(خطبه113 صبحی صالح)
و من خطبة له ( عليه السلام ) في ذم الدنيا
وَ أُحَذِّرُكُمُ الدُّنْيَا فَإِنَّهَا مَنْزِلُ قُلْعَةٍ- وَ لَيْسَتْ بِدَارِ نُجْعَةٍ- قَدْ تَزَيَّنَتْ بِغُرُورِهَا- وَ غَرَّتْ بِزِينَتِهَا- هَانَتْ عَلَى رَبِّهَا فَخَلَطَ حَلَالَهَا بِحَرَامِهَا- وَ خَيْرَهَا بِشَرِّهَا وَ حَيَاتَهَا بِمَوْتِهَا وَ حُلْوَهَا بِمُرِّهَا- لَمْ يُصْفِهَا اللَّهُ تَعَالَى لِأَوْلِيَائِهِ- وَ لَمْ يَضِنَّ بِهَا عَلَى أَعْدَائِهِ- خَيْرُهَا زَهِيدٌ وَ شَرُّهَا عَتِيدٌ- وَ جَمْعُهَا يَنْفَدُ وَ مُلْكُهَا يُسْلَبُ وَ عَامِرُهَا يَخْرَبُ- فَمَا خَيْرُ دَارٍ تُنْقَضُ نَقْضَ الْبِنَاءِ- وَ عُمُرٍ يَفْنَى فِيهَا فَنَاءَ الزَّادِ- وَ مُدَّةٍ تَنْقَطِعُ انْقِطَاعَ السَّيْرِ- اجْعَلُوا مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِكُمْ وَ اسْأَلُوهُ مِنْ أَدَاءِ حَقِّهِ مَا سَأَلَكُمْ- وَ أَسْمِعُوا دَعْوَةَ الْمَوْتِ- آذَانَكُمْ قَبْلَ أَنْ يُدْعَى بِكُمْ- إِنَّ الزَّاهِدِينَ فِي الدُّنْيَا تَبْكِي قُلُوبُهُمْ وَ إِنْ ضَحِكُوا- وَ يَشْتَدُّ حُزْنُهُمْ وَ إِنْ فَرِحُوا- وَ يَكْثُرُ مَقْتُهُمْ أَنْفُسَهُمْ وَ إِنِ اغْتَبَطُوا بِمَا رُزِقُوا- قَدْ غَابَ عَنْ قُلُوبِكُمْ ذِكْرُ الْآجَالِ- وَ حَضَرَتْكُمْ كَوَاذِبُ الْآمَالِ- فَصَارَتِ الدُّنْيَا أَمْلَكَ بِكُمْ مِنَ الْآخِرَةِ- وَ الْعَاجِلَةُ أَذْهَبَ بِكُمْ مِنَ الْآجِلَةِ- وَ إِنَّمَا أَنْتُمْ إِخْوَانٌ عَلَى دِينِ اللَّهِ- مَا فَرَّقَ بَيْنَكُمْ إِلَّا خُبْثُ السَّرَائِرِ- وَ سُوءُ الضَّمَائِرِ- فَلَا تَوَازَرُونَ وَ لَا تَنَاصَحُونَ- وَ لَا تَبَاذَلُونَ وَ لَا تَوَادُّونَ- مَا بَالُكُمْ تَفْرَحُونَ بِالْيَسِيرِ مِنَ الدُّنْيَا تُدْرِكُونَهُ- وَ لَا يَحْزُنُكُمُ الْكَثِيرُ مِنَ الْآخِرَةِ تُحْرَمُونَهُ- وَ يُقْلِقُكُمُ الْيَسِيرُ مِنَ الدُّنْيَا يَفُوتُكُمْ- حَتَّى يَتَبَيَّنَ ذَلِكَ فِي وُجُوهِكُمْ- وَ قِلَّةِ صَبْرِكُمْ عَمَّا زُوِيَ مِنْهَا عَنْكُمْ- كَأَنَّهَا دَارُ مُقَامِكُمْ وَ كَأَنَّ مَتَاعَهَا بَاقٍ عَلَيْكُمْ- وَ مَا يَمْنَعُ أَحَدَكُمْ أَنْ يَسْتَقْبِلَ أَخَاهُ بِمَا يَخَافُ مِنْ عَيْبِهِ- إِلَّا مَخَافَةُ أَنْ يَسْتَقْبِلَهُ بِمِثْلِهِ- قَدْ تَصَافَيْتُمْ عَلَى رَفْضِ الْآجِلِ وَ حُبِّ الْعَاجِلِ- وَ صَارَ دِينُ أَحَدِكُمْ لُعْقَةً عَلَى لِسَانِهِ- صَنِيعَ مَنْ قَدْ فَرَغَ مِنْ عَمَلِهِ وَ أَحْرَزَ رِضَا سَيِّدِهِ
لغات
هذا منزل قلعة: به ضمّ قاف، اين منزلى شايسته اقامت نيست
عتيد: آماده
نجعة: با ضم نون، دنبال چراگاه گشتن
لعقة: به ضمّ لام، اسم است براى آنچه با قاشق برداشته مى شود.
ترجمه
از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است:
«شما را از دنيا بر حذر مى دارم، زيرا دنيا جاى رفتن و كوچ كردن است، و جاى ماندن نيست، با فريب و تزوير خود را آراسته، و با زيب و زيورش مردم را فريفته است، خانه اى است كه در نزد پروردگارش پست و بى ارج است، از اين رو خداوند حلال آن را با حرام، و خيرش را با شرّ، و زندگيش را با مرگ، و شيرينى آن را با تلخى بهم آميخته است، آن را براى دوستان خود صاف و زلال نگردانيده، و از دادن آن به دشمنانش دريغ نفرموده است، خير آن اندك، و شرّ آن آماده است، اجتماع آن نابود مى شود، و قدرت و حكومتش از دست مى رود، و آبادانى آن ويران مى گردد، چه خيرى دارد سرايى كه همچون بناى فرسوده فرو مى ريزد و عمرى، كه مانند توشه مسافر بزودى پايان مى پذيرد، و اين مدّت زندگى، كه مانند پيمودن راه سفر به سرعت سپرى مى شود.
عمل به واجبات الهى را از خواستهاى خويش قرار دهيد، و از او بخواهيد براى اداى حقّش كه از شما خواسته است ياريتان كند. پيش از آن كه به سوى مرگ فرا خوانده شويد دعوت او را به گوشهاى خويش برسانيد دلهاى پارسايان در دنيا مى گريد اگر چه بخندند، و حزن و اندوه آنها شديد است اگر چه فرحناك باشند، و خشم آنها بر نفس خويش بسيار است هر چند به سبب آنچه روزى آنها شده مورد رشك و غبطه باشند.
ياد مرگ از دلهايتان رخت بر بسته، و آرزوهاى دور و دراز در دلهايتان جا گرفته، و دنيا بيش از آخرت بر شما چيره گشته، و دنياى زودگذر شما را از ياد جهان واپسين بيرون برده است.
جز اين نيست كه شما همه از نظر دين خدا برادرانيد، و جز بد سرشتى و بد انديشى چيزى ميان شما جدايى نيفكنده است، از اين رو به يكديگر كمك ونصيحت نمى كنيد، و به همديگر دوستى و بخشش نداريد، شما را چه شده است به اندكى از دنيا كه دست مى يابيد شادمان مى شويد، ليكن محروميّتهاى بسيار آخرت شما را اندوهگين نمى كند، از دست رفتن كمى از دنيايى كه در اختيار داريد چنان شما را ناآرام و نگران مى كند، كه آثار آن در رخسارتان پديدار مى شود و كم صبرى شما را بر آنچه از دست داده ايد آشكار مى كند، گويا دنيا سراى جاودانى شماست، و متاع آن براى شما ماندنى و هميشگى است، آنچه شما را باز مى دارد عيب برادر خود را به او گوشزد كنيد، بيم شما از اين است كه او نيز همين كار را انجام دهد، به راستى براى ترك آخرت و دوستى دنيا با يكديگر متفق و همداستان شده ايد، و دين هر يك از شما لقلقه زبان او شده، چنان كه گويى وظايفش را به تمامى انجام داده، و خشنودى آقاى خود را به دست آورده است.»
شرح
در اين خطبه نكاتى است كه در زير شرح داده مى شود:
1- از آغاز خطبه تا… انقطاع السّير
مشعر است بر پرهيز دادن مردم از دنيا، و ضمن بيان زشتيهاى آن مردم را به رها كردن تدريجى آن دعوت فرموده است كه:
اولّا- اشاره مى كند كه دنيا جايى شايسته اقامت، و محلّى مناسب رفاه و آسايش نيست، و اين خود كنايه است بر اين كه آنچه سزاوار است در طلب آن بر آمد خيرات پايدارى است كه موجب امنيّت خاطر و سرور دايم باشد.
ثانيا- اين كه زيب و زيور دنيا سبب غفلت و غرور مردم است، و غفلت و فريفتگى به آن موجب پسنديدن و خوب دانستن آن است.
اگر گفته شود: در اين جا زينت باعث غرور، و غرور سبب زينت و آراستگى دنيا شمرده شده و اين دور است، پاسخ اين است كه زينت و زيور دنيا باعث غرور و فريفته شدن به آن، و غرور موجب خوب انگاشتن و فراموشى از زشتيهاى آن گفته شده است و اين دور نيست.
ثالثا- أنّها هانت على ربّها
اين كه دنيا از نظر پروردگار خوار و بى ارزش است به اين معناست كه دنيا با لذّات مورد عنايت پروردگار نيست، از اين رو خير محض نمى باشد، بلكه هر چه بر حسب امكان در اين دنيا خير شمرده مى شود، شرّى در برابرش قرار دارد كه آن را مشوب مى سازد، با در نظر گرفتن اين كه خير دنيا در برابر خوبيها و نعمتهاى آخرت اندك و ناچيز است.
2- براى تربيت مردم دستورهايى بدين شرح مى دهد:
اوّل- اين كه اداى واجبات الهى را از جمله چيزهايى كه از او درخواست مى كنند قرار دهند، غرض اين است كه به آنچه خداوند بر آنها واجب كرده محبّت و دلبستگى داشته باشند، و انجام آنها را مانند چيزهاى ديگر از قبيل مال و غيره كه از او مسألت مى كنند، از وى بخواهند، و بر اداى آنها مواظبت كنند.
دوّم- درخواست از خدا در راه اداى حقوق اوست، و اداى حقوق او آن چنان كه از بندگان خواسته است جز با يارى و توفيق و امداد او ميسّر نيست، منظور از اين تذكّر اين است كه اداى حقوق الهى را مهمّ بشمارند و به آن شيفتگى و دلبستگى داشته باشند، چنان كه در دعايى كه از معصوم (ع) رسيده آمده است: أللّهمّ إنّك سألتنى من نفسى ما لا أملكه إلّا بك، فاعطني منها ما يرضيك عنّى يعنى: بار خدايا تو از من چيزى را خواسته اى كه جز به يارى تو نمى توانم آن را داشته باشم، پس آنچه از آن تو را خشنود مى گرداند بر من ببخشاى.
سوّم- اين كه نداى مرگ را كه آنان را به سوى خود فرا مىخواند، به گوشهاى خويش برسانند، مراد اين است كه خواستارشنيدن هر سخنى باشند كه آنها را از مرگ و سختيهاى آن مى ترساند، و اين كار با شركت در مجالس ذكر و درس گرفتن از زاهدان و پارسايان ممكن است، بديهى است فايده اى كه از يادآورى مرگ حاصل مى شود اين است كه لذّات غفلت انگيز دنيوى را تيره و مكدّر مى سازد. چنان كه آن حضرت فرموده است: أكثروا ذكر هادم اللذّات يعنى: ويران كننده خوشيها را زياد ياد كنيد.
3- ديگر بيان حال زاهدان و كسانى است كه از دنيا رو گردانيده اند، تا آن كسى كه به سوى خدا رو آورده است، طريقه آنان را بداند، و به آنها تأسّى جويد، از اين رو صفاتى را براى آنان ذكر فرموده است:
اوّل- دلهاى آنها گريان است اگر چه خندان باشند، اين سخن اشاره است به اين كه زاهدان به سبب خشيت و خوفى كه از خدا در دل دارند پيوسته اندوهگين و محزونند، و با اين حال اگر خندان باشند براى رفق و مدارا كردن با مردم است.
دوم- اندوه آنان زياد است هر چند شادمان باشند، مفهوم آن به مضمون سخن پيش نزديك است.
سوم- برخى از آنان بهره فراوان از متاع دنيا دارند، ليكن در برابر نفس ايستادگى، و به زيب و زيور آن بى اعتنايى مى كنند، و از فرمانبردارى آن در كامگيرى از خوشيها و لذّتهاى گذراى دنيا سرباز مى زنند، اگر چه ديگران به آنچه از دنيا نصيب آنها شده است، رشك مى برند.
چهارم- نكوهش شنوندگان از اين كه دچار احوال و اوضاعى هستند كه براى آخرت آنها زيانبار است زيرا آنها از ياد مرگ غافل، و به آروزهاى دروغين و حالات ديگرى كه خطبه تا آخر مشتمل بر آن است، سرگرم هستند. از نظر نحوى فعلهاى تملكونه، و تحرمونه، و يفوتكم حال و محلا منصوبند، و عبارت قلّة صبركم عطف بر وجوهكم مى باشد، يعنى تا اين كه آثار ناآرامى و پريشانى در رخسار شما پديدار مى شود، و عبارت و في قلّة صبركم عمّا زوي منها عنكم يعنى: در كم صبرى شما بر آنچه از دسترس شما به دور است.
فرموده است: و ما يمنع أحدكم أن يستقبل اخاه… تا آخر.
يعنى: چه چيزى شما را باز داشته از اين كه برادر خود را بر عيبى كه دارد سرزنش كنيد، جز اين كه بيم داريد كه او نيز با شما چنين برخورد كند، زيرا شما با او در اين عيب مشاركت داريد، چنان كه امام (ع) در عبارت: تصافيتم على رفض الآجل (بر ترك آخرت همدست شده ايد) به اين معنا تصريح فرموده است.
واژه لعقة (ليسيدن) را براى آنچه در باره اسلام و دين و شهادتين و امثال آنها گفته و شعار داده مى شود استعاره آورده است، در حالى كه اينها نه در دل ثبات و رسوخ دارد و نه با كردار گوينده برابر است، واژه صنيع مصدر يا مفعول مطلق فعل صنعتم مى باشد كه منصوب است، يعنى مانند كسى رفتار مى كنيد كه دستورهاى آقايش را انجام داده و خشنودى او را به دست آورده است، وجه تشبيه مشترك بودن ترك كسب رضاى مولا، و خوددارى از عمل براى اوست. در پايان توفيق از خداست.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم بحرانی)، ج 3