(خطبه151صبحی صالح)
و من خطبة له ( عليه السلام ) يحذر من الفتناللّه و رسوله
150 از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است :
وَ أَحْمَدُ اَللَّهَ وَ أَسْتَعِينُهُ عَلَى مَدَاحِرِ اَلشَّيْطَانِ وَ مَزَاجِرِهِ وَ اَلاِعْتِصَامِ مِنْ حَبَائِلِهِ وَ مَخَاتِلِهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ ؟ مُحَمَّداً ؟ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ نَجِيبُهُ وَ صَفْوَتُهُ لاَ يُؤَازَى فَضْلُهُ وَ لاَ يُجْبَرُ فَقْدُهُ أَضَاءَتْ بِهِ اَلْبِلاَدُ بَعْدَ اَلضَّلاَلَةِ اَلْمُظْلِمَةِ وَ اَلْجَهَالَةِ اَلْغَالِبَةِ وَ اَلْجَفْوَةِ اَلْجَافِيَةِ وَ اَلنَّاسُ يَسْتَحِلُّونَ اَلْحَرِيمَ وَ يَسْتَذِلُّونَ اَلْحَكِيمَ يَحْيَوْنَ عَلَى فَتْرَةٍ وَ يَمُوتُونَ عَلَى كَفْرَةٍ ثُمَّ إِنَّكُمْ مَعْشَرَ اَلْعَرَبِ أَغْرَاضُ بَلاَيَا قَدِ اِقْتَرَبَتْ فَاتَّقُوا سَكَرَاتِ اَلنِّعْمَةِ وَ اِحْذَرُوا بَوَائِقَ اَلنِّقْمَةِ وَ تَثَبَّتُوا فِي قَتَامِ اَلْعِشْوَةِ وَ اِعْوِجَاجِ اَلْفِتْنَةِ عِنْدَ طُلُوعِ جَنِينِهَا وَ ظُهُورِ كَمِينِهَا وَ اِنْتِصَابِ قُطْبِهَا وَ مَدَارِ رَحَاهَا تَبْدَأُ فِي مَدَارِجَ خَفِيَّةٍ وَ تَئُولُ إِلَى فَظَاعَةٍ جَلِيَّةٍ شِبَابُهَا كَشِبَابِ اَلْغُلاَمِ وَ آثَارُهَا كَآثَارِ اَلسِّلاَمِ يَتَوَارَثُهَا اَلظَّلَمَةُ بِالْعُهُودِ أَوَّلُهُمْ قَائِدٌ لِآخِرِهِمْ وَ آخِرُهُمْ مُقْتَدٍ بِأَوَّلِهِمْ يَتَنَافَسُونَ فِي دُنْيَا دَنِيَّةٍ وَ يَتَكَالَبُونَ عَلَى جِيفَةٍ مُرِيحَةٍ وَ عَنْ قَلِيلٍ يَتَبَرَّأُ اَلتَّابِعُ مِنَ اَلْمَتْبُوعِ وَ اَلْقَائِدُ مِنَ اَلْمَقُودِ فَيَتَزَايَلُونَ بِالْبَغْضَاءِ وَ يَتَلاَعَنُونَ عِنْدَ اَللِّقَاءِ ثُمَّ يَأْتِي بَعْدَ ذَلِكَ طَالِعُ اَلْفِتْنَةِ اَلرَّجُوفِ وَ اَلْقَاصِمَةِ اَلزَّحُوفِ فَتَزِيغُ قُلُوبٌ بَعْدَ اِسْتِقَامَةٍ وَ تَضِلُّ رِجَالٌ بَعْدَ سَلاَمَةٍ وَ تَخْتَلِفُ اَلْأَهْوَاءُ عِنْدَ هُجُومِهَا وَ تَلْتَبِسُ اَلْآرَاءُ عِنْدَ نُجُومِهَا مَنْ أَشْرَفَ لَهَا قَصَمَتْهُ وَ مَنْ سَعَى فِيهَا حَطَمَتْهُ يَتَكَادَمُونَ فِيهَا تَكَادُمَ اَلْحُمُرِ فِي اَلْعَانَةِ قَدِ اِضْطَرَبَ مَعْقُودُ اَلْحَبْلِ وَ عَمِيَ وَجْهُ اَلْأَمْرِ تَغِيضُ فِيهَا اَلْحِكْمَةُ وَ تَنْطِقُ فِيهَا اَلظَّلَمَةُ وَ تَدُقُّ أَهْلَ اَلْبَدْوِ بِمِسْحَلِهَا وَ تَرُضُّهُمْ بِكَلْكَلِهَا يَضِيعُ فِي غُبَارِهَا اَلْوُحْدَانُ وَ يَهْلِكُ فِي طَرِيقِهَا اَلرُّكْبَانُ تَرِدُ بِمُرِّ اَلْقَضَاءِ وَ تَحْلُبُ عَبِيطَ اَلدِّمَاءِ وَ تَثْلِمُ مَنَارَ اَلدِّينِ وَ تَنْقُضُ عَقْدَ اَلْيَقِينِ يَهْرُبُ مِنْهَا اَلْأَكْيَاسُ وَ يُدَبِّرُهَا اَلْأَرْجَاسُ مِرْعَادٌ مِبْرَاقٌ كَاشِفَةٌ عَنْ سَاقٍ تُقْطَعُ فِيهَا اَلْأَرْحَامُ وَ يُفَارَقُ عَلَيْهَا اَلْإِسْلاَمُ بَرِيئُهَا سَقِيمٌ وَ ظَاعِنُهَا مُقِيمٌ
بخش اول
لغات
مداحر: جمع مدحر، وسيله طرد كردن و دور ساختن
مخاتل: اسباب فريب و آنچه شيطان به وسيله آن خيال انسان را بر مى انگيزد كه گمان كند آن كار سودمند است.
قَتَامِ: به فتح تاف، غبار
فظاعة: كارى كه سخت از حدّ خود بگذرد
يتزايلون: از يكديگر جدا مىشوند
مريحة: بد بو
نجومها: طلوع آن
تكادم: با دندان گاز گرفتن
مسحل: سوهان و نيز به معناى حلقه دهنه لجام است
بوائق: جمع بائقه، مصيبتها
عشوة: ابر مبهم و تاريك
سلام: سنگ سخت و مفرد آن سلمه به كسر سين است
أشرف لها: براى دفع آن برخاست
عانة: رمه گور خر
وحدان: جمع واحد است
عبيط: خالص و تازه
ترجمه
«براى به دست آوردن چيزهايى كه شيطان را از ما براند، و دور كند، از او يارى مى طلبيم، و براى مصونيّت از افتادن در دام نيرنگهايش از او درخواست كمك مى كنيم، گواهى مى دهم كه جز خداوند يكتا هيچ معبودى وجود ندارد، و شهادت مى دهم كه محمّد (ص) بنده و فرستاده و برگزيده و پسنديده اوست، برترى و بزرگوارى او را مانندى نيست، و فقدان او را جبرانى نمىباشد، شهرها به مقدم وجود او روشن گشت پس از آن كه ضلالتى پر از تيرگى آنها را فرا گرفته، و نادانى بر همگى چيره گشته، و درشتخويى و ددمنشى بر همگى غلبه يافته بود، مردم حرام را حلال مىشمردند، و دانشمند را خوار مى داشتند، در دورانى كه پيامبران نبودند مىزيستند، و بر آيين كفر و بى دينى مى مردند.
اكنون اى مردم عرب شما هدف تير بلاهايى هستيد كه وقوع آنها نزديك شده است، از مستيهاى نعمت بپرهيزيد و از سختيهاى كيفر بر حذر باشيد، در گرد و غبار شبهه، و كژى و ناهموارى فتنه، هنگامى كه اندرون آن آشكار، و پنهان آن نمودار، و محورش بر پا مىشود، و آسيايش به گردش در مىآيد تأمّل و درنگ كنيد، اين فتنه اندك اندك و در پنهانى آغاز، و به رسوايى بزرگ آشكارى منتهى مىشود، سرعت رشد و فزايش آن مانند رشد جوانان، و آثار آن همچون اثر ضربه سنگ سخت بر پيكر انسان است، اين فتنه را ستمگران در دورانها براى يكديگر به ارث مىگذارند، نخستين آنان رهبر واپسين، و واپسين آنها رهبر نخستين است، آنان براى به دست آوردن دنياى پست بر يكديگر سبقت مىجويند، و بر سر مردارى گنديده مانند سگان به جان هم مىافتند، و ديرى نمىگذرد كه پيرو از رهبر، و پيشوا از پيرو بيزارى مىجويد، و با خشم و كين از يكديگر جدا مىشوند، و به هنگام ديدار، همديگر را لعنت مىكنند.
پس از اين، فتنه اى تكان دهنده و شكننده و پر شتاب آغاز مىشود كه بر اثر آن دلهايى كه از ثبات و استقامت برخوردار بوده، دچار كژى و انحراف مىشود، و مردانى كه در طريق درستى و راستى گام بر مىداشتند، به گمراهى مى افتند، به هنگام هجوم اين فتنه، خواستهاى مردم جوراجور و ناهماهنگ مىشود، و در موقع ظهور آن، افكار، پريشان و درهم و برهم مىگردد، هر كس در برابر آن مقاومت كند پشت او را مىشكند، و هر كس در راه سركوب آن بكوشد لگد كوب مىشود، در اين آشوب، مردم مانند خران وحشى در رمه يكديگر را به دندان مى گزند، و رشته نجات بخش الهى لرزان شده از هم مىگسلد، و چهره حقيقت پوشيده مى گردد، حكمت و دانش از ميان مىرود، و ستمگران مدّعى آن شده از آن سخن مى گويند، اسب اين فتنه بيابان نشينان را با حلقه لگام خود مىكوبد، و با ضرب سينه اش آنها را له مى كند، افراد در غبار آن ناپديد مىشوند، و سواران در راه آن نابود مىگردند، اين فتنه از قضاى آسمانى با تلخى فرا مىرسد، و خونهاى تازه و پاكيزه را مىريزد، و در ستون دين رخنه پديد مىآورد، و يقين را از دلها مىزدايد، خردمندان دور انديش از آن مىگريزند، و پليد مردان به تدبير امور آن مىپردازند، اين فتنهاى پر رعد و برق است، و براى رسانيدن فشار و سختى، دامن خود را بالا زده است، در اين فتنه پيوند خويشاوندى بريده، و از اسلام جدايى حاصل مىشود، تندرست از آن بيمار و كوچ كننده از آن مقيم است.»
شرح
امام (ع) خطبه خود را با استعانت از پروردگار متعال بر آنچه موجب دفع شيطان و طرد آن مى گردد آغاز فرموده است و اينها همان عبادات و اعمال شايسته است كه باعث راندن و دور شدن شيطان و سركوب آن مىشود، همچنين امام (ع) از دامها و نيرنگهاى شيطان از خداوند درخواست ايمنى كرده است، دامها و نيرنگهاى شيطان شهوات و لذّات دنياست، واژه حبائل را كه به معناى دامهاى صيّادان است از جهت مشابهتى كه با شهوات و لذّات فريبنده دنيا دارد، براى آنها استعاره آورده است، زيرا هر دو مايه از دست رفتن ايمنى و دچار شدن به عذاب و سختى است.
از جمله القاب پيامبر اكرم (ص) كه بدان ستوده مىشود اين است كه نجيب خداوند است يعنى برگزيده اوست، و در اين جا نجيّه (سخنگوى او) نيز روايت شده است، و صفوته يعنى بنده ناب و خالص اوست، لا يوازى فضله يعنى برترى او را هيچ كس دارا نيست، چون كمالاتش در دو نيروى نظرى و عملى اوست كه براى هيچ آفريده اى حاصل نمىشود، در اين صورت فقدان چنين شخصيتى، جز به ظهور كسى همانند او در ميان مردم جبران نمىشود، و چون در ميان آدميان مانندى ندارد، هيچ چيزى فقدان او را جبران نمىكند.
فرموده است: أضاءت به البلاد بعد الضّلالة.
مراد، ضلالت كفر است، و توصيف اين گمراهى، به صفت ظلمت و تاريكى، براى اين است كه در اين ظلمت، راهى به سوى حقّ وجود ندارد، و اين وصف بر سبيل استعاره است، همچنين ذكر صفت إضاءه براى پيامبر اكرم (ص) نيز استعاره است، زيرا مردم به سبب انوار وجود آن بزرگوار، در امور معاش و معاد خود هدايت يافتند، و نسبت آن به شهرها به طريق مجازاست، منظور از نادانى و جهالتى كه بر بيشتر مردم غلبه داشته عدم خداشناسى و نبودن در راهى است كه به او منتهى مىشود، همچنين ندانستن كيفيّت نظام زندگى بگونه اى كه آن حضرت بيان فرموده و اسلام مقرّر داشته است، مراد از جفوة الجافية درشتخويى و سنگدلى عرب و عادت آنها به خونريزى و كشتار است صفت جافيه كه از جفوة مشتقّ و صفت براى آن آمده از باب مبالغه و تأكيد است، و منظور از آن بيان شدّت جفا و بد رفتارى و ستمگرى ميان عرب در اين زمان است.
در جمله و النّاس يستحلّون الحريم، واو براى حال و عامل آن فعل أضاءت مىباشد، همچنين است جمله يستذلّون الحكيم، ظاهرا عرب از دير زمان تاكنون بر اين عادت بوده، كه هر كس از آنها كناره مى گرفت، و از غارت و چپاول و ايجاد فتنه و فساد خوددارى مىكرد، او را خوار و زبون مىشمردند، و براى آن كه او را بدين كارها وادارند به او نسبت ترس و ناتوانى مىدادند. و يحيون على فترة يعنى اينها در حال انقطاع وحى و در دوران نبودن رسولان زندگى مىكردند، و اين دورانى است كه خيرات معنوى منقطع است، و مردم با بيمارى جهل از دنيا مىروند، واژه كفره در جمله و يموتون على كفرة مصدر مرّه است براى كفر مردم هر قرن به سبب نداشتن رهبر و پيامبر.
پس از اين امام (ع) به شنوندگان هشدار مىدهد كه هنگام وقوع حوادث تلخ آينده نزديك است، و آنها مانند نشانه كه تيرها به سوى آن روانه مىشود، هدف و نشانه اين حوادثند، واژه غرض را كه به معناى نشانه است براى مردم استعاره آورده است، و چون پيدايش فتنه ها و بروز حوادث مانند از ميان رفتن گروهى و نابود شدن جماعتى نتيجه آمادگى آنها براى اين وقايع، و به مقتضاى استعداد آنهاست، و بزرگترين اسباب آمادگى براى نزول بلا فراموشى از ياد خدا، و سرگرم شدن به نعمتها و لذّات دنياست، واژه سكرات را كه به معناى سرمستيهاست براى غفلتهاى حاصل از اين احوال استعاره فرموده است. سپس امام (ع) دستور مىدهد كه
از سرمست شدن به نعمتهاى دنيا بپرهيزند، و از كيفر كفران نعمت و مصيبتهاى آن بر حذر باشند، پس از آن تذكّر مىدهد كه هنگامى كه كارها بر آنها مشتبه مى شود، و خبر را به دو گونه روايت مىكنند، و شبهههاى فتنه برانگيز پديد مىآيد، در گزينش راه، تأمّل و درنگ كنند، و حقيقت را روشن گردانند، مانند شبهه قتل عثمان كه جنگهاى جمل و صفّين و خوارج از آن به وجود آمد، واژه قتام را كه به معناى غبار است براى اين گونه امور مشتبه استعاره آورده است، وجه مناسبت اين است كه انسانى كه دچار امر مشتبه و درهم و برهم مىشود نمىتواند حقيقت را دريابد و مانند كسى است كه در فضاى پر از گرد و غبار گرفتار شده و نمىتواند راه به جايى برد، منظور از اعوجاج فتنه، ظهور نابهنگام و دگرگونى آن است، واژه جنين ممكن است به معناى حقيقى آن باشد، يعنى هنگامى كه طليعه آن پديدار و آنچه بر شما پوشيده است آشكار گردد، و جمله ظهور كمينها نيز به همين معناست، يعنى زمانى كه پنهان آن ظاهر شود، و محتمل است كه استعاره و مجاز باشد، در جمله هاى و انتصاب قطبها و مدار رحاها منظور از قطب فتنه ستمگران و گردنكشانى است كه اين فتنه و آشوب را به پا كرده، و محور اين رويدادند، و اين به طريق استعاره است، و مراد از انتصاب، قيام اين گروه براى بر- پا كردن اين فتنه است، همچنين واژه مدار در عبارت مدار الرّحى را براى كسانى استعاره آورده كه آسياى اين فتنه بر گرد وجود آنها مىچرخد، و اينان كارگردانان و سپاهيان آنند، كه به منزله محور اين آسيا بوده، و اين آشوب و بلوا به كوشش آنها برپاست، سپس امام (ع) خبر مىدهد كه اين رويداد به تدريج در پنهانى آغاز مىشود، منظور از مدارج دلهاى كسانى است كه نيّت بر پايى اين آشوب، و قصد برانگيختن آن را دارند.
بارى اين گفتار به فتنه بنى اميّه اشاره دارد كه مبدأ آن شبهه و اختلافى بود كه پس از كشته شدن عثمان به وجود آمد، و هيچ يك از اصحاب چگونگى و مشخّصات آن را پيش بينى نمىكرد، و تنها مىدانستند كه پيامبر خدا (ص) از وقوع حوادث و فتنههايى در آينده خبر داده است، بى آن كه زمان وقوع آنها تعيين شده باشد، و يا از عاملان و رهبران آن نام برده باشند، بنا بر اين منظور از عبارت تبدء في مدارج خفيّة معاويه و طلحه و زبير و امثال اينهاست كه امر خود را پنهان كرده و عزم خويش را در ايجاد فتنه، و طمع خود را به خلافت و حكومت پوشيده مىداشتند، تا اين كه حرص و آز آنها، وقايعى را به وجود آورد كه آنچه در پرده داشتند آشكار و نقش تاريخ شد، واژه شباب را براى قيام و ظهور اين فتنه در ميان مردم، استعاره آورده، و وجه مناسبت سرعت ظهور آن است، چنان كه آن را از اين نظر به كودكى تشبيه فرموده كه به سرعت به حدّ شباب مىرسد و جوانى را آغاز مىكند، اين فتنه با اين سرعت و شتابى كه دارد مانند برخورد سنگ سخت و صلب با پوست بدن است و اثر عميقى كه روى آن به جا مىگذارد، تأثير زيادى در انهدام اسلام و از ميان بردن اساس آن دارد، وجه مشابهت ميان اين دو، فسادى است كه بر اثر وقوع اين فتنه در ميان مردم پديد مىآيد، و موجب گسستن نظام امور مسلمانان مىشود، مانند برخورد سنگ سخت، كه موجب شكستگى و كوبيده گى و تباهى بدن مى گردد، منظور از ظلمتى كه آن را از يكديگر به ارث مىبرند بنى اميّه است كه حكّام آنها از آغاز تا پايان، خلافت را از پدر، به فرزند، به ارث مىگذارند، و بر آن عهد و پيمان مى بندند، معناى اين كه اوّلين آنها قائد و رهبر آخرين آنهاست اين است كه اوّلين آنها آخرين آنها را به سوى آتش دوزخ و ظلم و ضلالت، و برانگيختن اين فتنه ها رهبرى مىكند، واژه قيادت و رهبرى را براى نخستين حاكم آنها استعاره فرموده است، زيرا او بوده است كه اسباب سلطنت و موجبات پادشاهى و فرمانروايى را براى جانشينان خود فراهم كرده و اينها به او اقتدا و يكى پس از ديگرى در اين باره از او پيروى مىكنند، ضميرها در تتوارثها به فتنه برگشت دارد.
پس از اين امام (ع) به چگونگى احوال اين طايفه در برانگيختن فتنه ها و به ارث گذاردن اين كژيها و ناهمواريها اشاره مىكند، و اين كه از ديده اهل خرد،اعمال اينها رقابت براى به دست آوردن هر چه بيشتر جيفه دنياست، واژه تكالب (به روى يكديگر پريدن) را براى نزاع و كشمكش آنها با يكديگر به خاطر دنيا استعاره آورده و اين به مناسبت شباهتى است كه احوال آنها با سگان دارد كه بر سر مردار با يكديگر گلاويز مىشوند، واژه جيفه را براى دنيا استعاره فرموده، و با ذكر واژه مريحه كه به معناى گنديده و متعفّن است به آن ترشيح داده است، و اين به سبب لزوم نفرت و دورى جستن از آن است، زيرا مستلزم آزار و اذيّت كسانى است كه خواستار آنند، و خردمندان به همان گونه كه از مردار گنديده مىگريزند از دنيا پرهيز مىكنند و از آن دورى مىجويند.
سپس امام (ع) با ذكر اين كه بزودى تابع از متبوع و رهبر از پيرو بيزارى خواهد جست به سپرى شدن سريع دنيا اشاره مىكند، و معناى اين سخن اين است كه هر يك از اين دو دسته از ديگرى اظهار بيزارى و نفرت خواهد كرد، چنان كه خداوند متعال فرموده است «إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا«»» و نيز فرموده است: «قالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً«»» گفته شده كه مراد از بيزارى كه در گفتار امام (ع) است، تبرّى جستن از اين طايفه در هنگام پديد آمدن دولت عبّاسيان است، زيرا عادت مردم بر اين جارى است كه از حاكمان معزول دورى مىجويند، بويژه اگر از گروهى كه اين حاكمان را بر كنار كرده و يا به قتل رسانيدهاند بيمناك باشند كه در اين صورت با بغض و كينه از يكديگر جدا مىشوند، زيرا دوستى و الفت آنها بنا به اغراض دنيوى و مطامع مادّى بوده كه با عزل آنها از ميان رفته است، از اين رو هنگام ديدار به لعن يكديگر مىپردازند، برخى هم گفته اند كه منظور همان بيزارى جستن در روز قيامت است.
فرموده است: و عن قليل… تا عند اللّقاء.
اين جمله به گونه اعتراض و تأكيد بر شگفتى آن حضرت از چگونگى احوال اين دنيا پرستان است، و مانند اين است كه فرموده باشد، اينان با اين جنگ و نزاعى كه بر سر اين مردار دارند بزودى از يكديگر بيزارى خواهند جست. بديهى است اداى سخن به اين گونه، براى دورى جستن از نزاع بر سر دنيا در شنوندگان مؤثّرتر است.
فرموده است: ثمّ يأتي بعد ذلك طالع الفتنه الرِّجوف.
مراد از اين فتنه حمله تاتار و مغول است زيرا اين حادثه موجب زوال قدرت عرب گرديد، يكى از شارحان گفته است آن فتنه اشاره به حوادثى است كه در آخر الزمان روى خواهد داد، مانند فتنه دجّال، ذكر واژه رجوف (بسيار تكان دهنده) اشاره به وقايع هراس انگيز، و اضطراب امر اسلام در اين رويدادهاست، و منظور از طالع فتنه مقدّمات و اوايل آن است، به كار بردن صفت قاصمة (شكننده) كنايه از اين است كه اين فتنه خلق بسيارى را نابود خواهد كرد، واژه زحوف را براى آن فتنه، به مناسبت شباهت آن به دلير مردى كه در جنگ پيوسته بر حريفان يورش مىبرد و به سوى آنها رو مىآورد استعاره فرموده است.
پس از اين امام (ع) به بيان تأثيرات اين فتنه در مردم مى پردازد، و مى فرمايد: دلهاى گروهى كه در راه خدا گام برمىدارند، دچار كژى و انحراف شده از راه راست باز مىگردند، و مردانى كه از سلامت دين برخوردارند گمراه شده و با ارتكاب معاصى، خود را به هلاكت اخروى گرفتار مىسازند، در هنگام هجوم اين فتنه اختلاف آراء در باره دين خدا، زياد مىگردد، و نظريّات درست با افكار نادرستى كه در ميان مردم پديد مىآيد درهم و مشتبه مىشود، به گونه اى كه مردم نمىتوانند راه حقّ و طريق مصلحت را بشناسند، و هر كس در برابر اين حوادث مقاومت و در دفع آنها بكوشد دستخوش تباهى و نابودى مىگردد، واژه تكادم (گاز گرفتن) را براى رهبران و سردمداران اين فتنه كه بر سر قدرت با يكديگر به جنگ و ستيز مىپردازند، و يا براى سلطه جويى آنها بر ديگران، استعاره آورده است، و اينها را به خران در رمه كه همديگر را گاز مىگيرند تشبيه كرده است، وجه مشابهت، ستيزه گرى و سلطه جويى آنهاست و نيز اشاره است به اين كه گروه مذكور قيد تكليف را رها كرده، و از آنچه در آخرت براى آنها مقرّر شده بكلّى غافلند، عبارت معقود الحبل را براى دولت اسلام و نظام مستحكم آن در گذشته استعاره آورده، همچنين واژه حبل (ريسمان) را براى دين استعاره فرموده است، اضطراب آن كنايه از لرزش پايه هاى دين به هنگام ظهور اين فتنه است، معناى جمله عمى وجه الأمر عدم آگاهى به طريق مصلحت است، و اين كه چشمه هاى حكمت در اين گير و دار خشك مىشود منظور، حكمت عملى است كه مدار تعليمات شرع مىباشد، واژه غيض (فرو رفتن آب در زمين) را براى از ميان رفتن حكمت و محروميّت از فوايد آن استعاره آورده است، و اين كه ظلمت و تيرگى در اين حادثه به سخن مىآيد مراد صدور امر و نهى از جانب فتنه گران و آراء و نظريّات آنهاست كه خارج از حدود حقّ و عدالت مىباشد. واژه مسحل استعاره براى اذيّت و آزارى است كه از اين راه به عرب و بيابان نشينان وارد مىشود، وجه مشابهت اين است كه همان گونه كه سوهان يا حلقه دهنه لجام، آزار دهنده و جانخراش است، رنج و آزارى كه از اين فتنه دامنگير عرب خواهد شد سخت و جانكاه خواهد بود، و مانند دلاورى بي باك مركب خود را در ميان آنها مىراند، و با حلقه لگام اسب خويش و امثال اينها، آنان را كوبيده و لگد مال مىسازد. و نيز واژه كلكل (محلّ بستن تنگ حيوان، و جايى كه وقت خوابيدن به زمين مىرسد) را براى آزارى كه از اين فتنه به صحرانشينان مىرسد استعاره آورده، زيرا اين حادثه به شترى مىماند كه بر روى زانو بنشيند و آنچه را در زير او قرار دارد خرد و نرم كند.
فرموده است: يضيع فى غبارها الوحدان و يهلك فى طريقها الرّكبان.
عبارت مذكور كنايه از عظمت اين فتنه و گستردگى اين حادثه است، و به اين معناست كه هيچ كس تاب مقاومت در برابر آن را ندارد، و سواره و پياده از آن رهايى نخواهند يافت، واژه غبار براى حركت جزيى فتنهگران استعاره شده و دراين جا بدين معناست كه اگر عدّه اندكى از مردم در صدد دفع آن برآيند در غبار اين فتنه نابود خواهند شد، چه رسد به اين كه بتوانند با انبوه آنها در آويزند امّا منظور از ركبان (سواران) جمع كثيرى از مردم است كه بر اثر اين آشوب، و در نتيجه مقابله با آن هلاك خواهند شد، گفته شده مراد از وحدان (افراد) دانشمندان و افراد برجسته زمان است، چنان كه گفته مىشود: فلان، يگانه روزگار خويش است، و مقصود از غبار، شبهاتى است كه چشمان آنان را از مشاهده حقّ پوشانيده است. در هر حال ركبان كنايه از جماعتى است كه داراى نيرو و قدرت باشند، و هنگامى كه اينها در برابر فشار اين فتنه و امواج آن نابود شوند، حال كسانى كه فاقد نيرو و جمعيّت مىباشند روشن است، مراد از مرّ القضاء يا مقدّرات تلخ، كشتار و اسارت و مانند اينهاست، و اين كه پيدايش حوادث كه ظاهرا زمانى زيانآور و گاهى سودمندند، بنا بر قضاى الهى و تقديرات آسمانى است آشكار مىباشد، صفت حلب (دوشيدن) را براى اين حادثه به مناسبت شباهت آن به ناقه استعاره فرموده، و كنايه از ريختن خونهاى بسيار در اين آشوب است، منظور از منار الدّين نشانه هاى دين، علما و دانشمندان مىباشد و ممكن است مراد قوانين و اصول كلّى دين بوده باشد و شكست آن، كشتار علما و ويران ساختن پايه هاى دين و عمل نكردن به احكام آن است، و عقد اليقين عبارت است از اعتقاد راسخى كه انسان را به مرتبه علم اليقين يا عين اليقين برساند، و اين همان اعتقادى است كه مطلوب شريعت، و موجب رسيدن به جوار قرب خداوند است، و نقض اين عقد، ترك عمل به مقتضاى آن و دگرگون ساختن آن است، أكياس يا هوشمندانى كه از اين حادثه گريزان مىشوند دانشمندان و خردمندانى مىباشند، كه از عقل سليم برخوردارند، بارى اين اشارات همگى دلالت دارد بر فتنه مغولها كه ما پيش از اين بيان كرديم، آشكار است كه منظور از تدبّرها الأرجاس نفوس پليد و ناپاك است، و شيطان با ظاهر گردانيدن پليديهاى اين نفوس در حركات و اعمال آنها ايجاد فساد و تباهى مى كند، و به مقتضاى شرع پليدى انسان صفات زشت و ملكات ناپسند اوست.
امام (ع) براى بيان شدّت اين حادثه، و اين كه بسيار ترسآور و هراس انگيز است، دو صفت مرعاد و مبراق (بر رعد و برق) را استعاره فرموده، و اين به ملاحظه شباهتى است كه اين حادثه به ابر پر رعد و برق دارد، و توصيف كاشفة عن ساق بيانگر اين است كه اين فتنه ويرانگر مانند كسى كه براى جنگ يا امر مهمّ ديگرى آستين بالا زده باشد، آماده و سبكبار رو مىآورد، اين كه در اين حادثه پيوندهاى خويشاوندى بريده، و از اسلام جدايى حاصل مىشود روشن است و نيازى به توضيح ندارد، مقصود از برىء يا بى گناه كسى است كه معتقد است در دولت فتنه گران درستكار خواهد بود و به گناه آلوده نمى شود، در حالى كه اين طور نيست و از چنين درستكارى و سلامتى برخوردار نمى باشد، زيرا ظاهر اين است كه در چنين فتنه فراگيرى كسانى كه دامن به معصيت خداوند نيالوده باشند بسيار اندك بلكه از كم كمترند، و شايد اگر جستجو شود چنين افرادى يافت نشوند، مقصود از ظاعن (كوچ كننده) كسى است كه معتقد است از اين فتنه دورى جسته و از آن تخلّف كرده و در آن شركت ندارد، در حالى كه چنين نيست، و روشن است كه او از فتنه جدا و دور نشده است، و شايد هم مراد از عبارت مذكور اين باشد كه هر كس از بيم آن كوچ كند از گزند آن رهايى نمىيابد. و توفيق از خداوند است.
بخشى از اين خطبه است:
بَيْنَ قَتِيلٍ مَطْلُولٍ وَ خَائِفٍ مُسْتَجِيرٍ- يَخْتِلُونَ بِعَقْدِ الْأَيْمَانِ وَ بِغُرُورِ الْإِيمَانِ- فَلَا تَكُونُوا أَنْصَابَ الْفِتَنِ وَ أَعْلَامَ الْبِدَعِ- وَ الْزَمُوا مَا عُقِدَ عَلَيْهِ حَبْلُ الْجَمَاعَةِ- وَ بُنِيَتْ عَلَيْهِ أَرْكَانُ الطَّاعَةِ- وَ اقْدَمُوا عَلَى اللَّهِ مَظْلُومِينَ وَ لَا تَقْدَمُوا عَلَيْهِ ظَالِمِينَ- وَ اتَّقُوا مَدَارِجَ الشَّيْطَانِ وَ مَهَابِطَ الْعُدْوَانِ- وَ لَا تُدْخِلُوا بُطُونَكُمْ لُعَقَ الْحَرَامِ- فَإِنَّكُمْ بِعَيْنِ مَنْ حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَعْصِيَةَ- وَ سَهَّلَ لَكُمْ سُبُلَ الطَّاعَةِ
لغات
طلّ دم فلان فهو مطلول: خون فلان هدر رفت و خونخواهى نشد
لعق: جمع لعقة و اين اسم است براى آنچه با قاشق در يك بار برداشته و خورده مىشود.
يختلون: فريب داده مىشوند
ترجمه
«(مؤمن) در اين ميان يا كشته اى است كه خونش به هدر رفته، و يا ترسانى است كه پناه مىخواهد، مؤمنان با سوگندها و قول و قرارهاى دروغ، و اظهار ديندارى فريب داده مىشوند. پس شما نشانه هاى فتنه و پرچمهاى بدعت نباشيد، و از رشته اى كه اجتماع را به هم پيوند داده، و از آنچه فرمانبردارى خدا بر اساس آن بنا شده جدا نشويد، ستمديده بر خدا وارد شويد نه ستمگر، از گام نهادن در راههاى شيطان، و موارد ستم و عدوان بپرهيزيد، در شكمهاى خود لقمه حرام نريزيد، زيرا كسى كه گناه را بر شما حرام، و راه فرمانبردارى را برايتان هموار كرده شما را زير نظر دارد.»
شرح
فرموده است: بين قتيل… تا مستجير.
گويا اين عبارت بيان حال كسانى است كه در فتنه نخستين به دين خدا متمسّك گشته و بدان پناه برده اند.
فرموده است: يختلون… تا و بغرور الإيمان.
اين جملات توصيف احوال همين كشته شدگان و شرح چگونگى ربودن آنهاست، يعنى: آنها به وسيله سوگندها و عهد و پيمانهاى دروغ فريب داده مىشوند، چنان كه حسين بن على (ع) و يارانش را بدين وسيله فريب دادند، واژه يختلون به صورت مبنىّ از براى فاعل نيز روايت شده كه در اين صورت فاعل آن فتنهانگيزان و پيروان آنهاست.
سپس امام (ع) شنوندگان را نهى مىكند كه مبادا در صورت ادراك اين فتنهها و مشاهده اين رويدادها فتنهانگيزان را يارى، و با بدعتگران همكارى كنند، مراد از أعلام البدع يعنى از سران و رهبران اين بدعتها نباشند، و در اين كار شهرت و آوازه به هم نرسانند كه مردم به آنها اقتدا كنند و به دنبال آنها بشتابند همان گونه كه به دنبال علم و نشانه مىشتابند، در حديث است كه: «هنگام ظهور فتنه همچون شتر بچّه باش كه نه پشتى دارد كه بر آن سوار شوند، و نه پستانى كه آن را بدوشند«»».
فرموده است: و أقدموا على اللّه مظلومين.
مراد از اين كه مظلوم بر خدا وارد شويد پذيرفتن ظلم و تن دادن به آن نيست زيرا اين خلاف فضيلت عدالت و طرف تفريط آن بوده و رذيلت است، بلكه مراد اين است كه اگر قدرت يافتيد كه ظلم و ستمگرى كنيد دست از آن باز داريد هر چند اين خوددارى از ستمكارى موجب پذيرش ظلم و تن دادن به آن باشد، بديهى است اين روش، باعث شكستن نفس و جلوگيرى از آن در ارتكاب رذيله ظلم است، بويژه در نفوس عرب كه بيشتر از ديگران دست ستم دراز مىكنند، و از پذيرش ظلم و تن دادن زير بار مظلوميّت، امتناع دارند، اگر چه اين امر مستلزم آن باشد كه به ظلم آلوده و به ارتكاب اين گناه گرفتار شوند. چنان كه شاعر عرب گفته است:
و من لم يذد عن حوضه بسهامه يهدم و من لا يظلم القوم يظلم«»
مراد از مدارج الشّيطان راههاى شيطان است و اين راهها همان صفات زشت و خويهاى ناپسندى است كه شيطان آنها را خوب و پسنديده جلوه داده و مردم را به سوى خود مىكشاند، همچنين مهابط العدوان محلّها و مواردى است كه شيطان در آن فرود مىآيد و انسان را به تعدّى و ستمكارى وا مىدارد كه اينها نيز از جمله راههاى شيطان به شمار مىآيد، منظور از لعق الحرام كالا يا چيزهايى است كه انسان در دنيا از غير طريق شرعى به دست مى آورد، امام (ع) با به كار بردن واژه لعق كمى و حقارت متاع دنيا را در مقايسه با لذّات و بهره هاى آخرت گوشزد فرموده و هشدار داده كه واجب است از آنچه نهى كرده دست باز دارند، چنان كه فرموده است: كسى كه اينها را بر شما حرام كرده شما را زير نظر دارد و… گفته مى شود فلانى او را زير نظر و چشم و گوش خود دارد، يعنى بر امور او آگاه است، بنا بر اين معناى عبارت اخير اين است كه كسى كه ارتكاب گناه را بر شما حرام كرده، و فرمانبردارى خود را بر شما واجب ساخته، بر احوال شما آگاه، و به آنچه مى كنيد دانا مى باشد، و اين سخن از نهى به تنهايى مؤثّرتر و باز دارندهتر است، واژه عين (چشم) مجازا به جاى علم به كار رفته است.
ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ميثم بحرانی ج 3