود وحدت معنا دارد براى ترسانيدن مردم از مرگ است، و به گونه قياس استثنايى به آن استدلال فرموده كه خلاصه آن اين است: اگر كسى براى دور كردن مرگ از خود مىتوانست راهى بيابد مىبايد آن كس سليمان بن داود (ع) باشد، تقدير سخن اين است: كه او نيافت، و هرگز كسى پس از او هم نخواهد يافت، ملازمه و ارتباط موجود اين است كه سليمان (ع) نيرومندترين پادشاهى است كه در اين جهان يافت شده است زيرا با داشتن رتبه پيامبرى و مقام بلند قرب الهى فرمان او بر جنّ و انس روان بود، از اين رو اگر دفع مرگ ممكن بود او از هر كس ديگر به دور كردن آن از خود سزاوارتر بود، امّا بطلان تالى در اين قضيّه به اين صورت است كه: هنگامى كه پيمانه عمر سليمان (ع) لبريز شد و مدّتش به پايان رسيد مرد و اگر راهى براى دفع مرگ از خود مىيافت آن را از خويشتن دفع مىكرد. بنا بر اين جملههاى و لو أنّ… تا سبيلا مقدم اين قضيّه شرطيّه و جمله لكان ذلك… تا داود عليه السّلام تالى آن و عبارت الّذى… تا الزّلفة بيان وجه ملازمه و جمله هاى فلمّا استوفى… تا قوم آخرون بيان بطلان تالى است، واژه هاى قسّى (كمانها) و نبال (تيرها) براى بيماريها و اسبابى كه موجب مرگ مىشود استعاره شده است، و مناسبت آن روشن است.
پس از اين به لزوم عبرت گرفتن از احوال مردم قرون گذشته اشاره مىكند، و از احوال مردمان هر قرن مى پرسد و به اين كه همه آنها دستخوش نابودى گشته اند هشدار مى دهد، و پرسش آن حضرت بر سبيل استفهام تقريرى است، بايد دانست عماليق فرزندان لاوذبن إرم بن سام بن نوح بوده و در حجاز و يمن و سرزمينهاى مجاور آن جا مى زيسته اند. عملاق و طسم و جديس از فرزندان آنها هستند، پس از عملاق بن لاوز قدرت و سلطنت به طسم منتقل شده و هنگامى كه عملاق بن طسم به پادشاهى رسيده سر به طغيان برداشته و فساد و تباهى بسيار مرتكب گشته تا آن اندازه كه به عروس در شبى كه به خانه شوهر مى رفته تجاوز مى كرده و اگر دوشيزه مى بوده پيش از آن كه بر شوهر وارد شود از او كام مى گرفته است، وهنگامى كه با زنى از جديس اين كار را انجام داد برادر آن زن خشمگين شد و افراد قبيله اش با او همدست شدند كه عملاق بن طسم و خانواده اش را به قتل برسانند از اين رو مرد مذكور طعامى فراهم كرد و پادشاه را به آن فرا خواند، پس از حضور به پادشاه و طسم حمله بردند و همه سران طايفه حاكم را كشتند و تنها يك نفر به نام رياح بن مرّجان سالم به در برد و نزد ذى جيشان بن تبّع حميرى پادشاه يمن رفت و به او پناه برده عليه طايفه جديس درخواست كمك كرد، ذى جيشان نيز به همراه طايفه حمير به ناحيه جوّ كه شهر بزرگ يمامه بود لشكر كشيد و قبيله جديس را سركوب و يمامه را ويران كرد و در نتيجه از جديس و طسم جز افراد اندكى بر جاى نماند، پس از طسم وجديس و باز بن اميم بن لاوذبن إرم و تنى چند از فرزندان و خاندانش پادشاهى يافتند و در سرزمين و باز كه اكنون به رمل عالج معروف است فرود آمدند و مدّتى به سركشى و ستمگرى پرداختند و پس از آن خداوند آنان را نابود ساخت، پس از اينها عبد ضخم يا عبد صمم بن آسف بن لاوذ به پادشاهى رسيد و مدّتى در طائف اقامت گزيدند و سپس نابود شدند.
امّا فراعنه، پادشاهان كشور مصرند و از جمله آنهاست وليد بن ريّان فرعون يوسف (ع) و وليد بن مصعب فرعون موسى (ع) و ديگر، فرعون لنگ است كه با بنى اسرائيل جنگيد و بيت المقدّس را ويران كرد.
در باره اصحاب مداين الرّس يا مردم شهرهاى رسّ گفته شده است اينها قوم شعيب پيغمبر (ع) بوده و بت مى پرستيده اند، داراى مواشى و اغنام و چاههاى آب بوده كه از آنها بهرهبردارى مى كرده اند، و رسّ نام چاه بسيار بزرگى بوده و در حالى كه آنها در پيرامون آن بوده اند ويران شده و همه آنها را به زمين فرو برده است. نيز گفته شده رسّ نام دهى در يمامه بوده و گروهى از بازماندگان قوم ثمود در آن سكنا داشته و پس از سركشى نابود شده اند، و هم گفته شده كه رسّ اصحاب اخدود يا رسّ اخدودند، و نيز گفته اند رسّ نام رودخانه بزرگى در سرزمين داغستان است، اين رودخانه از شهر طرار سرچشمه گرفته و پس از پيوستن به رودخانه بزرگ ديگرى به بحر خزر مى ريزد و در آن جا پادشاهانى قدرتمند و جنگجو بوده كه در نتيجه طغيان و ستمگرى، خداوند آنها را نابود گردانيده است. و توفيق از خداوند است.
از اين خطبه است:
قَدْ لَبِسَ لِلْحِكْمَةِ جُنَّتَهَا- وَ أَخَذَهَا بِجَمِيعِ أَدَبِهَا مِنَ الْإِقْبَالِ عَلَيْهَا- وَ الْمَعْرِفَةِ بِهَا وَ التَّفَرُّغِ لَهَا- فَهِيَ عِنْدَ نَفْسِهِ ضَالَّتُهُ الَّتِي يَطْلُبُهَا- وَ حَاجَتُهُ الَّتِي يَسْأَلُ عَنْهَا- فَهُوَ مُغْتَرِبٌ إِذَا اغْتَرَبَ الْإِسْلَامُ- وَ ضَرَبَ بِعَسِيبِ ذَنَبِهِ- وَ أَلْصَقَ الْأَرْضَ بِجِرَانِهِ بَقِيَّةٌ مِنْ بَقَايَا حُجَّتِهِ- خَلِيفَةٌ مِنْ خَلَائِفِ أَنْبِيَائِهِ
ثم قال عليه السلام:
أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي قَدْ بَثَثْتُ لَكُمُ الْمَوَاعِظَ- الَّتِي وَعَظَ الْأَنْبِيَاءُ بِهَا أُمَمَهُمْ- وَ أَدَّيْتُ إِلَيْكُمْ مَا أَدَّتِ الْأَوْصِيَاءُ إِلَى مَنْ بَعْدَهُمْ- وَ أَدَّبْتُكُمْ بِسَوْطِي فَلَمْ تَسْتَقِيمُوا- وَ حَدَوْتُكُمْ بِالزَّوَاجِرِ فَلَمْ تَسْتَوْسِقُوا-
لِلَّهِ أَنْتُمْ- أَ تَتَوَقَّعُونَ إِمَاماً غَيْرِي يَطَأُ بِكُمُ الطَّرِيقَ- وَ يُرْشِدُكُمُ السَّبِيلَ؟
أَلَا إِنَّهُ قَدْ أَدْبَرَ مِنَ الدُّنْيَا مَا كَانَ مُقْبِلًا- وَ أَقْبَلَ مِنْهَا مَا كَانَ مُدْبِراً- وَ أَزْمَعَ التَّرْحَالَ عِبَادُ اللَّهِ الْأَخْيَارُ- وَ بَاعُوا قَلِيلًا مِنَ الدُّنْيَا لَا يَبْقَى- بِكَثِيرٍ مِنَ الْآخِرَةِ لَا يَفْنَى-
مَا ضَرَّ إِخْوَانَنَا الَّذِينَ سُفِكَتْ دِمَاؤُهُمْ وَ هُمْ بِصِفِّينَ- أَلَّا يَكُونُوا الْيَوْمَ أَحْيَاءً يُسِيغُونَ الْغُصَصَ- وَ يَشْرَبُونَ الرَّنْقَ قَدْ وَ اللَّهِ لَقُوا اللَّهَ فَوَفَّاهُمْ أُجُورَهُمْ- وَ أَحَلَّهُمْ دَارَ الْأَمْنِ بَعْدَ خَوْفِهِمْ-
أَيْنَ إِخْوَانِيَ الَّذِينَ رَكِبُوا الطَّرِيقَ- وَ مَضَوْا عَلَى الْحَقِّ أَيْنَ عَمَّارٌ وَ أَيْنَ ابْنُ التَّيِّهَانِ- وَ أَيْنَ ذُو الشَّهَادَتَيْنِ- وَ أَيْنَ نُظَرَاؤُهُمْ مِنْ إِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ تَعَاقَدُوا عَلَى الْمَنِيَّةِ- وَ أُبْرِدَ بِرُءُوسِهِمْ إِلَى الْفَجَرَةِ-؟
قَالَ : ثُمَّ ضَرَبَ بِيَدِهِ عَلَى لِحْيَتِهِ الشَّرِيفَةِ الْكَرِيمَةِ- فَأَطَالَ الْبُكَاءَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام:
أَوْهِ عَلَى إِخْوَانِيَ الَّذِينَ تَلَوُا الْقُرْآنَ فَأَحْكَمُوهُ- وَ تَدَبَّرُوا الْفَرْضَ فَأَقَامُوهُ- أَحْيَوُا السُّنَّةَ وَ أَمَاتُوا الْبِدْعَةَ- دُعُوا لِلْجِهَادِ فَأَجَابُوا وَ وَثِقُوا بِالْقَائِدِ فَاتَّبَعُوهُ-
ثُمَّ نَادَى بِأَعْلَى صَوْتِهِ:
الْجِهَادَ الْجِهَادَ عِبَادَ اللَّهِ- أَلَا وَ إِنِّي مُعَسْكِرٌ فِي يَومِي هَذَا- فَمَنْ أَرَادَ الرَّوَاحَ إِلَى اللَّهِ فَلْيَخْرُجْ
قَالَ نوف و عقد للحسين ( عليه السلام ) في عشرة آلاف و لقيس بن سعد رحمه الله في عشرة آلاف و لأبي أيوب الأنصاري في عشرة آلاف و لغيرهم على أعداد أخر و هو يريد الرجعة إلى صفين فما دارت الجمعة حتى ضربه الملعون ابن ملجم لعنه الله فتراجعت العساكر فكنا كأغنام فقدت راعيها تختطفها الذئاب من كل مكان
نوف گويد: براى حسين (ع) ده هزار سپاهى معين كرد و براى قيس بن سعد، ده هزار و براى ابو ايوب انصارى ده هزار و ديگران را هم شمارى ديگر. مىخواست به صفين بازگردد. هنوز روز جمعه نيامده بود كه آن ملعون، ابن ملجم لعنه الله او را ضربت زد. لشكرها بازگشتند و ما چون گوسفندانى بوديم بىچوپان كه گرگها از هر سو آنها را بربايند.
لغات
جران: سينه شتر
استوسق الأمر: كار منظّم و جور شد
رتق: با سكون و كسر نون، تيره
أوه: با واو ساكن و هاء مكسور كلمه توجّع و براى اظهار درد و اندوه است
اختطاف و تخطّف: ربودن
عسيب ذنبه: طرف دم آن
أزمع: عزم را راسخ كرد
أبرد: فرستاد
ترجمه
«سپر حكمت را پوشيده، و همگى آداب و شرايط آن را كه عبارت از توجّه و شناخت و آمادگى است به دست آورده است، حكمت نزد او گمشده اى است كه پيوسته آن را مى جويد، و نيازى است كه همواره از آن مى پرسد، در آن هنگام كه اسلام به غربت گرايد و همچون شترى كه از راه رفتن باز ماند و سينه بر زمين بچسباند، او نيز غربت گزيند، او بقيّه اى از بقاياى حجّتهاى الهى و جانشينى از جانشينان پيامبران اوست.
سپس آن بزرگوار (ع) فرمود: اى مردم من آنچه را كه پيامبران به امّتهاى خود پند و اندرز داده اند براى شما بازگو كردم، و آنچه را اوصياى پيامبران براى مردم پس از خود به جا آورده اند در باره شما به انجام رساندم. با تازيانه موعظه ام شما را ادب كردم اما استقامت نيافتيد، و وعيدهاى پروردگار را در گوش شما خواندم ليكن به راه نيامديد،
خدا به شما خير دهد آيا انتظار پيشوايى غير از مرا داريد كه راه حقّ را برايتان هموار، و شما را به آن باز آرد؟
بدانيد آنچه از دنيا رو آورده بود پشت كرده، و آنچه از آن پشت كرده بود رو آورده است، بندگان نيكوكار خدا آهنگ كوچ كردند، و اندك دنيا را كه فانى است به بسيار آخرت كه باقى است فروختند،
برادران ما كه در صفّين خونشان ريخته شد چه زيانى كرده اند از اين كه امروز زنده نيستند تا غصّه هاى گلوگير خورند و شربت تيره اندوه نوشند به خدا سوگند آنها خداوند را ديدار كردند و پاداش آنان را بطور كامل عطا فرمود، و پس از ترس و بيم، آنان را در سراى امن جاى داد،
كجايند برادران من كه در راه حقّ گام برداشتند و در آن راه جان سپردند كجاست عمّار كجاست ابن تيّهان و كجاست ذو الشّهادتين، و كجا هستند امثال آنان، همان برادرانى كه بر سر مرگ با يكديگر پيمان بستند و سرهايشان به سوى بدكاران و ستمگران فرستاده شد
نوف گفت: امام (ع) پس از اين سخنان، دست بر محاسن شريف خود زد و مدّتى گريست و سپس فرمود:
دريغا بر برادرانم آنانى كه قرآن را مى خواندند و به كار مى بستند، در باره واجبات مى انديشيدند و آنها را به پا مى داشتند، سنّتها را زنده كرده و بدعتها را از ميان مى بردند، به جهاد خوانده مى شدند مى پذيرفتند، و به پيشواى خود اطمينان داشتند و از او پيروى مى كردند.
. سپس با صداى بلند آواز داد:
اى بندگان خدا جهاد، جهاد، آگاه باشيد من در همين امروز لشكر مى آرايم، هر كس بخواهد به سوى خدا كوچ كند بايد بيرون آيد.
نوف گفت: پس از آن فرزندش حسين عليه السّلام را بر ده هزار سپاهى، و قيس بن سعد را بر ده هزار، و ابو ايّوب انصارى را بر ده هزار و افراد ديگرى را بر تعدادى ديگر به فرماندهى گماشت، و اراده داشت به صفّين باز گردد ليكن هنوز آدينه نرسيده بود كه ابن ملجم ملعون كه لعنت خدا بر او باد بر آن حضرت ضربت فرود آورد، از اين رو لشكريان بازگشتند و ما همچون گوسفندانى بوديم كه شبان خود را از دست داده باشند و گرگها از هر سو آنها را بربايند.»
شرح
در اين گفتار اشاره آن حضرت به مطلق عارفان به حقّ و خداشناسان است«»،
و بعضى از طايفه اماميّه گفته اند منظور آن حضرت امام منتظر (ع) است، ليكن در اين سخنان روشن نيست، واژه جنّة براى آمادگى به منظور دريافت حكمت از طريق زهد و عبادت حقيقى، و مواظبت در اجراى اوامر الهى استعاره شده وجه استعاره اين است كه با به دست آوردن اين آمادگى از دچار شدن به تيرهاى هوا و هوس و طغيان شهواتى كه انسان را به آتش دوزخ مى كشاند ايمنى مى يابد همچنان كه سپر، رزمنده را از گزند ضربه و زخم مصون مى دارد، از اين كه فرموده است كسى كه براى حكمت سپر ايمنى پوشيده و آداب و شرايط آن را كه عبارت از رو آوردن به سوى آن و شناخت آن است فرا گرفته مراد اين است كه مرتبه حكمت را شناخته و از طريق زهد، خود را از علايق دنيوى وارسته ساخته است، و اين نيز از جمله تحصيل آمادگى براى فرا گرفتن حكمت است، واژه ضالّه را براى حكمت استعاره فرموده است، زيرا همان گونه كه به جستجوى شتر گمشده مى روند حكمت را نيز مى جويند و طلب مى كنند و گفتار آن حضرت (ع) كه فرموده است: الحكمة ضالّة المؤمن اشاره به همين مطلب است.
فرموده است: فهو مغترب اذا اغترب الإسلام.
اشاره است به اين كه در هنگام غربت اسلام و ضعف آن، و پديد آمدن بدعتها و منكرات، او خود را از ديدهها پنهان مى سازد و كناره گيرى و گوشه نشينى اختيار مى كند و اين اشاره است به آنچه پيامبر اكرم (ص) فرموده است كه: «اسلام در آغاز غريب بود و به غربت پيشين خود باز خواهد گشت«»» واژه هاى عسيب و ذنب وجران را براى او استعاره آورده، زيرا به شترى كه زانو به زمين زده و نشسته باشد شباهت دارد، و اين كنايه از ناتوانى و كمى سود رسانى اوست، چه شتر در هنگامى كه زانوا به زمين زده و نشسته است سودش از هر موقع ديگر كمتراست.
فرموده است: بقية من بقايا حجّته.
يعنى بازمانده حجّتهاى خدا بر خلق است، زيرا عالمان و عارفان، حجّتهاى خداوند بر بندگانش در روى زمين مى باشند و اين كه فرموده است جانشينى از جانشينان پيامبران است براى اين است كه پيامبر اكرم (ص) فرموده است: «دانشمندان وارثان پيامبرانند«»».
فرموده است: أيّها النّاس… تا تستوسقوا.
امام (ع) در اين جملات پند و موعظه هاى خود را به آنان يادآورى، و عذر خود را بيان مى كند كه آنچه را پيامبران در باره امّتهاى خويش و اوصيا نسبت به افراد پس از خود بر عهده داشته اند ادا كرده است و نيز اين سخنان مشتمل بر سرزنش و نكوهش آن مردم است كه استقامت نمى پذيرند و در اجراى اوامر او اتّفاق ندارند و هم اين كه با تذكّر وعيدها و بيم دادنها و آوردن مثلها آنان را تأديب و تنبيه فرموده است.
فرموده است: للّه أنتم… تا السّبيل.
اين سخنان مبتنى بر پرسش از شنوندگان است كه آيا پيشوايى رهنما و خيرخواه غير از او انتظار دارند و اين استفهام بر سبيل انكار است، زيرا پيشوايى كه داراى اوصاف مذكور باشد غير از آن حضرت وجود ندارد، و اين مطلب با آنچه پس از اين آمده تأكيد شده كه فرموده است: ألا إنّه قد أدبر من الدّنيا ما كان مقبلا يعنى آنچه باعث خير و صلاح مردم دنيا بوده پشت كرده است، و أقبل منها ما كان مدبرا يعنى شرور و بديهايى كه به يمن مقدم پيامبر گرامى (ص) و طلوع اسلام پشت كرده بود رو آورده است، اين كه فرموده است بندگان خوب خدا آهنگ رحيل كرده اند، و بىشكّ پيشوايى مانند آن بزرگوار كه رهنمون راه خداست در زمره اين بندگان خوب خداست كنايه از اقتضاى زمان براى نابودى آنان و كوچ كردن آنها از اين جهان است، پس از اين واژه بيع را براى معاوضه متاع قليل و فانى دنيا با متاع بسيار و باقى آخرت استعاره فرموده است و سپس يادآورى مى كند كه برادران صحابى او كه در صفّين به شهادت رسيده و زندگى را از دست داده اند زيانى نكرده اند و ضرر مرگ از آنها منتفى است و با ذكر اين كه دنيا محلّ تحمّل غصّه ها و نوشيدن آب تيره و درد آلود و رويدادهاى ناگوار و مشاهده نارواييها و منكرات است بى ميلى خود را به دنيا اظهار كرده است و در اين هنگام كه عدم رغبت خود را به زندگى دنيا ابراز فرموده، به سود بزرگى كه اينان با از كف دادن حيات دنيا عايدشان شده اشاره كرده و اين عبارت از لقاى پروردگار، و رسيدن به پاداشهايى است كه خداوند به اعمال شايسته آنها مى دهد، و در آمدن در سراى امن الهى يعنى بهشت است، پس از بيم و هراسى كه از فتنه هاى گمراهان و خدانشناسان داشته اند.
پس از اين در باره آنانى كه راه حقّ را برگزيدند و بر اين طريقه در گذشتند، و همراه و همگام آن حضرت بودند پرسش مى كند، استفهام آن بزرگوار براى اظهار اندوه از فقدان آنها و ابراز وحشت و تنهايى از جدايى آنان است، سپس در باره بزرگان آنان مى پرسد و عمّار بن ياسر را نام مى برد، فضل و برترى عمّار در ميان اصحاب مشهور است، پدر او عرب قحطانى، و مادرش كنيز ابى حذيفة بن مغيرة مخزومى بود، ابى حذيفه سميّه را پس از تولّد عمّار آزاد كرد، از اين رو عمّار با بنى مخزوم هم پيمان بود. هنگامى كه او و مادرش به نام سميّه اسلام اختيار كردند بنى مخزوم آنان را به سبب ايمان به خدا مورد شكنجه قرار دادند، ناگزير عمّار آنچه را از او خواستند بر زبان جارى كند انجام داد امّا دل او بر ايمان به خدا استوار بود لذا آيه «إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ«»» در باره اش نازل شد و پس از آن به سرزمين حبشه هجرت كرد، او به هر دو قبله اسلام نماز گزارده و از مهاجران نخستين است. در جنگ بدر و ساير غزوات شركت داشته و با اظهار دليريها و تحمّل سختيها آزمايش نيكو داده است، پس از آن در نبرد يمامه حضور داشته و در اين جنگ نيز امتحانى نيكو داده و گرفتار رنج سختى گرديده و گوش او بريده شده است، ابن عبّاس در تفسير گفتار خداوند كه فرموده است: «أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ«»» گفته است او عمّار بن ياسر است، و از عايشه روايت شده كه گفته است: در باره هر كدام از اصحاب پيامبر (ص) بخواهم چيزى بگويم مى گويم جز عمّار بن ياسر، زيرا من از پيامبر خدا (ص) شنيدم كه فرمود: همانا او (عمّار) از سر تا كف پا پر از ايمان است، و نيز فرموده است: عمّار پوست ميان دو چشم من است، او را گروه سركشى كه خداوند شفاعت مرا شامل حال آنها نكند مى كشند.
همچنين فرموده است: هر كس با عمّار دشمنى كند خدا با او دشمنى مى كند.
امّا ابن تيّهان با ياى مشدّد مفتوح با دو نقطه در زير، و با ياى مخفّف ساكن نيز روايت شده از طايفه انصار است، كنيه او ابو الهيثم و نامش مالك بن مالك مىباشد، و گفته شده نام پدرش عمرو بن حرب است، ابن تيّهان يكى از نقباى ليلة العقبه است«»، در جنگ بدر حضور داشته، و مشهور است كه در ركاب على (ع) جنگ صفّين را درك كرده و در آن به شهادت رسيده است، و هم گفته شده كه او در زمان پيامبر (ص) وفات كرده است.
امّا ذو الشّهادتين كنيه اش ابو عمّاره و نامش خزيمة بن ثابت بن فاكة بن ثعلبه خطمى انصارى و از قبيله اوس است. پيامبر اكرم (ص) گواهى او را برابر گواهى دو مرد قرار داد و اين به سبب قضيّه اى بوده كه مشهور است، او در نبرد بدر و جنگهاى پس از آن حضور داشته، و در روز فتح مكّه پرچم بنى خطمه از قبيله اوس به دست او بوده، و در ركاب على (ع) در جنگ صفّين شركت كرده، و پس از شهادت عمّار به ميدان كارزار تاخته، و با او به فيض شهادت نائل شده است.
منظور از نظرأوهم من إخوانهم كسانى از اصحاب پيامبر اكرم (ص) است كه در صفّين به شهادت رسيدند، مانند بديل و هاشم بن عتبه و مانند اين دو، و مقصود از جمله تعاقدوا على المنيّة هم پيمانى آنان براى جنگ با مخالفان تا رسيدن به فيض شهادت است، به جاى تعاقدوا، تعاهدوا نيز روايت شده است، مراد از فجرة كه سرهاى اين بزرگان به سوى آنان حمل مىشود فرمانروايان شام است.
سپس امام (ع) از فقدان اينان شكوه و ناله مى كند و بعد به فضايل آنان كه مقصد غايى شريعت است اشاره مى فرمايد، و آن عبارت است از تلاوت قرآن و فهم مقاصد و معانى آن، و تفكّر در واجبات الهى، يعنى درك هدف و توجّه به اسرارى كه عبادات به خاطر آنها واجب و بر پا داشته مىشود، و بر اداى آنها مواظبت به عمل مى آيد و همچنين زنده داشتن سنّتهاى پيامبر (ص)، و از ميان بردن بدعتها و پديده هاى مخالف، و اين كه آنها براى بر پايى دين دعوت براى جهاد را اجابت كردند، منظور از اين كه به پيشواى خود وثوق و اطمينان داشتند و از او پيروى كردند شخص خود آن حضرت و متابعت آنها از اوست، مراد از رواح إلى اللّه بيرون رفتن براى جهاد است، براى اين كه جهاد راهى است كه انسان را به خداوند و پاداشهاى او مى رساند.
امّا قيس بن سعد خزرجى از اصحاب رسول خدا (ص) و كنيهاش ابو عبد الملك است، او از پيامبر اكرم (ص) احاديثى نقل كرده است، پدرش سعد از سران قبيله خزرج بوده و به نام سعد بن عباده معروف و همان است كه پس ازدرگذشت پيامبر خدا (ص) قبيله اش در صدد برآمدند او را خليفه گردانند، قيس از بزرگان شيعيان و دوستان علىّ (ع) است و در تمام جنگهاى آن حضرت حضور داشته است، پس از علىّ (ع) از فرزندش امام حسن (ع) متابعت كرده ليكن از صلح آن بزرگوار با معاويه اظهار ناخشنودى كرده است.
ابو ايّوب انصارى نامش خالد بن سعد بن كعب خزرجى از طايفه بنى نجّار است، او در پيمان عقبه و نبرد بدر و ديگر غزوات شركت داشته است، پيامبر خدا (ص) هنگامى كه از مكّه هجرت كرد و وارد مدينه شد، پس از خروج از ميان قبيله عمرو بن عوف در خانه ابو ايّوب فرود آمد و تا زمانى كه مسجد و خانه هاى آن حضرت بنا و بدانجا منتقل شد در خانه او به سر مى برد، در جنگهاى جمل و صفّين در ركاب علىّ (ع) شركت داشته و در جنگ نهروان در مقدّمه سپاه آن حضرت بوده است. و توفيق از خداوند است.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم بحرانی)، ج 3