خطبه113ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی

(خطبه116صبحی صالح)

و من خطبة له ( عليه ‏السلام ) و فيها ينصح أصحابه‏

أَرْسَلَهُ دَاعِياً إِلَى الْحَقِّ- وَ شَاهِداً عَلَى الْخَلْقِ- فَبَلَّغَ رِسَالَاتِ رَبِّهِ- غَيْرَ وَانٍ وَ لَا مُقَصِّرٍ- وَ جَاهَدَ فِي اللَّهِ أَعْدَاءَهُ- غَيْرَ وَاهِنٍ وَ لَا مُعَذِّرٍ- إِمَامُ مَنِ اتَّقَى وَ بَصَرُ مَنِ اهْتَدَى

بخش اول

لغات

واهن: ضعيف

معذّر: با تشديد، مقصّر

ترجمه

از خطبه‏ هاى آن حضرت عليه السّلام است.

«خداوند متعال پيامبر گرامى (ص) را فرستاد تا مردم را به سوى حق فرا خواند، و بر كردار آنان گواه باشد، او رسالتهاى پروردگارش را بى‏ هيچ سستى و كوتاهى رسانيد، و در راه خدا با دشمنان او بى‏ هيچ ضعف و بهانه‏ اى جنگيد.
آرى او پيشواى پرهيزگاران، و روشنى چشم هدايت يافتگان است.»

شرح

بدان اوصافى را كه امام (ع) براى پيامبر اكرم (ص) بيان فرموده روشن است، و ما در باره صفات آن حضرت پيش از اين بارها سخن گفته ‏ايم، دليل اين كه آن بزرگوار پيشواى پرهيزگاران مى‏ باشد آن است كه اين گروه در نحوه سلوك راه خدا كه همان تقواست به آن حضرت تأسّى و اقتدا دارند. امام (ع) واژه بصر (چشم) را براى پيامبر گرامى (ص) استعاره فرموده است و مناسبت تشبيه آن است كه رسول اكرم (ص) سبب هدايت خلق به راه رشد و صواب مى ‏باشد همچنان كه چشم سبب رهنمونى انسان در سپردن راه است. و توفيق از خداست.

از اين خطبه است:

وَ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ مِمَّا طُوِيَ عَنْكُمْ غَيْبُهُ- إِذاً لَخَرَجْتُمْ إِلَى الصُّعُدَاتِ- تَبْكُونَ عَلَى أَعْمَالِكُمْ- وَ تَلْتَدِمُونَ عَلَى أَنْفُسِكُمْ- وَ لَتَرَكْتُمْ أَمْوَالَكُمْ لَا حَارِسَ لَهَا- وَ لَا خَالِفَ عَلَيْهَا- وَ لَهَمَّتْ كُلَّ امْرِئٍ مِنْكُمْ نَفْسُهُ- لَا يَلْتَفِتُ إِلَى غَيْرِهَا- وَ لَكِنَّكُمْ نَسِيتُمْ مَا ذُكِّرْتُمْ- وَ أَمِنْتُمْ مَا حُذِّرْتُمْ- فَتَاهَ عَنْكُمْ رَأْيُكُمْ- وَ تَشَتَّتَ عَلَيْكُمْ أَمْرُكُمْ- وَ لَوَدِدْتُ أَنَّ اللَّهَ فَرَّقَ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ- وَ أَلْحَقَنِي بِمَنْ هُوَ أَحَقُّ بِي مِنْكُمْ- قَوْمٌ وَ اللَّهِ مَيَامِينُ الرَّأْيِ- مَرَاجِيحُ الْحِلْمِ- مَقَاوِيلُ بِالْحَقِّ- مَتَارِيكُ لِلْبَغْيِ- مَضَوْا قُدُماً عَلَى الطَّرِيقَةِ- وَ أَوْجَفُوا عَلَى الْمَحَجَّةِ- فَظَفِرُوا بِالْعُقْبَى الدَّائِمَةِ- وَ الْكَرَامَةِ الْبَارِدَةِ

– أَمَا وَ اللَّهِ لَيُسَلَّطَنَّ عَلَيْكُمْ- غُلَامُ ثَقِيفٍ الذَّيَّالُ الْمَيَّالُ- يَأْكُلُ خَضِرَتَكُمْ- وَ يُذِيبُ شَحْمَتَكُمْ- إِيهٍ أَبَا وَذَحَةَ

لغات

صعدات: جمع صعد و اين نيز جمع صعيد است كه به معناى روى زمين است.
رأى ميمون: مبارك

وجيف: نوعى راه رفتن با شتاب است

لدم و التدام: لطمه به صورت زدن و مانند آن است

مضوا قدما: به ضمّ قاف و دال: پيشتاز بودند و درنگ نكردند

وذحة: چنان كه گفته شده كنيه سوسك است، ليكن كتابهاى مشهور اين نام را براى آن ذكر نكرده‏ اند و آنچه معروف است به معناى پاره ‏اى از پشكل گوسفند است كه به پشمهاى دم يا دنبه آن چسبيده و آويزان مى‏ شود.

ترجمه

«اگر آنچه را از شما پوشيده است مانند من مى‏ دانستيد، يك باره از خانه‏ هايتان بيرون آمده سر به كوهها مى‏ نهاديد و بر كردار خويش مى‏ گريستيد، و همچون زنان مصيبت ديده بر سر و سينه خود مى زديد، و اموال خود را بى ‏نگهبان و سرپرست رها مى‏ كرديد، و هر كدام از شما تنها به خود مى ‏پرداخت، و به ديگرى توجّه نداشت، ليكن آنچه را به شما تذكّر داده شده‏ بود فراموش كرديد، و از آنچه بيم داده شده بوديد ايمنى يافتيد، از اين رو انديشه شما دچار حيرت و سر درگمى، و امور شما دستخوش تفرقه و پراكندگى گشت، به خدا سوگند دوست دارم خداوند ميان من و شما جدايى افكند، و مرا به كسى كه نسبت به من از شما سزاوارتر است ملحق گرداند، گروهى كه به خدا سوگند از يمن انديشه و برترى خرد و بردبارى برخوردار و گفتارشان از روى حقّ، و از هر گونه ظلم و ستم بيزار بودند، آنهايى كه در اين راه بى‏ هيچ كژى و سستى پيش رفتند، و با قوّت و شتاب در اين جادّه روشن گام برداشتند، و به سعادت جاويد دست يافتند، و از كرامتى والا و گوارا برخوردار شدند.
هان به خدا سوگند، پسرى از طايفه ثقيف بر شما چيره خواهد شد كه خود پسند و ستمكار بوده و از تكبّر جامه بر زمين مى‏كشد، مزارع سر سبز شما را مى‏خورد، چربى بدن شما را آب مى‏ كند. اى أبا وذحة بياور آنچه دارى.»

شرح

شريف رضىّ گفته است: وذحة به معناى سوسك است، و اين سخن اشاره است به حجّاج، و او را با سوسك داستانى است كه جاى ذكر آن نيست.

امام (ع) اين بخش از خطبه را در كوفه ايراد فرموده و ضمن آن ياران خويش را به جنگ مردم شام ترغيب، و از سستى آنها در اين امر اظهار دلتنگى مى‏ كند، از اين رو نخست ناآگاهى آنان را به فتنه و آشوبهايى كه در آينده روى خواهد داد و دانستن آنها از دايره توان آنها خارج است يادآورى، و سپس با توجّه به اين كه علم او مأخوذ از خداوند و پيامبرش (ص) مى‏ باشد، گوشزد مى‏ فرمايد كه اگر آنچه را او مى‏ داند آنها مى ‏دانستند. همگى براى رهايى خود به چاره‏جويى مى‏ افتادند و سراسيمه سر به بيابان مى‏ گذاردند، و بر گناهان و كوتاهى خود در انجام اوامر و احكام خداوند كه تا ابد اساس نظام جهان آفرينش است به گريه و زارى مى ‏پرداختند، و متوجّه مى‏ شدند كه اگر اوامر خداوند را انجام داده بودند دچار چنين فتنه‏ هايى نمى‏ شدند، ليكن آيات خداوند را كه گوشزد آنها شده بود فراموش كردند، و بر آنچه بيم داده شده بودند اطمينان كردند، در نتيجه افكار وانديشه ‏هاى آنان كه پايه نظام امور آنها بود تباهى گرفت و به دنبال آن كارهاى آنها مختلّ و پريشان گشت و دشمن بر شهرهاى آنان چيره شد، گفته شده كه مراد آن حضرت از جمله ممّا طوي عنكم غيبه يا علمه (از آنچه راز آن از شما پوشيده شده است) احوال هولناكى است كه گنهكاران در آخرت مشاهده خواهند كرد، ولى معناى نخست با سياق كلام مناسبتر است.

امام (ع) در دنبال اين مطلب، دلتنگى و ملالت خود را نسبت به آنها ابراز، و آرزوى جدايى از آنها و پيوستن به برادران خود را مى‏ كند، برادرانى كه دوستان خدا، و از ايمن انديشه، و برترى خرد و بردبارى برخوردار بودند، و جهل جاهلان نمى‏ توانست آنها را از جاى بلغزاند، صداقت و اخلاص در دين شيوه هميشگى آنها بود و هرگز بر نفس خويش يا ديگران ستم نمى‏ كردند، آنها بر همين شيوه پسنديده زيستند و درگذشتند، و در سلوك جادّه حق جز به خدا به چيزى ديگر توجّه و التفات نداشتند، و در نتيجه به ثواب دايم و نعمتهاى جاويد آخرت رسيدند.

در جمله فظفروا بالعقبى الدّائمة واژه ظفر قرينه براى ثواب است كه حذف شده است. در جمله و الكرامة الباردة مطابق رسم عرب است كه نعمت و كرامت را با صفت برد (خنكى) توصيف مى‏ كنند.

سپس امام (ع) به فتنه و آشوبهاى بزرگى كه دامنگير آنها خواهد شد و از آن آگاهى ندارند اشاره مى‏ كند و منظور آن حضرت فتنه حجّاج است، او فرزند يوسف ابن حكم بن ابى عقيل بن مسعود بن عامر بن معتب بن ملك بن كعب بن اخلاف است و اينها گروهى از قبيله ثقيف بوده‏ اند، حجّاج چشمهايى ناتوان و آوازى نازك داشت، ذيّال بود يعنى دامن جامه ‏اش را به زمين مى‏ كشيد و متكبّرانه مى‏ خراميد، ميّال بود يعنى خودپسند و هوسباز بود، اين كه امام (ع) فرموده است: يأكل خضرتهم يعنى سبزه‏ زارهاى آنها را مى‏ خورد، اشاره است به شكوه و سلامت جان و مال و حسن احوال كنونى آنها، و كنايه از اين كه او اينها را از ميان مى ‏برد و اوضاع را دگرگون و به ضدّ خود مبدّل مى‏ سازد، واژه أكل استعاره است و وجه‏ استعاره نيز روشن است، همچنين واژه شحمة (پيه) را براى ثروت و قوّت آنان استعاره فرموده است، و واژه إذابة كه به معناى گداختن است براى توصيف چگونگى از ميان بردن ثروت و قوّت آنها از طريق كشتار و به خوارى كشانيدن آنان به كار رفته است، آنچه حجّاج در دوران حكومت خود بر سر مردم عراق آورده مشهور و گواه صدق گفتار امام (ع) است، و ما پيش از اين در آنجا كه از كوفه سخن رانده‏ ايم شمّه ‏اى از كارهاى او را شرح داده ‏ايم، سپس فرموده است إيه أبا وذحة، واژه إيه اسم فعل براى امر است اگر بدون تنوين باشد به معناى اين است كه از مخاطب خواسته مى‏ شود، به گفتارى كه با يكديگر داشته‏ اند ادامه دهد، و اگر با تنوين باشد براى درخواست مطلق انجام دادن كارى يا بيان كردن مطلبى است، و گفته شده كه خالى بودن آن از تنوين براى وقف، و تنوين آن براى وصل به ما بعد مى ‏باشد،

امّا اين كه امام (ع) به حجّاج لقب ابا وذحه داده است، چنان كه نقل شده، روزى حجّاج بر بالاى سجّاده خود نماز مى‏ گزارد، در اين هنگام سوسكى به سوى او پريد، حجّاج گفت: نحوّها عنّى فأنّها وذحة من وذح الشّيطان يعنى: اين را از من دور كنيد، زيرا اين از كثافات شيطان است، نيز نقل شده كه گفته است: خدا بكشد آنهايى را كه گمان مى‏ كنند اين آفريده خداست، به او گفته شد، پس اين چگونه پديد آمده گفت: اين از كثافات شيطان است، گويا حجّاج سوسك را به مناسبت اندازه و شكل آن به پشكل گوسفند كه در اطراف دنبه و رانهاى او مى‏ چسبد تشبيه، و آن را براى سوسك استعاره كرده و به سبب پليدى شيطان و ناخوشايندى صورت اين حيوان، آن را به ابليس نسبت داده است، يا اين كه بدين سبب كه حواسّ او را در نماز مشوّش كرده اين نسبت را به او داده است، ابو علىّ بن مسكويه«» نقل كرده كه حجّاج آن‏ را با عصايش دور كرد و گفت خدا تو را لعنت كند تو يكى از كثافات شيطانى، برخى از شارحان به جاى وذحة ودجة با دال و جيم روايت كرده ‏اند كه اشاره است به اين كه او سفّاك و خون‏آشام و قطع كننده شاهرگ گردنهاست، ليكن اين روايت، بعيد به نظر مى‏ آيد.

ترجمه ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه(ابن ‏ميثم بحرانی)، ج 3