خطبه156 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي جَعَلَ اَلْحَمْدَ مِفْتَاحاً لِذِكْرِهِ وَ سَبَباً لِلْمَزِيدِ مِنْ فَضْلِهِ وَ دَلِيلاً عَلَى آلاَئِهِ وَ عَظَمَتِهِ عِبَادَ اَللَّهِ إِنَّ اَلدَّهْرَ يَجْرِي بِالْبَاقِينَ كَجَرْيِهِ بِالْمَاضِينَ لاَ يَعُودُ مَا قَدْ وَلَّى مِنْهُ وَ لاَ يَبْقَى سَرْمَداً مَا فِيهِ آخِرُ فَعَالِهِ كَأَوَّلِهِ مُتَشَابِهَةٌ أُمُورُهُ مُتَظَاهِرَةٌ أَعْلاَمُهُ فَكَأَنَّكُمْ بِالسَّاعَةِ تَحْدُوكُمْ حَدْوَ اَلزَّاجِرِ بِشَوْلِهِ فَمَنْ شَغَلَ نَفْسَهُ بِغَيْرِ نَفْسِهِ تَحَيَّرَ فِي اَلظُّلُمَاتِ وَ اِرْتَبَكَ فِي اَلْهَلَكَاتِ وَ مَدَّتْ بِهِ شَيَاطِينُهُ فِي طُغْيَانِهِ وَ زَيَّنَتْ لَهُ سَيِّئَ أَعْمَالِهِ فَالْجَنَّةُ غَايَةُ اَلسَّابِقِينَ وَ اَلنَّارُ غَايَةُ اَلْمُفَرِّطِينَ اِعْلَمُوا عِبَادَ اَللَّهِ أَنَّ اَلتَّقْوَى دَارُ حِصْنٍ عَزِيزٍ وَ اَلْفُجُورَ دَارُ حِصْنٍ ذَلِيلٍ لاَ يَمْنَعُ أَهْلَهُ وَ لاَ يُحْرِزُ مَنْ لَجَأَ إِلَيْهِ أَلاَ وَ بِالتَّقْوَى تُقْطَعُ حُمَةُ اَلْخَطَايَا وَ بِالْيَقِينِ تُدْرَكُ اَلْغَايَةُ اَلْقُصْوَى عِبَادَ اَللَّهِ اَللَّهَ اَللَّهَ فِي أَعَزِّ اَلْأَنْفُسِ عَلَيْكُمْ وَ أَحَبِّهَا إِلَيْكُمْ فَإِنَّ اَللَّهَ قَدْ أَوْضَحَ لَكُمْ سَبِيلَ اَلْحَقِّ وَ أَنَارَ طُرُقَهُ فَشِقْوَةٌ لاَزِمَةٌ أَوْ سَعَادَةٌ دَائِمَةٌ فَتَزَوَّدُوا فِي أَيَّامِ اَلْفَنَاءِ لِأَيَّامِ اَلْبَقَاءِ قَدْ دُلِلْتُمْ عَلَى اَلزَّادِ وَ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ وَ حُثِثْتُمْ عَلَى اَلْمَسِيرِ فَإِنَّمَا أَنْتُمْ كَرَكْبٍ وُقُوفٍ لاَ يَدْرُونَ مَتَى يُؤْمَرُونَ بِالسَّيْرِ أَلاَ فَمَا يَصْنَعُ بِالدُّنْيَا مَنْ خُلِقَ لِلْآخِرَةِ وَ مَا يَصْنَعُ بِالْمَالِ مَنْ عَمَّا قَلِيلٍ يُسْلَبُهُ وَ تَبْقَى عَلَيْهِ تَبِعَتُهُ وَ حِسَابُهُ عِبَادَ اَللَّهِ إِنَّهُ لَيْسَ لِمَا وَعَدَ اَللَّهُ مِنَ اَلْخَيْرِ مَتْرَكٌ وَ لاَ فِيمَا نَهَى عَنْهُ مِنَ اَلشَّرِّ مَرْغَبٌ عِبَادَ اَللَّهِ اِحْذَرُوا يَوْماً تُفْحَصُ فِيهِ اَلْأَعْمَالُ وَ يَكْثُرُ فِيهِ اَلزِّلْزَالُ وَ تَشِيبُ فِيهِ اَلْأَطْفَالُ

اِعْلَمُوا عِبَادَ اَللَّهِ أَنَّ عَلَيْكُمْ رَصَداً مِنْ أَنْفُسِكُمْ وَ عُيُوناً مِنْ جَوَارِحِكُمْ وَ حُفَّاظَ صِدْقٍ يَحْفَظُونَ أَعْمَالَكُمْ وَ عَدَدَ أَنْفَاسِكُمْ لاَ تَسْتُرُكُمْ مِنْهُمْ ظُلْمَةُ لَيْلٍ دَاجٍ وَ لاَ يُكِنُّكُمْ مِنْهُمْ بَابٌ ذُو رِتَاجٍ وَ إِنَّ غَداً مِنَ اَلْيَوْمِ قَرِيبٌ يَذْهَبُ اَلْيَوْمُ بِمَا فِيهِ وَ يَجِي‏ءُ اَلْغَدُ لاَحِقاً بِهِ فَكَأَنَّ كُلَّ اِمْرِئٍ مِنْكُمْ قَدْ بَلَغَ مِنَ اَلْأَرْضِ مَنْزِلَ وَحْدَتِهِ وَ مَخَطَّ حُفْرَتِهِ فَيَا لَهُ مِنْ بَيْتِ وَحْدَةٍ وَ مَنْزِلِ وَحْشَةٍ وَ مُفْرَدِ غُرْبَةٍ وَ كَأَنَّ اَلصَّيْحَةَ قَدْ أَتَتْكُمْ وَ اَلسَّاعَةَ قَدْ غَشِيَتْكُمْ وَ بَرَزْتُمْ لِفَصْلِ اَلْقَضَاءِ قَدْ زَاحَتْ عَنْكُمُ اَلْأَبَاطِيلُ وَ اِضْمَحَلَّتْ عَنْكُمُ اَلْعِلَلُ وَ اِسْتَحَقَّتْ بِكُمُ اَلْحَقَائِقُ وَ صَدَرَتْ بِكُمُ اَلْأُمُورُ مَصَادِرَهَا فَاتَّعِظُوا بِالْعِبَرِ وَ اِعْتَبِرُوا بِالْغِيَرِ وَ اِنْتَفِعُوا بِالنُّذُرِ

لغات

شول: شتر مادّه ‏اى است كه شيرش خشك شده و پستانش بالا رفته و هفت ماه از زاييدنش گذشته است، مفرد آن بر خلاف قياس شائله است.

ارتباك: آميختگى 

حمة العقرب: نيش كژدم و اين محلّ زهر آن است.

رتاج: بستن

ترجمه

از خطبه ‏هاى آن حضرت عليه السّلام است

«ستايش ويژه خداوندى است كه «حمد» را كليد ياد خود، و سبب مزيد فضل و احسان، و راهنماى نعمتها و بزرگواريش قرار داده است.
اى بندگان خدا روزگار بر پسينيان همان گونه مى‏ گذرد كه بر پيشينيان گذشته است، آنچه از آن سپرى شده باز نمى‏ گردد و آنچه در آن هست جاودانى نيست، آخر كار آن همچون آغاز اوست، مصيبتهاى آن همانند و دلايل آن مؤيّد يكديگرند، گويا براى رساندن به قيامت، شما را مانند ساربانى كه شتران فارغ از زايمان را با شتاب مى‏راند به سرعت به پيش مى‏برد، پس كسى كه توجّهش را به غير خود مشغول سازد در تاريكيها حيران و در تباهيها سرگردان شود، و شيطانهايش وى را به سركشى وادار كنند، و كردار بدش را در نظرش نيكو آرايش دهند، آرى بهشت، مقصد پيشتازان، و آتش، سرانجام تقصير كاران است.
اى بندگان خدا بدانيد تقوا پناهگاهى است ارجمند و استوار، و گناه و بى‏ تقوايى سرايى است سست و خوار، كه بدى را از اهلش دور نمى‏سازد، و كسى را كه به آن پناه برد حفظ نمى‏كند، آگاه باشيد به وسيله پرهيزگارى نيش زهرآگين گناهان بريده مى‏شود، و با يقين عاليترين درجات به دست مى‏آيد.
بندگان خدا از خدا بترسيد، بترسيد در باره آنانى كه نزد شما عزيزترين و محبوبترين كسان به شمارند، زيرا خداوند دين حقّ را براى شما آشكار و راههاى آن را برايتان روشن ساخته است، فرجام كار يا بدبختى دائمى و يا سعادت هميشگى است، پس در اين روزهاى فانى براى ايّام باقى، زاد و توشه آماده سازيد، شما به توشه آخرت راهنمايى گرديده، و به كوچ كردن، فرمان داده شده ‏ايد، و براى به راه افتادن ترغيب شده‏ ايد، همانا شما همچون سوارانى هستيد كه بر جاى ايستاده‏ ايد و نمى‏دانيد در چه زمان دستور حركت به شما داده خواهد شد، هان كسى را كه براى آخرت آفريده شده با دنيا چه كار است و با مالى كه بزودى از او گرفته مى‏شود و تنها و بال و حساب آن براى او باقى است چه مى‏كند بندگان خدا پاداشهاى نيكى را كه خداوند وعده داده رها كردنى نيست، و كيفر كارهاى بدى را كه نهى كرده خواستنى نيست.
بندگان خدا بپرهيزيد از روزى كه در آن كارها باز پرسى مى‏شود، و لرزه و اضطراب در آن بسيار است و كودكان از بيم آن پير مى‏شوند.
بندگان خدا بدانيد مراقبانى از خودتان و ديده‏بانانى از اعضا و جوارحتان و حسابگران راستگويى بر شما گمارده‏اند كه كارها و شماره نفسهايتان را ثبت مى‏كنند، ظلمت شب تار، شما را از آنها پوشيده نمى‏دارد و درهاى محكم و استوار، شما را از آنها پنهان نمى‏سازد، همانا فردا به امروز نزديك است.
امروز با همه آنچه در آن است سپرى مى‏شود، و فردا از پى آن در مى‏آيد، (و اين آن چنان سريع است) كه گويى هر كدام از شما به منزل‏ تنهايى و گودال گور خويش رسيده است، اى واى از آن خانه وحدت، و سراى وحشت و بى كسى غربت، و گويى نفخه صور دميده، و قيامت شما را فرا گرفته و براى داورى حاضر شده ‏ايد، در حالى كه باطلها از شما زدوده گشته، و بهانه ‏ها از ميان رفته و حقايق بر شما ثابت گرديده و اوضاع، چگونگى خود را بر شما نمايان ساخته است، بنا بر اين از عبرتها پند بياموزيد و از دگرگونيهاى روزگار عبرت اندوزيد، و از اين هشدارها سود برگيريد.»

شرح

امام (ع) خداوند را از چند نظر به شرح زير ستايش كرده است:

1- اين كه خداوند در چندين سوره قرآن «حمد» را كليد و سرآغاز ذكر خود قرار داده است.
2- اين كه حمد سبب مزيد بخشايش اوست، و مراد از حمد در اين جا شكر است چنان كه خداوند متعال فرموده است: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ«»» و مى‏دانيم كه شكر نعمت، نعمتت افزون كند.
3- اين كه حمد دليل بر نعمتهاى خداوند است، زيرا شكر تنها براى و لي نعمت گزارده مى‏ شود، و دليل بزرگى اوست و استحقاق شكر اختصاص به ذات مقدّس حقّ تعالى دارد و اوست كه سزاوار شكر و سپاس است، زيرا او مبدأ همه نعمتهاست و شكر جز براى او شايسته نيست.

پس از اين امام (ع) به پند و اندرز شنوندگان مى‏پردازد، و رفتار روزگار را با گذشتگان به آنها گوشزد مى‏كند، تا به توجّه به اين كه آنها نيز مانند گذشتگان و ملحق به آنهايند از گمراهى باز گردند و براى زندگى پس از مرگ كار كنند، سپس به احوال روزگار و سپرى شدن ايّام آن اشاره مى‏كند كه هر چه از آن مى‏گذرد ديگر باز نمى‏گردد و اين كه هر دورانى را اهلى و بهره‏ اى از دنياست كه‏ وجود آن در گرو وجود همان دوران است و با سپرى شدن آن از ميان مى‏رود و براى هميشه پايدار و باقى نمى‏ ماند.

اين كه فرموده است: آخر فعاله كأوّله

يعنى آثار و اعمال روزگار شبيه يكديگر و آنچه در آخر آن خواهد گذشت همانند آغاز آن است، بدين معناست كه آنچه در يك زمان موجب آبادانى و شكوفايى مى‏شود با سپرى شدن آن زمان، رونق و آبادانى آن نيز به پايان مى‏رسد و احوال روزگار پيوسته بدين گونه و بر يك قانون سپرى مى‏گردد، جمله متشابهة اموره نيز به همين معناست، زيرا همان گونه كه روزگار در گذشته و از نخست گروهى را به تهيدستى و برخى را به توانگرى و عدّه‏اى را به زبونى و بعضى را به سوى مجد و شرف مى‏كشانيده، و به دسته‏اى جامه هستى پوشانيده و عدّه ديگر را به ديار نيستى فرستاده است پس از اين و در آخر نيز چنين است.

فرموده است: متظاهرة أعلامه.
يعنى: دلايلى كه بر طبيعت و خصلت روزگار، و چگونگى عمل و رفتار او با مردم در گذشته و حال، وجود دارد مؤيّد يكديگرند.
اين كه امور مذكور به روزگار نسبت داده شده در صورتى كه فاعل حقيقى خداوند است و چنان كه پيش از اين گفته شد روزگار تنها وسيله تكوين و پيدايش حوادث مى‏باشد، بنا بر اوهام و انديشه‏ هاى عرب است.
پس از اين امام (ع) نزديك بودن قيامت را گوشزد و آن را تشبيه مى‏كند به ساربانى كه شتران را به جلو مى‏راند و آنان را به حركت و شتاب بر مى‏انگيزاند، از سخنانى كه پيش از اين در اين باره گفته شده كيفيّت اين سوق و حركت و وجه استعاره آن دانسته شده است، در جمله فكأنّكم بالسّاعة تحدوكم وجه مشابهت، شتاب و بر انگيختن است و اين كه ناقه‏ هاى شول اختصاص به ذكر داده شده براى اين است كه اين شتران، سبكبار و از لغزيدن و افتادن مصون بوده و به سختى و شتاب رانده مى‏ شوند.
چون امام (ع) نزديك بودن رستاخيز را به شنوندگان گوشزد فرموده و تذكّر داده كه قيامت آنان را با شتاب به پيش مى‏راند، اينك تأكيد مى‏كند كه هر كس بايد به اصلاح نفس خويش مشغول باشد، زيرا هر كس جز به نفس خويش بپردازد، نمى‏تواند در تاريكيهاى راه آخرت، از نور هدايت بر خوردار شود، بلكه آنچه او از اشتغال به امور دنيا و بهره‏بردارى از لذّات آن به دست مى‏آورد، پرده ‏ها و حجابهايى است كه از حالات مختلف بدن ناشى و عارض جان او مى‏گردد، و دانسته ‏ايم كه اين حجابها پرده بر ديده باطن مى‏ كشد، و انسان را از بصيرت و بينش محروم مى‏سازد، و ناچار در اين تيرگيها و تاريكيها سرگردان مى‏شود، و در ورطه‏ ها و مهلكه ‏هاى اين راه گرفتار و پريشان مى‏ گردد، و شياطين و نفس امّاره، او را به سركشى و طغيان وا مى‏دارند، و كردار بد او را در نظرش خوب جلوه مى‏دهند، پس از اين امام (ع) به غايت و نهايتى كه انسان در پيش روى خود دارد اشاره مى‏كند، و بهشت را به آنانى كه در طاعت پيشى جسته، و دوزخ را به كسانى كه در اين راه كوتاهى كرده‏اند اختصاص مى‏دهد، و چون ذكر بهشت در جذب مردم براى تحصيل آن، و ذكر دوزخ براى پرهيز از آن كافى است، لذا ياد بهشت را با فضيلت كوشيدن و پيشى گرفتن و ذكر دوزخ را با صفت زشت كوتاهى و تقصير مقرون داشته است، تا انگيزه تحصيل هدف عاليتر تقويت شود، و از آنچه باعث رسيدن به پايانى زشت است بيشتر اجتناب گردد، ديگر اين كه چون پيشى گرفتن و كوتاهى كردن هر كدام علّت براى رسيدن به دو هدف مذكور است امام (ع) با ذكر سبب و علّت هر كدام، مردم را به طلب يكى و اجتناب از ديگرى هدايت و راهنمايى فرموده است.

سپس آن حضرت دوباره فضيلت تقوا را گوشزد مى‏كند و براى آن واژه الدّار الحصينة (سراى استوار) را استعاره فرموده است، يعنى هر كس به آن تحصّن جويد نيرومند مى‏گردد، زيرا تقوا نفس را در حصار مصونيّت خود قرار مى‏دهد براى اين كه تقوا در دنيا او را از اخلاق ناپسند كه باعث پستى و فرومايگى و افتادن دربسيارى از ورطه‏ هاى هلاكت دنيوى است حفظ مى‏كند، و در آخرت نيز وى را از آثار و ثمرات اين صفات زشت و ملكات پست كه مستلزم عذاب دردناك الهى است مصون مى‏دارد، همچنين آن حضرت به صفت زشت فجور (آلودگى به گناه) كه عبارت از نقصان عفّت است اشاره مى‏كند و براى آن واژه حصن ذليل را استعاره فرموده است، يعنى فجور سرايى است زبون كه فاقد ايمنى است وجه استعاره اين است كه فجور و تبهكارى مستلزم ارتكاب اعمالى است كه ضدّ تقوا و پرهيزگارى است، و چون اين واژه در مقابل عفّت قرار دارد لازم است در اين جا تقوا به عفّت و زهد كه جنبه خوب و پسنديده صفت بهيمى و شهوانى انسان است تخصيص و تفسير گردد.

پس از اين امام (ع) يكى ديگر از فضيلتهاى تقوا را بيان مى‏كند كه آن قطع كننده و بر كننده نيش زهرآلود گناهان است، واژه حمة براى خطاها و گناهان استعاره شده، زيرا همان گونه كه نيش كژدم يا زهر آن موجب اذيّت و آزار است گناهان نيز در آخرت موجب شكنجه و عذاب است، برخى حمة را با تشديد نقل كرده‏اند كه در اين صورت مراد شدّت و سختى گناهان است، زيرا در تعبير حمّة الحرّ مراد شدّت گرماست اين كه تقوا نيش زهرآگين سختى و بدبختى گناهان را قطع، و آثار آن را محو مى‏كند روشن است و نيازى به توضيح و تفسير ندارد.
امام (ع) پس از آن كه تقوا و پرهيزگارى را بركننده و از بيخ برآرنده مادّه و ريشه گناهان معرّفى فرموده از نظر اين كه تقوا موجب اصلاح قواى عملى انسان است به صفت يقين كه موجب اصلاح قواى نظرى و سبب وصول به هدف نهايى و عاليترين مقاصد انسانى است اشاره مى‏فرمايد، زيرا انسان اگر به وسيله يقين به كمال قواى نظرى، و به سبب تقوا به اصلاح قواى عملى دست يابد به هدف عالى و مقصد نهايى كه وصول به درجه كمال انسانى است نائل شده است.

سپس آن حضرت شنوندگان را بيم مى‏دهد كه در باره آنچه نزد آنها عزيزتر و محبوبتر است از خداوند بترسند، در اين سخن اشاره است به اين كه نفس آدمى‏ داراى مراتب متعدّد است، به اعتبارى مطمئنّه، و به اعتبار ديگر امّاره، و در مرحله‏اى لوّامه است، همچنين از نظر عاقله و از نظر ديگر شهويّه و در مرحله‏اى غضبيّه است، و در اين جا اشاره به مراتب سه گانه اخير است كه گراميترين آنها نفس عاقله است، زيرا همين نفس عاقله است كه پس از مرگ نيز باقى و پايدار مى‏ماند، و مستحقّ ثواب يا عقاب مى‏گردد و در باره آن توصيه و سفارش شده است، و مقصود از اين هشدار اين است كه انسان نفس خود را كاملا از آنچه موجب هلاكت او در آخرت مى‏گردد حفظ كند، و اين به وسيله استقامت در دين خدا و سلوك در راه او ميسّر مى‏گردد، از اين رو فرموده است: خداوند راه حقّ را براى شما آشكار و گذرگاههاى آن را برايتان بيان كرده است، در برخى از نسخه‏ ها أنار طرقه نقل شده است يعنى با آيات و انذارهاى خود راههاى آن را روشن كرده است.

پس از اين امام (ع) به پايان و نتيجه راه حقّ و باطل اشاره كرده و فرموده است: پايان كار يا بد بختى دائمى و يا سعادت هميشگى است، و سپس براى بار ديگر تشويق مى‏كند كه توشه آخرت برگيرند و پيش از اين بيان فرموده بود كه توشه آخرت تقوا و پرهيزگارى است چنان كه خداوند متعال فرموده است: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى‏«»»، مراد از ايّام بقا دوران پس از مرگ است، اين كه فرموده است: قد دللتم على الزّاد آيه‏اى است كه خداوند در آن مردم را به چگونگى توشه آخرت دلالت، و به كوچ كردن و شتافتن امر كرده است، و آن آيه شريفه «سارِعُوا إِلى‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ…«»» مى‏باشد، همچنين آيه «فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ«»» است، ليكن بطور كلّى همه اوامرى كه در باره اعراض از دنيا و دورى جستن از آن است مستلزم ترغيب مردم به وارستگى و دل از دنيا كندن است، زيرا منظور از كوچ‏ كردن در اين جا طىّ درجات معرفت و عمل در راه خدا و سلوك در صراط مستقيم است، و ممكن است مراد از حثثتم على المسير (بر كوچ كردن ترغيب شده‏ايد) ترغيب شب و روز باشد كه با از پى هم در آمدن خود عمرها را مى‏گ ذرانند و انسان را به سوى مقصد مى‏رانند، آنها در اين كار با شور و شوق و سرسختى عمل مى‏كنند و بر يكديگر سبقت مى‏گيرند، از اين رو لازم است با توجّه و هشيارى به اين كه شب و روز آنان را به سوى آخرت سوق مى‏دهد براى آن جا زاد و توشه فراهم كنند.

فرموده است: و إنّما أنتم كركب… تا آخر.
جهت مشابهت انسانها به سواران روشن است، زيرا روح آدمى به منزله سواره و بدن و قواى نفسانى او مانند مركب است و راهى كه مى‏پيمايد جهان حسّ و عقل است، منظور از سير، پيش از مرگ كه در جمله و حثثتم على المسير آمده است فعاليّتها و تلاشهاى نفس، براى تحصيل كمالات سودمند و سعادتبخش در دو جهان حسّ و انديشه است و همين كمالات توشه و زاد راه آخرت براى رسيدن به سعادت باقى است. امّا سير دوّم، در آن جا كه فرموده است آنها سوارانى هستند ايستاده و منتظر، كه نمى‏دانند در چه زمان به آنها دستور حركت داده مى‏شود، عبارت از كوچ كردن از دنيا به سوى آخرت، و زايل شدن بدن، و پيمودن عقبات و راههاى دشوار مرگ و قبر است، زيرا انسان زمان اينها را نمى‏داند، با اين توضيح معناى گفتار آن حضرت كه فرموده است: و أمرتم بالظّعن و همچنين مفهوم عبارت لا تدرون متى تؤمرون بالسّير روشن مى‏گردد و دانسته مى‏شود كه بر خلاف آنچه برخى گمان كرده‏اند، اين دو سخن با يكديگر منافات ندارد.

پس از اين امام (ع) با بيان اين كه انسان براى دنيا آفريده نشده بلكه براى غير آن خلق گرديده به تحقير دنيا و لزوم دورى جستن از آن پرداخته است، زيرا مقتضاى عقل اين است كه انسان براى چيزى كه به خاطر آن آفريده شده كار كند، همچنين با ذكر اين كه بزودى با فرا رسيدن مرگ، اموال انسان از او گرفته‏ خواهد شد مال دنيا را حقير و ناچيز مى ‏شمارد، همان اموالى كه تنها حساب آن بر عهده ‏اش باقى مى‏ماند، و وبال و تبعات آن كه بر اثر محبّت در تحصيل و جمع مال، و همچنين اعمال غير عادلانه به صورت كژدمهايى در آمده است، پيوسته با نيش خود گردآورنده مال را مى‏آزارند، سپس مردم را به آنچه خداوند وعده داده ترغيب و گوشزد مى‏كند كه وعده‏هاى خداوند را نمى‏توان ترك كرد يعنى به اندازه‏اى گرانقدر و پر ارزش است كه چيزى با آن برابر نمى‏شود، همچنين مردم را از ارتكاب آنچه خداوند نهى كرده است به نفرت و بيزارى دستور و تذكّر مى‏دهد كه اين اعمال سزاوار رغبت نيست، يعنى در آنچه خداوند منع كرده هيچ مصلحت و فايده‏اى نيست كه سزاوار باشد انسان خردمند آن را هدف و مطلوب خود قرار دهد، زيرا خداوند متعال به مصالح امور از همه داناتر است، و اگر در چيزى مصلحت و رجحانى باشد شايسته جود و كرم او نيست كه بندگان را از آن باز دارد.

سپس آن حضرت مردم را از روز جزا بيم و پرهيز مى‏دهد، و آن را بگونه‏ اى تعريف و توصيف مى‏كند كه انسان از آن بيمناك مى‏شود و براى رهايى از آن به كار و عمل مى ‏پردازد، مى‏فرمايد قيامت روز بررسى اعمال و رسيدگى به حساب است، چنان كه قرآن فرموده است: «وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«»» و روز زلزال است چنان كه فرموده است: «إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها«»» و روزى است كه كودكان يكباره پير شوند كه در قرآن است «يَوْماً يَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِيباً«»» بايد دانست اين صفاتى كه براى قيامت بيان شده در شرع ظاهر و ثابت است، ليكن برخى از ياوه انديشان به تأويل آنها پرداخته و گفته‏اند: فحص از اعمال عبارت از احاطه لوح محفوظ به اعمال و ظهور آنها در نفس هنگام جدايى آن از بدن، و يا چنان كه‏ پيش از اين شرح داده شده نقش بستن آنها در نفوس است، همچنان كه خداوند متعال فرموده است: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً«»» و محتمل است مراد از ظهور زلزال دگرگونى و تشويش و اضطرابى باشد كه ناگزير هنگام جدايى از بدن بر نفس عارض مى‏گردد و چنان كه پيش از اين نيز اشاره شد دنيا گورستان نفوس است، امّا در باره پير شدن كودكان، بسيارى از اوقات اين جمله بطور كنايه آورده مى‏شود تا نهايت شدّت امرى را برساند، چنان كه اگر كارى سخت و دشوار گردد در باره آن گفته مى‏شود اين كار موها را سپيد و كودكان را پير مى‏كند، آشكار است كه براى نفس انسان چيزى سخت‏تر و دشوارتر از حال جدايى آن از بدن و احوال پس از آن نيست.

پس از اين سخنان امام (ع) با ذكر اين كه هر كسى را نگهبانى قرين و همراه است مردم را از ارتكاب گناه بيم مى‏دهد، مراد از نگهبان، اعضا و جوارح انسان است، چنان كه خداوند متعال فرموده است: «يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ«»» و فرموده است: «وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنا«»» شهادت در اين جا، گواهى دادن و بازگو كردن به زبان حال است، زيرا هر عضوى از اعضاى انسان كه مباشر يكى از افعال اوست حضورش در علم الهى با آنچه از او صادر شده به منزله شهادت زبانى در حضور پروردگار است، و دلالتى گوياتر دارد، مراد از حافظان صدق، كرام الكاتبين است كه در ذيل خطبه نخست در باره آنها سخن گفته ‏ايم، و اين كه چيزى انسان را از آنها پوشيده نمى‏دارد معناى آن‏ روشن است.

سپس امام (ع) هشدار مى‏دهد كه فردا نزديك است، و اين اشاره به فرداى مرگ است و پس از آن رسيدن به خانه تنهايى را يادآورى مى‏كند، و مراد از آن گور است كه آن را به اوصافى هراس انگيز و نفرت‏زا توصيف مى‏كند كه انسان وادار مى‏شود براى روزى كه در آن قرار مى‏گيرد و احوال پس از آن به عمل پردازد، سپس صيحه وقوع رستاخيز را تذكّر مى‏دهد، و منظور از آن صيحه دوّم است كه در آيه «إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ«»» آمده و نفخه دوم است كه در آيه «وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ«»» ذكر شده است، پس از اين به قيامت كبرا و حضور براى داورى قطعى اشاره مى‏كند و آن عبارت از اين است كه به فرمان خداوند هر كسى در حال و وضعى قرار مى‏گيرد كه مستحقّ آن بوده و از آن ناگزير است، يا عذاب دائمى و يا نعيم هميشگى و اين پس از آن است كه زنگارهاى باطلى كه قابل زدودن است از نفوسى كه در مرتبه‏اى از كمالند زدوده شده، و به عالم خود پيوسته باشند، و علل و امراض نفوس از ميان رفته و خلايق مستحقّ حقوق خود شده، و هر كسى به ثمره و نتيجه آنچه از پيش براى خود فرستاده بازگشته باشد.

آن حضرت پس از اين به پند و اندرزى جامع و همه جانبه مى‏پردازد و دستور مى‏دهد كه از عبرتها پند گيرند، بديهى است آنچه انسان را متوجّه احوال آخرت مى‏كند عبرت است، همچنين از تغييرها و دگرگونيها پند آموزند، واژه غير جمع غيره بر وزن فعله و مشتق از تغيّر به معناى دگرگونى است، و عبرت گرفتن از دگرگونيهاى روزگار به كار بستن موعظه‏ها و باز ايستادن از منكرات است، سپس‏ تذكّر مى‏دهد كه از نذر يعنى بيم دهندگان سود گيرند و بيم دهندگان اعمّ از انسان و جز آن است، بلكه هر امرى كه انسان را در باره احوال آخرت بترساند نذير و بيم دهنده است، و سود بردن از آن بيمناك شدن از آن است، و توفيق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح‏ نهج ‏البلاغه ابن‏ ميثم بحرانی ج 3 ،