خطبه132ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

شرح

امام ( ع ) حيات و زندگى را از همگى آنچه انسان از آنها سير و دلزده مى‏شود ، استثنا فرموده ، و علّت ملول نشدن از زندگى را احساس ناآسودگى در مرگ ، بيان كرده است ، برخى از شارحان گفته‏ اند كه : فقدان آسايش در مرگ ،ويژه اهل شقاوت است كه در آخرت بدان دچار خواهند شد ، امّا مرگ براى دوستان خدا و بندگان شايسته او ، راحتى و آسايشى بزرگ است ، همچنان كه سرور پيامبران ( ص ) فرموده است : ليس للمؤمن راحة دون لقاء اللّه يعنى براى مؤمن جز با لقاى رحمت خداوند آسودگى نيست ، برخى ديگر گفته‏ اند : بنابر ظاهر ، عبارت به دو دليل زير بايد حمل بر عموم شود :

1 اين كه با فرا رسيدن مرگ ، فرصت به دست آوردن ثوابهاى آخرت ، و سوداگرى در ميدان عمل ، و تحصيل آمادگى براى وصول به درجات بالاتر ، كه براى هر مرده‏اى ، هر چند از اولياى خدا باشد قابل حصول است از دست او رفته است ،و ناچار به سبب اين كه مرگ ، موجب از دست رفتن اين كمالات است ، در آن احساس آسودگى نمى‏كند .

2 چون علوم و معارف براى بشر به گونه غريزى و بديهى حاصل نمى‏شود ، و تا هنگامى كه در قفس تن قرار دارد ، نمى‏تواند به رويدادهاى پس از مرگ و به سعادت و شقاوت آن جهانى خود آگاه شود ، لذا سزاوار همين است كه در مردن تصوّر راحتى و آسودگى نكند .

اين دسته گفته‏ اند توجيهات مذكور با حديث : ليس للمؤمن راحة دون لقاء اللّه منافات ندارد ، زيرا بنابر وجه اوّل اگر چه مرگ براى اهل طاعت به اندازه طاعاتى كه سابقا به جا آورده ، آسايشى است ، ليكن آسودگى و سعادتى كه نتيجه كمالات از دست رفته وى مى‏باشد ، براى او حاصل نشده است ، و بنابر توجيه دوّم روشن است كه مؤمن تا هنگامى كه در دنيا زيست مى‏كند روى آسودگى نمى‏بيند ، و منافاتى نيست كه پس از مردن از آسايش و سعادت بهره‏مند شود . چنان كه نقل شده امام حسن ( ع ) در ساعت مرگ گريه كرد ، برادرش امام حسين ( ع )به آن حضرت گفت : براى چه تو را در حال بى‏تابى مى‏بينم ، در صورتى كه تو يقين دارى چگونه و در كجا بر جدّ و پدرت وارد خواهى شد ، امام حسن ( ع ) فرمود : آرى اى برادر اين درست است و در آن هيچ شكّ نيست ، ليكن من رهسپار راهى هستم كه آن را پيش از اين نرفته‏ ام .

بارى اگر منظور پيامبر ( ص ) در حديث مذكور همان خود مرگ ، قطع نظر از پيامدها و رويدادهاى آخرت باشد گفتار كسانى كه حديث را تعميم داده ، و آن را براى همه مايه سلب راحتى و آسايش دانسته‏اند درست است ، زيرا مرگ از نظر اين كه موجب نابودى و پايان دادن به زندگى است ، براى هيچ كس مطلوب و مايه آسودگى نيست ، ليكن اگر مراد آن حضرت فقدان راحتى به سبب فرا رسيدن مرگ و احوال پس از آن باشد ، تخصيص آن درست است و بايد آن را به اهل شقاوت و كسانى كه دچار عذاب جاويد خواهند شد اختصاص داد ، زيرا ميزان دلبستگى به زندگى دنيا در افراد انسان متفاوت است ، و بستگى به تصوّر انسان درباره زياده و نقصان راحتى خود در جهان آخرت دارد ، و ما هنگامى كه به احوال كسانى كه از هر جهت دنيا را برگزيده و بدان روى آورده‏اند و همچنين آنانى كه بكلّى از دنيا روى گردانيده و آخرت را اختيار كرده‏اند ، و نيز ملاحظه احوال افراد و طبقاتى كه در ميان اين دو طبقه قرار دارند بنگريم اين مطلب روشن مى‏شود .

امام ( ع ) پس از آن به شرح زير به ذكر اوصاف اين حكمت مى‏ پردازد :

2 امام ( ع ) واژه بصر را براى حكمت استعاره كرده و چشم انسان نادان را كور ، توصيف فرموده است ، نيز مى‏توان وصف كورى را براى چشم بصيرت و ديده باطن نادان استعاره دانست ، و نيز ممكن است مراد حقيقت و واقعيّت انسان جاهل و ناآگاه باشد ، مناسبت استعاره نخست اين است : همان گونه كه انسان بينا مى‏تواند به وسيله چشم راه خود را تميز دهد ، و به سوى مقصدى كه دارد گام بردارد ، انسانى هم كه از موهبت حكمت بهره‏مند است ، با بصيرت ، مقاصد خود را برمى‏گزيند ، و با بينشى كه دارد به مصالح دنيا و آخرت خويش آگاه و بينا مى‏باشد ، و در استعاره دوّم وجه مناسبت اين است كه انسان نادان بصيرت و بينشى كه بتواند امور مذكور را تشخيص دهد ندارد و مانند كور است كه راه را از چاه نمى‏شناسد . وجه استعاره سوّم اين است كه چشم انسان نادان پيرو دل اوست ، و به هر كارى كه دست مى‏زند ، و از هر چه رو مى‏گرداند و بالاخره در تمام امورى كه از طريق چشم و ديگر حواسّ خود انجام مى‏دهد ، از انديشه و تصوّرى كه دارد پيروى مى‏كند ، و چون اين اعمال غالبا ناسودمند بلكه زيانبخش است ، از اين رو چشم نادان كه وسيله وقوع اين اعمال ناپسند مى‏باشد به چشم كور تشبيه ، و واژه مذكور براى آن استعاره شده است .

همچنين واژه سمع و صمّاء را براى گوش استعاره فرموده است ، و دليل اين استعاره‏ها همان مطالبى است كه ذكر شد ، زيرا مراد از سمع ، شنوايى دل و ادراك بينش است ، واژه اذن ( گوش ) ممكن است براى همين معنا و يا گوش ظاهر استعاره شده باشد ، نيز واژه رىّ براى حكمت ، و ظمآن را براى نادان استعاره آورده است ، مناسبت استعاره نخست اين است كه همانسان كه آب ، اندرون انسان تشنه را پر مى‏سازد و تشنگى او را فرو مى‏نشاند ، و او را از اين رنج آسوده مى‏گرداند ، حكمت نيز جان انسان را از فوايد خود پر بار و نيرومند مى‏سازد ، و او را از بيمارى جهل و نادانى مى‏رهاند . امّا مناسبت استعاره دوّم اين است كه همان گونه كه انسان تشنه كام از تشنگى دچار رنج و درد مى‏شود ، انسان نادان نيز گرفتار درد جهالت است ، و همين نادانى نيز سبب نابودى او در آخرت مى‏باشد .