(خطبه160صبحی صالح)
و من خطبة له ( عليه السلام )
عظمة اللّه
أَمْرُهُ قَضَاءٌ وَ حِكْمَةٌ وَ رِضَاهُ أَمَانٌ وَ رَحْمَةُ يَقْضِي بِعِلْمٍ وَ يَعْفُو بِحِلْمٍ اَللَّهُمَّ لَكَ اَلْحَمْدُ عَلَى مَا تَأْخُذُ وَ تُعْطِي وَ عَلَى مَا تُعَافِي وَ تَبْتَلِي حَمْداً يَكُونُ أَرْضَى اَلْحَمْدِ لَكَ وَ أَحَبَّ اَلْحَمْدِ إِلَيْكَ وَ أَفْضَلَ اَلْحَمْدِ عِنْدَكَ حَمْداً يَمْلَأُ مَا خَلَقْتَ وَ يَبْلُغُ مَا أَرَدْتَ حَمْداً لاَ يُحْجَبُ عَنْكَ وَ لاَ يُقْصَرُ دُونَكَ حَمْداً لاَ يَنْقَطِعُ عَدَدُهُ وَ لاَ يَفْنَى مَدَدُهُ فَلَسْنَا نَعْلَمُ كُنْهَ عَظَمَتِكَ إِلاَّ أَنَّا نَعْلَمُ أَنَّكَ حَيٌّ قَيُّومُ لاَ تَأْخُذُكَ سِنَةٌ وَ لاَ نَوْمٌ لَمْ يَنْتَهِ إِلَيْكَ نَظَرٌ وَ لَمْ يُدْرِكْكَ بَصَرٌ أَدْرَكْتَ اَلْأَبْصَارَ وَ أَحْصَيْتَ اَلْأَعْمَالَ وَ أَخَذْتَ بِالنَّوَاصِي وَ اَلْأَقْدَامِ وَ مَا اَلَّذِي نَرَى مِنْ خَلْقِكَ وَ نَعْجَبُ لَهُ مِنْ قُدْرَتِكَ وَ نَصِفُهُ مِنْ عَظِيمِ سُلْطَانِكَ وَ مَا تَغَيَّبَ عَنَّا مِنْهُ وَ قَصُرَتْ أَبْصَارُنَا عَنْهُ وَ اِنْتَهَتْ عُقُولُنَا دُونَهُ وَ حَالَتْ سُتُورُ اَلْغُيُوبِ بَيْنَنَا وَ بَيْنَهُ أَعْظَمُ فَمَنْ فَرَّغَ قَلْبَهُ وَ أَعْمَلَ فِكْرَهُ لِيَعْلَمَ كَيْفَ أَقَمْتَ عَرْشَكَ وَ كَيْفَ ذَرَأْتَ خَلْقَكَ وَ كَيْفَ عَلَّقْتَ فِي اَلْهَوَاءِ سَمَاوَاتِكَ وَ كَيْفَ مَدَدْتَ عَلَى مَوْرِ اَلْمَاءِ أَرْضَكَ رَجَعَ طَرْفُهُ حَسِيراً وَ عَقْلُهُ مَبْهُوراً وَ سَمْعُهُ وَالِهاً وَ فِكْرُهُ حَائِراً
بخش اول
ترجمه
از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است :
«فرمانش قضا و حكمت، و خشنوديش امان و رحمت است، از روى دانش داورى مى كند، و با بردبارى گذشت و بخشش مى فرمايد.
بار خدايا ستايش ويژه تو است بر آنچه مىستانى و مىبخشى، و بر عافيتى كه مىدهى و آزمايشى كه به عمل مىآورى آن چنان ستايشى كه تو را پسنديدهترين ستايشها، و در پيشگاه تو محبوبترين حمدها و در نزد تو برترين ستودنها باشد، ستايشى كه سراسر آفرينش را پر كند و تا آنجا كه بخواهى برسد، ستايشى كه از تو محجوب نبوده، و در پيشگاهت قصورى نداشته باشد، ستايشى كه عدد آن پايان نگيرد و زمان آن فنا نپذيرد، آرى ما كنه عظمت تو را نمىدانيم جز اين كه مى دانيم تو زندهاى هستى پاينده، تو را چرت و خواب فرا نمىگيرد، دست انديشه به آستان تو نمىرسد، و چشمها ياراى ديدن تو را ندارد، ليكن تو چشمها را مى بينى، و كردار بندگان را مى شمارى و زمام آفريدگان را در دست قدرت خود دارى، و چه كوچك است آنچه از آفرينش تو مى بينيم و از قدرت و توانايى تو در شگفتى مىافتيم و از سلطنت عظيم تو توصيف مىكنيم در حالى كه آنچه از ما پنهان، و ديده ما از ديدن آن ناتوان، و خرد ما از درك آن عاجز و پردههاى غيب ميان ما و آنها حايل است بس عظيمتر است، بنا بر اين كسى كه دل را تهى سازد و انديشه اش را به كار اندازد براى اين كه بداند چگونه عرش خود را بر پا كردهاى و آفريدگان را بيافريده اى و چگونه آسمانها را در هوا معلّق داشته اى و زمين را بر روى امواج آب گسترانيده اى، ديدهاش خسته و درمانده شود و خردش مبهوت گردد و گوشش از كار باز ماند و انديشه اش سرگردان شود.»
شرح
امر خداوند عبارت از فرمان قدرت اوست، و معناى أمره قضاء اين است كه فرمانش روان و غير قابل برگشت است، و اين كه امر او حكمت است يعنى بر وفق حكمت الهى و بر طبق نظام اكمل است، رضاى خداوند به علم او نسبت به طاعت عبد برگشت دارد كه مطابق اوامر و نواهى او انجام گرفته باشد.
فرموده است: يقضى بعلم.
اين سخن اعاده معناى جمله: أمره قضاء و حكمة مىباشد و به منزله تفسيرى بر آن است.
فرموده است: و يعفو بحلم.
عفو عبارت از خشنودى خداوند از طاعت و فرمانبردارى بنده اى است كه پيش از اين آلوده به گناه شده باشد و آن هنگامى صدق دارد كه عفو كننده قادر بر عقاب و كيفر است، و اگر گذشت ناشى از عجز و ناتوانى باشد به آن عفو گفته نمى شود، از اين رو فرموده است: يعفو بحلم.
پس از اين امام (ع) خداوند را مورد خطاب قرار داده و نعمتهاى او را سپاس گفته، و او را بر خوشيها و ناخوشيهايى كه مى دهد ستوده است، و اين جمله اخير بيان ستايش او در همه احوال است اعمّ از اين كه بستاند و ببخشد، و عافيت دهد و گرفتار سازد، سپس به كيفيّت حمد و سپاس خود مىپردازد كه آن حمدى است كه خداوند را هر چه بيشتر خشنود گرداند و در نزد او محبوبترين و بهترين سپاس باشد، يعنى مناسبترين سپاسى كه سزاوار و شايسته مقام عظمت اوست، پس از آن به كميّت و مقدار اين سپاس اشاره مىكند كه آن حمدى است كه از بسيارى، همه آنچه را آفريده پر كند و تا آن جا كه بخواهد برسد، بعد از آن غايت و نهايت اين حمد را بيان مى كند كه او را آن چنان سپاسى مى گويد كه از او محجوب نبوده و در نزد او قاصر نباشد، سپس به اعتبار ماهيّت اين حمد مى فرمايد سپاسى كه عدد آن پايان نگيرد و مدّت آن فنا نپذيرد.
بى ترديد در برخى از موارد كه اين جا از آن جمله است تفصيل در گفتار شيرينتر و در نفوس نافذتر و مؤثّرتر است همچنان كه در برخى از جاها اجمال و اختصار سودمندتر و بليغتر مىباشد.
پس از اين امام (ع) عجز و ناتوانى انسان را از ادراك كنه عظمت بارى تعالى يادآورى، و شناختى را كه انسان مىتواند از خداوند داشته باشد و در امكان اوست گوشزد مىكند، در باره حدود اين شناخت بايد گفت معرفت انسان نسبت به خالق يا از طريق شناخت صفات حقيقى خداوند است و يا به اعتبار صفات سلبى و يا اوصاف اضافى اوست. بيان امام (ع) به همگى اين صفات سه گانه اشاره دارد، اين كه فرموده است حقّ تعالى حىّ قيّوم است اشاره به صفات حقيقى او كرده است، زيرا چنان كه مىدانيم اين دو صفت مستلزم وجوداست، زيرا هر زندهاى موجود است، امّا قيّوم عبارت از موجودى است كه قائم به ذات خويش و بر پا دارنده وجود غير است، و هر موجودى كه قائم به ذات خويش باشد واجب الوجود است، اين كه خداوند را چرت و خواب دست نمىدهد و ديده عقل و چشم دل از ديدار او عاجز و چشمها از مشاهده او ناتوان است اشاره به صفات سلبيّه خداوند دارد و اين كه او چشمها را مىبيند و كردار آدميان را مىشمارد و زمام آفريدگان را به دست قدرت خود دارد، يعنى قدرتش محيط بر آفريدگان است، اشاره به صفات اضافى خداوند دارد«».
سپس امام (ع) آنچه را از مظاهر قدرت حق تعالى درك كرده و بر شمرده، در مقايسه با آنچه از عظمت ملكوت او درك نكرده و ندانسته است ناچيز مىشمارد، ما در جمله ما الّذى استفهاميّه و براى تحقير چيزى است كه از آن دانسته مىشود، و ما در جمله بعدى: و ما تغيّب عنّا منه به معناى الّذي است و بنا بر اين كه مبتداست محلّ آن رفع و خبر آن أعظم مىباشد، و واو در اين جمله براى حال است.
واو در اين جمله براى حال است.
پس از اين امام (ع) نظر مىدهد كه اگر كسى دل را از غير خدا فارغ سازد و همگى انديشه اش را به كار گيرد براى اين كه به كنه معرفت بارى تعالى برسد و كيفيّت نظام جهان بالا و اين جهان را بداند همه آلات و اسبابى را كه براى وصول به اين مقصود به كار گرفته خسته و درمانده شده و از ادراك آنچه از آنها خواسته است مقهور و ناتوان باز خواهد گشت. و ما پيش از اين بارها به براهين اين مطالب اشاره كرده ايم. و توفيق از خداوند است.
از اين خطبه است:
يَدَّعِي بِزَعْمِهِ أَنَّهُ يَرْجُو اللَّهَ كَذَبَ وَ الْعَظِيمِ- مَا بَالُهُ لَا يَتَبَيَّنُ رَجَاؤُهُ فِي عَمَلِهِ- فَكُلُّ مَنْ رَجَا عُرِفَ رَجَاؤُهُ فِي عَمَلِهِ- وَ كُلُّ رَجَاءٍ إِلَّا رَجَاءَ اللَّهِ تَعَالَى فَإِنَّهُ مَدْخُولٌ- وَ كُلُّ خَوْفٍ مُحَقَّقٌ إِلَّا خَوْفَ اللَّهِ فَإِنَّهُ مَعْلُولٌ- يَرْجُو اللَّهَ فِي الْكَبِيرِ وَ يَرْجُو الْعِبَادَ فِي الصَّغِيرِ- فَيُعْطِي الْعَبْدَ مَا لَا يُعْطِي الرَّبَّ- فَمَا بَالُ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ يُقَصَّرُ بِهِ عَمَّا يُصْنَعُ بِهِ لِعِبَادِهِ- أَ تَخَافُ أَنْ تَكُونَ فِي رَجَائِكَ لَهُ كَاذِباً- أَوْ تَكُونَ لَا تَرَاهُ لِلرَّجَاءِ مَوْضِعاً- وَ كَذَلِكَ إِنْ هُوَ خَافَ عَبْداً مِنْ عَبِيدِهِ- أَعْطَاهُ مِنْ خَوْفِهِ مَا لَا يُعْطِي رَبَّهُ- فَجَعَلَ خَوْفَهُ مِنَ الْعِبَادِ نَقْداً- وَ خَوْفَهُ مِنْ خَالِقِهِ ضِمَاراً وَ وَعْداً- وَ كَذَلِكَ مَنْ عَظُمَتِ الدُّنْيَا فِي عَيْنِهِ- وَ كَبُرَ مَوْقِعُهَا مِنْ قَلْبِهِ آثَرَهَا عَلَى اللَّهِ تَعَالَى- فَانْقَطَعَ إِلَيْهَا وَ صَارَ عَبْداً لَهَا وَ قَدْ كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ ص كَافٍ لَكَ فِي الْأُسْوَةِ- وَ دَلِيلٌ لَكَ عَلَى ذَمِّ الدُّنْيَا وَ عَيْبِهَا- وَ كَثْرَةِ مَخَازِيهَا وَ مَسَاوِيهَا- إِذْ قُبِضَتْ عَنْهُ أَطْرَافُهَا وَ وُطِّئَتْ لِغَيْرِهِ أَكْنَافُهَا- وَ فُطِمَ عَنْ رَضَاعِهَا وَ زُوِيَ عَنْ زَخَارِفِهَا وَ إِنْ شِئْتَ ثَنَّيْتُ بِمُوسَى كَلِيمِ اللَّهِ ص إِذْ يَقُولُ- رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ- وَ اللَّهِ مَا سَأَلَهُ إِلَّا خُبْزاً يَأْكُلُهُ- لِأَنَّهُ كَانَ يَأْكُلُ بَقْلَةَ الْأَرْضِ- وَ لَقَدْ كَانَتْ خُضْرَةُ الْبَقْلِ تُرَى مِنْ شَفِيفِ صِفَاقِ بَطْنِهِ- لِهُزَالِهِ وَ تَشَذُّبِ لَحْمِهِ وَ إِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتُ بِدَاوُدَ ص صَاحِبِ الْمَزَامِيرِ- وَ قَارِئِ أَهْلِ الْجَنَّةِ- فَلَقَدْ كَانَ يَعْمَلُ سَفَائِفَ الْخُوصِ بِيَدِهِ- وَ يَقُولُ لِجُلَسَائِهِ أَيُّكُمْ يَكْفِينِي بَيْعَهَا- وَ يَأْكُلُ قُرْصَ الشَّعِيرِ مِنْ ثَمَنِهَا وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِي عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ع- فَلَقَدْ كَانَ يَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ- وَ يَلْبَسُ الْخَشِنَ وَ يَأْكُلُ الْجَشِبَ- وَ كَانَ إِدَامُهُ الْجُوعَ وَ سِرَاجُهُ بِاللَّيْلِ الْقَمَرَ- وَ ظِلَالُهُ فِي الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا- وَ فَاكِهَتُهُ وَ رَيْحَانُهُ مَا تُنْبِتُ الْأَرْضُ لِلْبَهَائِمِ- وَ لَمْ تَكُنْ لَهُ زَوْجَةٌ تَفْتِنُهُ وَ لَا وَلَدٌ يَحْزُنُهُ- وَ لَا مَالٌ يَلْفِتُهُ وَ لَا طَمَعٌ يُذِلُّهُ- دَابَّتُهُ رِجْلَاهُ وَ خَادِمُهُ يَدَاهُ فَتَأَسَّ بِنَبِيِّكَ الْأَطْيَبِ الْأَطْهَرِ ص- فَإِنَّ فِيهِ أُسْوَةً لِمَنْ تَأَسَّى وَ عَزَاءً لِمَنْ تَعَزَّى- وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ الْمُتَأَسِّي بِنَبِيِّهِ- وَ الْمُقْتَصُّ لِأَثَرِهِ- قَضَمَ الدُّنْيَا قَضْماً
وَ لَمْ يُعِرْهَا طَرْفاً- أَهْضَمُ أَهْلِ الدُّنْيَا كَشْحاً- وَ أَخْمَصُهُمْ مِنَ الدُّنْيَا بَطْناً- عُرِضَتْ عَلَيْهِ الدُّنْيَا فَأَبَى أَنْ يَقْبَلَهَا- وَ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَبْغَضَ شَيْئاً فَأَبْغَضَهُ- وَ حَقَّرَ شَيْئاً فَحَقَّرَهُ وَ صَغَّرَ شَيْئاً فَصَغَّرَهُ- وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ فِينَا إِلَّا حُبُّنَا مَا أَبْغَضَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ- وَ تَعْظِيمُنَا مَا صَغَّرَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ- لَكَفَى بِهِ شِقَاقاً لِلَّهِ وَ مُحَادَّةً عَنْ أَمْرِ اللَّهِ- وَ لَقَدْ كَانَ ص يَأْكُلُ عَلَى الْأَرْضِ- وَ يَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ يَخْصِفُ بِيَدِهِ نَعْلَهُ- وَ يَرْقَعُ بِيَدِهِ ثَوْبَهُ وَ يَرْكَبُ الْحِمَارَ الْعَارِيَ- وَ يُرْدِفُ خَلْفَهُ- وَ يَكُونُ السِّتْرُ عَلَى بَابِ بَيْتِهِ فَتَكُونُ فِيهِ التَّصَاوِيرُ فَيَقُولُ- يَا فُلَانَةُ لِإِحْدَى أَزْوَاجِهِ غَيِّبِيهِ عَنِّي- فَإِنِّي إِذَا نَظَرْتُ إِلَيْهِ ذَكَرْتُ الدُّنْيَا وَ زَخَارِفَهَا- فَأَعْرَضَ عَنِ الدُّنْيَا بِقَلْبِهِ وَ أَمَاتَ ذِكْرَهَا مِنْ نَفْسِهِ- وَ أَحَبَّ أَنْ تَغِيبَ زِينَتُهَا عَنْ عَيْنِهِ- لِكَيْلَا يَتَّخِذَ مِنْهَا رِيَاشاً وَ لَا يَعْتَقِدَهَا قَرَاراً- وَ لَا يَرْجُوَ فِيهَا مُقَاماً فَأَخْرَجَهَا مِنَ النَّفْسِ- وَ أَشْخَصَهَا عَنِ الْقَلْبِ وَ غَيَّبَهَا عَنِ الْبَصَرِ- وَ كَذَلِكَ مَنْ أَبْغَضَ شَيْئاً أَبْغَضَ أَنْ يَنْظُرَ إِلَيْهِ- وَ أَنْ يُذْكَرَ عِنْدَهُ- وَ لَقَدْ كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ ص- مَا يَدُلُّكُ عَلَى مَسَاوِئِ الدُّنْيَا وَ عُيُوبِهَا- إِذْ جَاعَ فِيهَا مَعَ خَاصَّتِهِ- وَ زُوِيَتْ عَنْهُ زَخَارِفُهَا مَعَ عَظِيمِ زُلْفَتِهِ- فَلْيَنْظُرْ نَاظِرٌ بِعَقْلِهِ- أَكْرَمَ اللَّهُ مُحَمَّداً بِذَلِكَ أَمْ أَهَانَهُ- فَإِنْ قَالَ أَهَانَهُ فَقَدْ كَذَبَ وَ اللَّهِ الْعَظِيمِ بِالْإِفْكِ الْعَظِيمِ- وَ إِنْ قَالَ أَكْرَمَهُ- فَلْيَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهَانَ غَيْرَهُ حَيْثُ بَسَطَ الدُّنْيَا لَهُ- وَ زَوَاهَا عَنْ أَقْرَبِ النَّاسِ مِنْهُ- فَتَأَسَّى مُتَأَسٍّ بِنَبِيِّهِ- وَ اقْتَصَّ أَثَرَهُ وَ وَلَجَ مَوْلِجَهُ- وَ إِلَّا فَلَا يَأْمَنِ الْهَلَكَةَ- فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ مُحَمَّداً ص عَلَماً لِلسَّاعَةِ- وَ مُبَشِّراً بِالْجَنَّةِ وَ مُنْذِراً بِالْعُقُوبَةِ- خَرَجَ مِنَ الدُّنْيَا خَمِيصاً وَ وَرَدَ الْآخِرَةَ سَلِيماً- لَمْ يَضَعْ حَجَراً عَلَى حَجَرٍ- حَتَّى مَضَى لِسَبِيلِهِ وَ أَجَابَ دَاعِيَ رَبِّهِ- فَمَا أَعْظَمَ مِنَّةَ اللَّهِ عِنْدَنَا- حِينَ أَنْعَمَ عَلَيْنَا بِهِ سَلَفاً نَتَّبِعُهُ وَ قَائِداً نَطَأُ عَقِبَهُ- وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَّعْتُ مِدْرَعَتِي هَذِهِ حَتَّى اسْتَحْيَيْتُ مِنْ رَاقِعِهَا- وَ لَقَدْ قَالَ لِي قَائِلٌ أَ لَا تَنْبِذُهَا عَنْكَ- فَقُلْتُ اغْرُبْ عَنِّي فَعِنْدَ الصَّبَاحِ يَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرَى
لغات
مدخول: شبه هناك و مشكوك
معلول: ناخالص
قضم: خوردن به كرانه دهان
ضمار: وعده اى كه اميدى به آن نيست
مقتصّ: پيگير
هضيم: كسى كه بر اثر كم خوردن شكمش فرو رفته باشد
محادّة: دشمنى
أغرب: دورى گزيد
رياش: آرايش
مدرعة: لباس بلند كه جلوش شكافته باشد
ترجمه
«او گمان مىبرد به خدا اميدوار است، به خداوند بزرگ، سوگند دروغ مىگويد، چگونه است كه اميدوارى او در عملش نمايان نيست، زيرا هر كس اميدى دارد اميد او از كردارش دانسته مىشود، جز اميد به خدا، چون اميد به او خالص نيست، و هر ترسى محقّق است جز ترس از خدا، چون بيم از خداوند راست و بى غشّ نيست، اميدهاى بزرگ را از خدا دارند و در كارهاى كوچك به بندگان اميد مىبندند امّا در برابر خداوند آن چنان نيستند كه در برابر بنده اويند، چه شده است كه از آنچه در مورد بندگان خدا انجام مىگردد نسبت به خداوند بزرگ كوتاهى مىشود آيا بيم دارى كه در اميد به خدا دروغگو باشى يا اين كه او را سزاوار اميد نمىدانى، همچنين اگر او از يكى از بندگان خدا بيمناك شود به گونه اى رفتار مىكند كه با خداوند چنين رفتارى نمىكند براى اين كه ترس از بندگانش را نقد و موجود، و ترس از او را نسيه و وعده مىداند، آرى كسى كه دنيا در نظرش سترگ و موقعيّت آن در دلش بزرگ باشد آن را بر خدا برگزيده و از خدا مىبرد و بنده دنيا مى شود.
روش پيامبر خدا (ص) در تأسّى جستن و پيروى كردن براى تو كافى است، و رفتار او دليل بر زشتى و نقص دنيا و بسيارى رسواييها و بديهاى آن مىباشد، زيرا دنيا بكلّى از او گرفته شد، و از همه سو براى ديگران مهيّا گرديد، او از اين كه از پستان دنيا شير نوشد ممنوع، و از زيب و زيور آن، بر كنار شد.
و اگر بخواهى روش دوّمين پيامبر خدا يعنى موسى كليم اللّه را كه درود خدا بر او باد براى تو بگويم در آن هنگامى كه مى گفت: «فَسَقى لَهُما ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ«»» به خدا سوگند او جز گرده نانى كه آن را بخورد ازخداوند نخواست، زيرا او گياه زمين را مىخورد، و از بسيارى لاغرى و فرو ريختن گوشت بدنش سبزى گياه از پشت پرده شكمش ديده مىشد.
و چنانچه بخواهى روش سوّمين پيامبر را برايت بازگو كنم، يعنى داود (ع) كه درود خدا بر او باد، داراى مزامير و قارى بهشتيان، او به دست خويش از ليف خرما زنبيلها مىبافت و به همنشينان خود مىگفت كدام يك از شما اينها را برايم مىفروشد وى از بهاى آنها گرده نان جوى فراهم مىكرد و مى خورد.
و اگر بخواهى در باره عيسى بن مريم عليه السلام سخن بگويم، او سنگ را بالش خود قرار مى داد و جامه زبر مىپوشيد و طعام خشن مىخورد و نان خورش او گرسنگى بود، چراغ شبش مهتاب، و سر پناهش در زمستان خاوران و باختران (اين طرف و آن طرف) زمين بود، ميوه و سبزى خوشبوى او گياهى بود كه از زمين براى چهار پايان مىروييد، او نه همسرى داشت كه وى را شيفته خود كند و نه فرزندى كه او را دچار اندوه سازد، و نه مالى كه او را به خود مشغول گرداند و نه طمعى كه وى را به خوارى افكند، پاهايش مركب او و دستهايش خدمتكار وى بود.
از پيامبر پاك و پاكيزه خود كه درود خدا بر او و خاندانش باد پيروى كن، زيرا او نمونه است براى كسى كه بخواهد تأسّى كند، و انتسابى شايسته است براى كسى كه بخواهد منتسب شود، محبوبترين بندگان نزد خداوند كسى است كه به پيامبر او اقتدا كند، و به دنبال او گام بردارد. او لقمه دنيا را با اطراف دندان مىخورد (نه به پرى دهان)، و به دنيا توجّهى نداشت. از همه مردم دنيا بيشتر پهلويش از آن تهى، و شكمش از همگان گرسنه تر بود، دنيا به او پيشنهاد شد ليكن از پذيرفتن آن خوددارى كرد، او آن چيزى را كه خداوند دشمن داشته، دانست و دشمن داشت، و آنچه را خداوند حقير شمرده او نيز حقير شمرد، و چيزى را كه خداوند خرد و كوچك دانسته او نيز خرد و ناچيز مىدانست. و اگر در ما جز دوستى آنچه را خدا و پيامبرش دشمن داشته و بزرگداشت آنچه را كه خداوند كوچك و حقير شمرده چيز ديگرى نبود براى
دشمنى با خدا و مخالفت با دستور او كافى بود.
پيامبر (ص) بر روى زمين طعام مىخورد و مانند بردگان مىنشست، و به دست خود بر كفش و جامه اش وصله مىزد، بر الاغ برهنه سوار مىشد، و يكى را هم در پشت سر خود سوار مىكرد، پرده اى بر در اطاقش آويخته ديد كه در آن تصويرهايى بود، به يكى از همسرانش فرمود: اى زن اين را از نظر من پنهان كن، زيرا هنگامى كه به آن مىنگرم به ياد زيب و زيور دنيا مىافتم، او با تمام قلب خويش از دنيا روگردانيد و ياد آن را از خود دور ساخت، و دوست داشت كه آرايشهاى دنيا از نظرش ناپديد باشد، مبادا از آن جامه فاخرى برگيرد، يا دنيا را جاى آرميدن بشمارد، و اميد درنگ در آن داشته باشد، لذا آن را از جان خويش بكلّى بيرون راند، و از دل خود دور ساخت و از جلو چشمش پنهان گردانيد، آرى چنين است كسى كه چيزى را دشمن مىدارد از اين كه به آن نظر كند و نام آن نزد او برده شود نيز بيزار است.
در روش زندگى پيامبر خدا كه درود خداوند بر او و خاندانش باد چيزهايى است كه تو را به زشتيهاى دنيا و عيبهاى آن آگاه مىسازد، زيرا او با بستگان خود در دنيا گرسنه به سر برد و با همه تقرّبى كه در پيشگاه خداوند داشت زيب و زيور دنيا از او به دور داشته شد، بنا بر اين بيننده بايد با چشم خرد بنگرد كه آيا خداوند با اين كار محمّد (ص) را گرامى داشته و يا خوار ساخته است، اگر بگويد خوار كرده است دروغ گفته و به خداوند بزرگ سوگند دست به بهتان بزرگى زده است، و اگر بگويد او را گرامى داشته بايد بداند خداوند آن ديگرى را خوار داشته كه دنيا را براى او فراخ و گسترده ساخته، زيرا آن را از مقرّبترين كسان به درگاهش دريغ داشته است، بنا بر اين كسى كه مىخواهد تأسّى جويد بايد از پيامبر خود پيروى كند، و در پى او گام بردارد، و به هر جا او وارد شده به آنجا در آيد، و اگر چنين نكند از هلاكت ايمن نخواهد بود، زيرا خداوند محمّد (ص) را نشانه قيامت و مژده دهنده بهشت و بيم دهنده عقوبتها و كيفرها قرار داده است.
آرى او با شكم گرسنه از دنيا رفت و با قلبى سليم به ديار آخرت وارد شد، او تا آن گاه كه به سراى باقى شتافت و دعوت پروردگارش را اجابت كرد سنگى بر روى سنگى ننهاد، چه بزرگ است منّت خدا بر ما كه نعمت وجود چنين رهبرى را به ما عطا فرمود تا از او پيروى كنيم، و به دنبال چنين پيشوايى گام بر داريم، به خدا سوگند من به اين جبّه خود آن قدر وصله زدم كه ديگر از وصله زننده آن شرم كردم، كسى به من گفت: ديگر اين لباس كهنه را از خود دور نمىكنى گفتم از من دور شو كه: «عند الصّباح يحمد القوم السّرى«»».
شرح
اين گفتار در زمينه نكوهش كسانى است كه ادّعا مى كنند اميد خود را به خدا بسته اند ليكن در اين راه به عمل نمىپردازند، و مبتنى بر هشدار به اينهاست كه اميد آنان خالص نمىباشد و با دروغ شمردن ادّعاى آنها كوتاهى و قصور آنان را در عمل بيان مىكند:
فرموده است: يدّعي بزعمه أنّه يرجو اللّه.
يعنى او به گمان خويش ادّعا مىكند كه به خدا اميدوار است، اين جمله صورت مدّعاست كه ممكن است حاليّه يا مقاليّه باشد يعنى حال و يا گفتار او بيانگر آن باشد.
فرموده است: كذب و العظيم.
اين جمله در ردّ ادعاى مذكور است كه با سوگند به خداوند تأكيد شده است. اين كه لفظ جلاله را نياورده و عظيم فرموده براى اين است كه در اين جا ذكر عظمت با رجا و اميدوارى مناسبتر است.
فرموده است: ما باله… تا عرف رجاءه في عمله.
اين عبارت در واقع قياسى است از شكل دوم«» كه نتيجه مىدهد اين مدّعى اميد به خدا نبسته است و اميدوار به او نيست، منظور آن حضرت از رجا اميد كامل است كه انسان به خاطر آن به كار و كوشش مىپردازد، و به همين سبب اميد به خدا را استثنا كرده و إلّا رجاء اللّه گفته و علّت آن را مشوب بودن آن ذكر كرده و اعلام فرموده كه اين گونه اميدها صحيح و خالص نيست، و دليل آن اين است كه هر كس در باره امرى به صاحب قدرتى يا جز آن دل بندد و به او چشم اميد داشته باشد با همه نيرو به خدمت او مىپردازد، و در كسب رضا و خشنودى او سعى بليغ به جا مىآورد و به اندازه اى كه به او اميد و اخلاص دارد براى او كار و كوشش مىكند در حالى كه ملاحظه مىشود كسانى كه ادّعا مىكنند اميد خود را به خدا بسته اند در راه او به سعى و تلاش نمىپردازند، و اين كوتاهى در عمل و تقصير در انجام وظايف دينى نشانه اين است كه اميد آنها به خداوند ناب و خالص نيست، و نيز اين كه فرموده است هر ترسى قطعى و محقّق است جز ترس از خدا كه استوار و واقعى نيست براى نكوهش شنوندگان است كه با كوتاهى در اعمال دينى و وظايف إلهى به خدا اميدوارند و تقدير استثناى اوّل با مستثنا منه آن اين است كه: اميد هر اميدوارى در چگونگى عمل او شناخته، و درجه اخلاص او در باره اميدى كه دارد دانسته مىشود جز اميد به خدا كه پاكيزه و خالص نيست، جمله مذكور به صورت كلّ رجاء إلّا رجاء اللّه فإنّه مدخول نيز روايت شده است، و تقدير آن كلّ رجاء محقّق أو خالص إلّا… مىباشد تا كلّى مزبور با جمله كلّ خوف محقّق مطابقت كند، زيرا ذكر محقّق در جمله اخير دليل اضمار اين كلمه در جمله اوّل و مفسّر آن است.
فرموده است: يرجو اللّه في الكبير… تا يعطى الرّب.
اين عبارت در حكم قياس ضمير است كه صغراى آن جمله يرجوا لعباد في الصّغير مىباشد و كبراى مقدّر اين است كه هر كس اين چنين باشد شايسته است نسبت به پروردگار خود با اميدهاى بزرگى كه به او دارد كوشاتر و رفتارش از آنچه با مخلوق كه بندگان اويند دارد بالاتر و خاضعانه تر باشد، و صغرا در اين قياس مسلّم است، زيرا آنچه مشهود و محسوس است اين است كه تلاش و كوشش مردم در قبال اميدها و درخواستهايى كه از يكديگر دارند خيلى بيشتر و جدّىتر از سعى و كوششى است كه در برابر آرزوهاى خود از خداوند متعال انجام مىدهند، و در مورد كبرا نيز فطرت و سرشت انسان حكم مىكند در برابر كسى كه بزرگترين مرجع اميد است، آنچه را از نظر كميّت و كيفيّت در خور مقام اوست وسيله قرار داده و به كار بسته شود.
فرموده است: فيعطى العبد ما لا يعطى الرّب.
اين جمله ناقض كبر است يعنى اهميّتى كه به بنده خدا مىدهد بيش از اهميّتى است كه براى پروردگار خويش قائل مىشود.
فرموده است: فما بال اللّه… تا لعباده.
اين سخن در توبيخ و نكوهش كسانى است كه به گونهاى كه ذكر شد بر خلاف وظايف بندگى خود نسبت به پروردگار رفتار مىكنند.
فرموده است: أ تخاف… تا موضعا.
اين گفتار مبتنى است بر پرسش از علّت آنچه در باره اميدوارى انسان به خلق و خالق ذكر شد، و چگونگى عمل و رفتار انسان نسبت به كسى كه به او اميد بسته، و قصور و مسامحه او نسبت به پروردگارش كه به او اميدوار است، پرسش مذكور بر سبيل انكار و در سرزنش و سركوب كسى است كه ادّعا كند علّت اين امر يكى از دو مورد مذكور است، و اين دو يكى بيم از اين كه ممكن است اميد او به خدا بيجا و نادرست باشد، ديگرى اين كه گمان كند كه خداوند شايستگى آن را ندارد كه به او اميد بندد، امّا مورد اوّل اشتباهى بزرگ و ناشى از كوتاهى در شناخت پروردگار متعال است و مورد دوّم كفر آشكار است، اين كه امام (ع) به ذكر اين دو علّت اكتفا فرموده براى اين است كه منشأ نوميدى مردم از يكديگر و يا ضعف اميد آنها چنانچه مشهور است همين دو علّت است، و بديهى است اين دو امر در مورد پروردگار منتفى است زيرا او بى نياز مطلق است و هيچگونه بخل و منعى از طرف او وجود ندارد، و اگر بنده استعداد اميد به او را داشته باشد، و بر اساس اميدى كه به خدا دارد، كار كند، و خواستار افاضه جود و بخشش إلهى و بر آوردن آرزوى خود باشد، اميدش بيجا نبوده و به خطا نرفته است چه او مرجع تمام اميدها و برآورنده آرزوهاست.
فرموده است: و كذلك إن هو خاف… تا يعطى ربّه.
اين عبارت قياس ضمير استثنايى«» است كه قصور خوف بيم دارندگان از خداوند را در مقايسه با ترس از برخى بندگان او بيان مىكند. ضمير در واژه عبيده به اللّه و در خوفه به خائف، و يا به عبد باز مىگردد، ملازمه در اين قضيّه شرطيّه روشن است، و كبراى اين قياس استثناى عين مقدّم است به نحوى كه عين تالى مذكور را نتيجه دهد.
فرموده است: فجعل… تا وعدا.
اين سخن نيز سرزنش و سركوبى است بر كسى كه مشمول اين اعتراض و مورد اين استدلال است، زيرا اين زشتى و رسوايى است كه كسى ترس از فردى مانند خودش را نقد و موجود دانسته، و ترس از پروردگارش را وعده و نسيه بداند.
فرموده است: و كذلك من عظمت الدّنيا… تا آخر.
اين سخنان در بيان علّت اين است كه چرا مردم زندگى دنيا را بر ثوابهايى كه خداوند وعده فرموده ترجيح مىدهند و از هر چه غير دنياست مىبرند و خود را بنده آن مىسازند. بديهى است عظيم جلوه گر شدن دنيا در نظر انسان جزيى از علّت قريب اين امر است و تمام علّت آن، حقير شمردن وعدههاى آخرت در مقايسه با لذّات دنياست و نيز آنچه باعث اين علّت است تمايل انسان به بهرهگيرى كامل از لذّات دنياست كه حقيقت دارد و موجود است، و عدم حضور لذّاتى است كه وعده داده شده و انسان از آنها بر حسب تعريف و توصيف، تصوّرى ضعيف دارد، و آنچه از آن در ذهن انسان مىباشد اين است كه چيزهايى كه در آخرت وعده داده شده شبيه لذّاتى است كه انسان هم اكنون در دسترس خود دارد، از اين رو لذّتهاى گذراى دنيا در نظر آنها بزرگتر و در دلهاى آنها راسختر است و در نتيجه دنيا را بر مىگزينند و از غير آن مىبرند، و خود را بنده آن مىگردانند.
هدف از اين توبيخ و نكوهش رهانيدن مردم از دنيا، و ايجاد رغبت در آنهاست نسبت به آنچه خداوند وعده داده است و به همين مناسبت در پى اين سخنان به ذكر احوال پيامبر گرامى (ص) و ديگر پيامبران كه پيشوايان بشرند و دنيا را ترك و از آن اعراض كردهاند پرداخته است، زيرا آنها براى مردم كاملترين نمونهاند چنان كه خداوند متعال فرموده است: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ«»» همچنين روش آنها دليل كامل بر زشتى و نقص دنيا و بسيارى بديها و رسواييهاى آن است،
اين كه فرموده است: اذ قبضت عنه أطرافها تا جمله: و خادمه يداه اشاره به چگونگى دلايل حقارت و پستى دنياست، قبض اطراف كنايه از اين است كه خداوند دنيا را بكلّى از پيامبر (ص) به دور داشت و چون آماده براى آن نشده بود آن را نپذيرفت، و وطّئت لغيره أكنافها اشاره است به اين كه خداوند دنيا را براى مردمى غير از او رام و همواره ساخته مانند پادشاهان، واژه فطم (از شير بريدن) را به مناسبت بريدن آن حضرت از دنيا استعاره فرموده، همچنين واژه رضاع را استعاره آورده، بدين مناسبت كه دنيا شبيه مادر و او به منزله فرزند آن است، وجه مشابهت روشن است.
اين كه فرموده است: و اللّه ما سأله إلّا خبزا
يعنى به خدا سوگند جز گرده نانى از او درخواست نكرد. تفسير آيهاى است كه در خطبه ذكر شده است، و مفسّران نيز همين را در تفسير آيه مزبور نقل كردهاند، صفاق بطن پوست زيرين شكم است و شفيف نازكى آن است كه مانع مشاهده آنچه در پشت آن قرار دارد نيست، تشذّب لحم عبارت از تفرّق و پراكندگى گوشت است، واژه مزامير براى صوت داود (ع) و لفظ ادام (نانخورش) براى گرسنگى و كلمه سراج (چراغ) براى ماه و ظلال (سايه) براى مشارق و مغارب زمين، و فاكهه و ريحان براى رستنيهاى زمين، و دابّه (چهارپا) براى پاها و واژه خادم (خدمتكار) را براى دستها استعاره آورده است، وجه مناسبت در استعاره نخستين مشترك بودن آواز داود (ع) با نغمه مزمار (قرهنى) است و اين آلتى است كه با دميدن در آن نواخته مىشود، نقل شده هنگامى كه داود (ع) در محراب عبادت مزامير مىخواند وحوش و پرندگان بر او گرد مىآمدند تا از لذّت آواى خوش و نغمه دلكش او بهرهمند شوند، مناسبت استعاره دوّم اين است كه همان گونه كه نانخورش موجب قوام بدن است گرسنگى مايه قوام او بود، و مناسبت استعاره سوّم مشاركت ماه و چراغ در دادن روشنايى است، وجه مشابهت استعاره چهارم اين است كه او همچنان كه از گرما به سايه پناه مىبرد از سرما نيز به مشارق و مغارب زمين يعنى به اين سو و آن سوى زمين رو مىآورد، مناسبت استعاره پنجم اين كه استفاده از رستنيهاى زمين براى ذائقه و شامّه او همان گوارايى و خوشبويى را داشت كه ميوهها و گلها براى ديگران گوارايى و لذّت دارد، وجه استعاره ششم و هفتم اين است كه از پاها و دستهايش همان فايده را مىبرد كه از مركب و خدمتكار سود برده مىشود.
بارى چگونگى احوال پيامبران مذكور عليهم السّلام و درجه زهد و اعراض آنها از دنيا و بطور كلّى اكتفاى آنها به پايينترين حدّ ضرورت در طعام و لباس از امورى است كه معلوم و از طريق تواتر روشن است، امّا اين كه گفته شده داود (ع) قارى بهشتيان است چنان كه در اخبار نيز وارد شده است براى اين است كه هر امر نيكويى در عرف مردم، به بهشت نسبت داده مىشود، يا به اين مناسبت است كه آواز داود (ع) با همه خوبى و زيبايى كه داشت انسان را به سوى بهشت جذب و به خدا دعوت مى كرد.
امام (ع) پس از بيان حال پيامبران مذكور (ع) تذكّر مىدهد كه به پيامبر گرامى (ص) خويش تأسّى جويند، زيرا همگى پيامبران مأمور بودند بطور مطلق به رسول اكرم (ص) اقتدا و از او پيروى كنند، و براى كسى كه بخواهد به او تأسّى كند همه نمونههاى كمال در وجود مقدّس آن حضرت موجود است، دليل ديگر اين كه زمان او نسبت به ادوار پيامبران گذشته به ما نزديكتر است.
امام (ع) براى تحريك و تشويق مردم در تأسّى به رسول گرامى (ص) گوشزد مىكند كه كسانى كه از آن بزرگوار پيروى و راه او را دنبال مىكنند نزد خداوند متعال محبوبترين بندگانند و اين به دليل گفتار خداوند مىباشد كه فرموده است: «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ«»».
پس از اين امام (ع) به بيان حال پيامبر گرامى (ص) كه دنيا را ترك و از آن به مقدار ضرورت بسنده كرده بود مىپردازد تا روشن كند كه چگونه بايد به روش آن حضرت تأسّى جست، ذكر واژه قضم اشاره به همين معناست و جمله و لم يعرها طرفا كنايه از عدم التفات و توجّه آن حضرت به دنياست، و عبارت أخمصهم بطنا بيانگر اين است كه شكم و پهلوى آن بزرگوار از همه كس گرسنهتر و تهىتر و توجّه او به خوردنيها و آشاميدنيها از همه كمتر بود. از آن حضرت روايت شده است هنگامى كه گرسنگى او سخت مىشد سنگى بر شكم خود مىبست و آن را مشبّع يا سير كننده مىناميد با اين كه در اين موقع بخش بزرگى از دنيا را در زير فرمان خود داشت. همچنين روايت شده است كه خاندان پيامبر (ص) هرگز به اندازه اى كه سير شوند گوشت نخوردند، و فاطمه و همسر و فرزندانش (ع) روزه مىگرفتند و چند گرده نان جو براى افطار خود آماده مىكردند و بسا اتفاق مىافتاد كه آنها را به گدايان مىدادند و خود گرسنه مىماندند، در اين باره نقل شده كه سه شب پياپى اين كار را كردند و در اين سه روز گرسنه ماندند و همين امر سبب نزول سوره هل أتى در حقّ آنان گرديد، چنان كه در تفاسير مشهور است، امّا در باره اين كه فرموده است دنيا به پيامبر گرامى (ص) عرضه شد و آن را نپذيرفت از رسول اكرم (ص) روايت شده كه فرموده است: «گنجهاى زمين به من عرضه، و كليد خزانههاى آن به من پيشنهاد شد من آنها را ناخوش داشتم و سراى آخرت را برگزيدم«».»
فرموده است: و علم أنّ اللّه أبغض شيئا… تا فصغّر.
معناى اين كه خداوند دنيا را دشمن مىدارد اين است كه نمىخواهد آن را سراى اقامت دوستانش قرار دهد، و ممكن است اشاره باشد به اين كه ايجاد دنيا غرض بالعرض است و مقصود بالذّات نيست، و همچنين كوچك شمردن آن باشد در مقايسه با آنچه خداوند براى بندگانش در آخرت آماده فرموده است، و پس از ذكر اين مطلب كه دنيا مبغوض خداوند بوده و آن را كوچك و حقير شمرده است با ذكر جمله معترضه اى كه صورت قياس دارد، مردم را از دوستى دنيا بر حذر داشته است، صورت قياس اين است: كمترين عيبى كه در ما وجود دارد دوستى چيزى است كه خداوند آن را دشمن داشته، و تعظيم چيزى است كه خداوند آن را كوچك شمرده است، و هر محبّت و تعظيمى بدين گونه باشد در مخالفت با خدا و سرباز زدن از اوامر او كفايت مى كند، نتيجه مى دهد كه اين كمترين عيب ما در مخالفت با خدا و دشمنى با او كافى است، پس از اين امام (ع) دوباره به ذكر اوصاف رسول اكرم (ص) در باره ترك دنيا و تحمّل سختيهاى آن پرداخته است.
فرموده است: و لقد كان (ص) يأكل على الأرض و يجلس جلسة العبيد.
از پيامبر گرامى (ص) روايت شده كه فرموده است: «جز اين نيست كه من بنده اى هستم همچون بندگان مىخورم و مانند بندگان مى نشينم«»» غرض از اين، اظهار فروتنى و تواضع در برابر خداوند است، و به همين منظور بود كه آن حضرت نعلين و جامه اش را به دست خويش وصله مىزد، و بر الاغ برهنه سوار مىشد و يكى را نيز با خود رديف مىكرد، امّا اين كه دستور داد تصاوير را از نظر او دور سازند براى محافظت از وسوسه هاى شيطان بوده است، چنان كه پيامبران (ع) ديگر نيز كه نفس بد كنش امّاره را شكسته و شياطين خود را سركوب كرده اند خود را محتاج مىديده اند كه پيوسته مواظب احوال خويش بوده و در تمام لحظهها و دقايق نفس خود را زير نظر و مراقبت داشته باشند، زيرا نفس امّاره همچون دزد حيله گرى است كه پيوسته در كمين نفس مطمئنّه است و هرگاه از قيد و بند رها و از سركوبى آن غفلت شود، و از آن پرهيز به عمل نيايد به حالت اوليّه خود باز مىگردد و قدرت و غلبه خود را از سر مىگيرد.
فرموده است: فأعرض عن الدّنيا بقلبه… تا و أن يذكر عنده.
اين سخن اشاره به زهد حقيقى است كه عبارت از حذف همگى موانع نفسانى از ساحت نفس انسانى است و آنچه پيش از اين در اوصاف آن حضرت فرموده بيان مراتب ظاهرى زهد اوست كه عبارت از رفع موانع خارجى در قبال آن است.
پس از اين امام (ع) آنچه را در مقدّمه پيش دليل پستى و پليدى دنيا ذكر كرده بود يادآورى، و دوباره به شرح گرسنگى پيامبر گرامى (ص) و خواصّ اهل بيت او اشاره مىكند كه با همه عظمت قرب او به خدا و بلندى مقامش در پيشگاه إلهى، خداوند دنيا را از او دور و بر كنار داشت. سپس امام (ع) با گفتار خود كه
فرموده است: فلينظر ناظر… تا أقرب النّاس إليه
استدلال مىكند، و بيان او قياس شرطى متّصلى است كه مقدّم آن قضيّه اى است حمليّه و تالى آن قضيه شرطيّه منفصله اى است كه خلاصه آن به شرح زير است: اين كه محمّد (ص) با همه قرب منزلت او نزد خداوند، خود و خواصّ اهل بيت او گرسنه مىماندند و خداوند او را از زيب و زيور دنيا بر كنار داشته بود، اين رفتار خداوند نسبت به پيامبر (ص) از دو حال بيرون نيست: يا براى اكرام و گراميداشت او و يا به منظور اهانت و خوار كردن اوست، بطلان توجيه دوم آشكار است، زيرا ثابت و قطعى است كه پيامبر گرامى (ص) اخصّ خواصّ إلهى است، و بديهى است كمترين و نادانترين پادشاهان در دنيا هرگز به كسى كه در زمره خاصّان او مى باشد و مطيع و فرمانبردار اوست اهانت روا نمىدارد، چگونه ممكن است جبّار جبابره و مالك دنيا و آخرت و حكيمترين حكيمان و مهربانترين مهربانان در حقّ اخصّ خواصّ و فرمانبردارترين بندگان خود توهين روا بدارد، و چون بطلان اين سخن روشن است امام (ع) به تكذيب گوينده آن اكتفا كرده و با سوگند به خدا آن را مؤكّد داشته است، امّا در باره توجيه نخست كه خداوند با اين رفتار، پيامبر (ص) خود را گرامى داشته است روشن است كه وقتى عدم چيزى كرامت و كمال باشد وجود آن اهانت و نقصان است، بنا بر اين وجود دنيا در دست غير او، و بر كنارى او از آن با همه قرب منزلت، نشانه توهين غير اوست، و اين استدلال، حقارت و پستى دنيا را اثبات، و خردمند را وادار مىكند كه از آن بيزار گردد، امام (ع) پس از بيان طرق تأسّى در تأكيد آنچه پيش از اين در اين باره فرموده است دستور مىدهد كه به پيامبر گرامى (ص) اقتدا كنند، و روش او را در بىاعتنايى به دنيا سرمشق خود قرار دهند، فعل فتأسّى متأسّ، امر به صورت خبر است و علاوه بر اين هشدار است بر اين كه ميل به دنيا باعث وقوع در هلاكت است، و كسى كه در دنيا از روش آن حضرت پيروى نكند و با رغبت به برخى از پديده هاى آن، راه خلاف پويد از افتادن در ورطه هلاكت ايمن نيست، زيرا مىدانيم دوستى دنيا ريشه تمام گناهان است«» و همين خطا و گناه است كه انسان را از درجات نعيم به دركات جحيم مىكشاند.
فرموده است: فإنّ اللّه جعل محمّدا (ص)… تا داعى ربّه.
اين سخن استدلالى است بر اين كه فرموده است: و إلّا فلا يأمن الهلكة.
توضيح مطلب اين كه خداوند متعال پيامبر گرامى (ص) را نشانه قيامت و علامت نزديكى آن و مژده دهنده بهشت و بيم دهنده عذاب قرار داده و او را بر احوال آخرت آگاه ساخته است، سپس پيامبر خدا (ص) با شيوهاى كه بيان شد و گوياى نفرت و دشمنى آن حضرت با دنيا و پرهيز او از آن است عمرش را گذرانيد و از جهان رفت، و بىگمان اگر رغبت و اعتماد به دنيا، و اتّخاذ رويه اى خلاف اين شيوه، موجب هلاكت ابدى نبود، پيامبر خدا (ص) از دنيا دورى نمىگزيد و از آن بيزارى نمى جست، ليكن او از آن دورى جست چون گرايش بدان موجب هلاكت و نابودى بود، بنا بر اين تأسّى به پيامبر گرامى (ص) در پشت پا زدن به دنيا واجب است و كسى كه به آن بزرگوار در اين باره اقتدا نكند مصون از هلاكت نيست. در برخى از نسخه ها واژه علما به كسر عين روايت شده است، كه در اين صورت مجازا از باب اطلاق نام مسبّب بر سبب به كار رفته است، زيرا پيامبر اكرم (ص) سبب حصول علم و يقين به وقوع قيامت است. اين كه فرموده است: رسول گرامى (ص) سنگى بر روى سنگى ننهاد كنايه از اين است كه بنايى بر پا نساخت.
پس از اين امام (ع) به عظمت منّتى كه خداوند به سبب نعمت وجود پيامبر اكرم (ص) بر مردم نهاده، و او را مقتدا و رهبر خلايق قرار داده تا از او پيروى كنند و در پى او گام بردارند اشاره مى كند و آن را بزرگ مى شمارد، و در دنبال اين مطلب برخى از احوال خود را كه در باره ترك دنيا و اعراض از لذّات آن به پيامبرگرامى (ص) تأسّى جسته است ذكر مى كند تا آن جا كه به قباى خود آن قدر وصله زده كه ديگر از وصله زننده آن شرم مىكند، و گفتار آن كس را كه به آن بزرگوار گفته است: ديگر از آن دست نمىكشى و آن را دور نمى افكنى ذكر كرده و پاسخ زيبايى را كه به اين گوينده داده نقل كرده است.
فرموده است: فعند الصّباح يحمد القوم السّرى.
اين مثل براى كسى آورده مى شود كه رنج كشيده تا به آسايش برسد، زيرا اصل مثل در باره كسانى است كه شب را نياسوده و راه پيموده اند و تنها هنگامى كه بامداد شود و به نزديك منزلگاه برسند مورد ستايش قوم قرار مىگيرند، در اين جا منظور از صباح يا بامداد زمانى است كه روح از بدن جدا شود، و يا به سبب پيروى كامل از تربيتها و رياضتهايى كه ذكر شد و تابش انوار جهان بالا بر او، و اتّصالش با ملأ اعلا، بكلّى از دنيا روى گرداند كه در اين هنگام بردبارى او در برابر ناملايمات، و پشت پا زدن او به لذّات، و تحمّل سختيها و تلخيهاى دنيا عاقبتى محمود و فرجامى پسنديده دارد، و مطابقت اين مثل با اين معنا روشن و جايگزين بيان آن است.
نقل شده است كه از آن حضرت پرسش شد چرا بر جامه خود وصله مىزنى، فرمود: با اين كار دل، خاشع و فروتن مى شود و مؤمنان از اين كار پيروى مى كنند، از جمله رواياتى كه در باره زهد آن حضرت نقل شده، روايت احمد بن حنبل«» در مسندش از ابى النّور حوّام ساكن كوفه است كه گفته است: علىّ بن ابى طالب (ع) به همراه غلام خود به بازار نزد من آمد و اين به هنگام خلافت او بود، دو پيراهن از من خريد، و به غلام خود گفت: هر كدام را مىخواهى برگزين غلام يكى را برگزيد، و ديگرى را على (ع) برداشت و پوشيد، و چون آستين جامه
براى دستش بلند بود، به غلام فرمود: زيادى آستين را ببر، غلام چنين كرد، سپس سر آستينها را دوخت و رفت. همچنين احمد بن حنبل روايت كرده است كه هنگامى كه عثمان كسانى را نزد على (ع) فرستاد، ديدند آن حضرت عبايى بر تن كرده و بند عقالى به دور آن پيچيده و مشغول روغن مالى شتر خويش مىباشد، اخبارى كه در باره زهد آن حضرت رسيده بسيار است. و توفيق از خداوند است.
ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ميثم بحرانی ج 3