(خطبه : ۸۲صبحی صالح)
و من کلام له ع فِی صِفه الدُنیا:
مَا اصِفُ مِنْ دَارٍ اوَّلُهَا عَناءٌ وَ آخِرُها فَناءٌ فِی حَلاَلِها حِسابٌ وَ فِی حَرَامِها عِقابٌ مَنِ اسْتَغْنَى فِیهَا فُتِنَ وَ مَنِ افْتَقَرَ فِیهَا حَزِنَ وَ مَنْ سَاعَاهَا فَاتَتْهُ وَ مَنْ قَعَدَ عَنْهَا وَ اتَتْهُ وَ مَنْ ابْصَرَ بِهَا بَصَّرَتْهُ وَ مَنْ اءَبْصَرَ إِلَیْهَا اءَعْمَتْهُ.
اءَقُوُل :
وَ إ ذا تاءمّل المتاءمل قَوله ع : وَ مَنْ اءَبْصر بِها بَصْرَته وجد تَحْتُه مِنْ المَعْنى العَجیبُ وَالْغَرَضَ البَعیدُ ما لا تَبْلُغْ غایَتَه وَ لا یُدْرِکْ غَوْرِه لا سیّما إ ذا قرن إ لیه قِوْلِه : وَ مَنْ اءَبْصر إ لیها اءَعْمِتِه فَإ نَّه یَجِدُ الفِرَقْ بَیْنَ اءبصر بِها وَ اءبصر إ لیْها واضحا نیّرا وَ عجیبا باهرا.
ترجمه :
سخنى از آن حضرت (ع ) در نکوهش دنیا
چه بگویم درباره سرایى ، که آغازش رنج است و پایانش زوال و فنا حلالش را حساب است و حرامش را عقاب . هر که در آن بى نیاز شود در فتنه و بلا افتد و هر که نیازمند بود غمگین شود. هر که براى به چنگ آوردنش تلاش کند، بدان دست نیابد و آنکه از تلاش باز ایستد، دنیا خود به او روى نهد. هر که به چشم عبرت در آن نگرد، دیده بصیرتش روشن گردد و هر که به دیده تمنا در آن بیند، دیدگانش را کور گرداند.
من مى گویم :
اگر کسى در سخن آن حضرت (ع ) که مى گوید: (من ابصربها بصّرته )، تاءمل کند دریابد، که در آن چه معنى شگفت انگیز و مقصود والایى است که کس به نهایت آن نتواند رسید و عمق آن در نتواند یافت . بویژه ، اگر این جمله را با جمله (و من ابصر الیها اعمته ) در کنار هم نهد، فرق میان (ابصربها) و (ابصر الیها) را به روشنى دریابد و بداند که در فصاحت و بلاغت تا چه پایه فرا رفته است .
عبدالمحمد آیتی
شرح
سيد رضى (ره) از بلاغت اين كلام امام (ع) به شگفت آمده مى گويد: اگر انديشمند به اين فراز از سخن حضرت كه «من ابصر بها بصرته»، بدقت بنگرد، معناى شگفتانگيز و هدف بلندى را در مى يابد كه نهايت و ژرفايش قابل درك نيست، بخصوصى كه به جمله قبل جمله «و من ابصر اليها اعمته»، ضميمه شده است. چه بدرستى در مى يابد كه ميان «ابصر بها» و «ابصر اليها»، فرقى شگفت انگيز و در عين حال واضح و روشن مى باشد.
امام (ع) در بدگويى از دنيا و ايجاد نفرت از آن ده صفت نكوهيده بترتيب زير آورده است:
1- آغاز زندگى دنيا رنج است: اين سخن حضرت (ع) اشاره به اين حقيقت است كه انسان از بدو تولّد گرفتار رنج و مشقت مى شود. در توصيف گرفتاريهاى دنيا، سخن حكيم دانشمند برزويه طبيب كه در آغاز كتاب كليله و دمنه و به منظور وادار كردن نفسش بر صبر، و زندگى زاهدانه داشتن، آورده، ما را كفايت مى كند.
برزويه طبيب در باره رنج و زحمت آغازين زندگى چنين مى گويد: آيا دنيا تمامش رنج و بلا نيست و آيا چنين نيست كه انسان از دوران جنين بودن تا خلقتش كامل شود و بدنيا بيايد مدام در تحوّل و دگرگونى است.
ما در كتب طب خوانده ايم: نطفه مردى كه مقدر است از آن فرزندى بدنيا آيد، وقتى كه در رحم زن قرار گيرد، با نطفه زن در مى آميزد و پس از آن بصورت خون در آمده غلظت مى يابد، آن گاه بر اثر فعل و انفعالاتى نطفه و خون خالص شده به شكل گوشت كوبيده اى در مى آيد، و سپس در دوره هاى معيّنى به اعضاى مختلفى تقسيم مى شود. اگر اولاد پسر باشد رو به پشت مادر، و اگر دختر باشد، رو به شكم مادر قرار مى گيرد. بدينسان كه چانه اش به دو سر زانويش چسبيده و دو دستش بر پهلوهايش بصورت بسته اى در داخل رحم قرار گرفته و بسختى نفس مى كشد«». هيچ عضوى از جنين نيست جز اين كه به شكل قنداقه بسته اى در آمده حرارت جسم مادر، او را گرم دارد. با روده كه از ناحيه نافش با مادر ارتباط پيدا كرده از خوردنى و آشاميدنى مادر تغذيه مى كند. با همين حالت در اندوه و تاريكى و تنگنا تا زمان ولادتش بسر مى برد.
پس از پايان يافتن دوران جنين، خداوند، بادى را بر شكم مادر مسلّط مى كند و بدين طريق حركت شديدى در درون مادر بوجود مى آيد ابتدا سر جنين به جانب مخرج سرازير مى شود و هنگام تولّد چنان فشار و كوفتگى مى بيند كه وقتى بر زمين قرار مى گيرد، اگر دستى آهسته او را لمس كند و يا حتى باد ملايمى بر او بوزد آن قدر احساس درد مى كند كه هرگز از كندن پوست چنان دردى احساس نمى كند.
پس از اين مرحله سختيهاى گوناگونى به سراغش مى آيند. اگر گرسنه شود نمى تواند غذا بطلبد و اگر تشنه گردد نمى تواند آب بخواهد اگر جايى از بدنش درد بگيرد نمى تواند بيان كند. اينها علاوه بر سختيهايى است كه از گذاشتن و برداشتن و در خرقه پيچيدن و باز كردن و روغن مالى كردن و… متحمل مى شود. اگر او را بر پشت بخوابانند، قادر نيست به پهلو برگردد. ما دام كه شيرخواره است، اين دشواريها و عذابها وجود دارد. از اين مرحله كه بگذرد، به رنج تربيت دچار مى شود، و از اين بابت سختيهايى را تحمّل مىكند به اضافه بيماريهايى مانند دردها، تبها و… كه بدانها نيز گرفتار مى شود.
پس از دوران كودكى، كه بفهمد مال و منال، زن و فرزند چيست، گرفتاريهاى ديگرى دارد مانند: حرص و طمع، كوشش براى به دست آوردن ثروت و دارايى و معاش و زندگى، و باز همه اين رنجها و سختيها بعلاوه چهار دشمن اصلى «غلبه صفرا- بلغم و خون سودا» و زهرهاى كشنده و مارهاى گزنده، درندگان و انسانهاى از درنده بدتر، ترس از سرما، گرما و بالاتر از همه اگر كسى به پيرى برسد، رنج و دردهاى پيرى، جانكاهتر است.
اين مختصرى از بسيار رنجهاى آغازين زندگى تا سرانجام پيرى بود كه برشمرده شد.
2- پايان زندگى دنيا فناء و نيستى است: دوّمين صفت نكوهيده دنيا نيستى است. امام (ع) پايان زندگى را به مرگ و نيستى توصيف كرده اند تا بجاى رغبت بدنيا ايجاد نفرت كنند. زيرا حياتى كه پايانش مبتلا شدن به فراق اهل و عيال و دوستان، و گرفتار شدن به سختيهاى بزرگ و مشكل باشد ارزشى ندارد.
3- در حلال دنيا حساب است: اين بيان امام (ع) اشاره به امورى است كه در نامه اعمال انسان نوشته شده و روز قيامت آشكار مى شود. نامه عملى كه امور مباح و توسعهاى كه خداوند از خوردنيها، آشاميدنيها، ازدواج، و مركب سوارى و… به انسان بخشيده در آن نگاشته شده است. محبّتى كه نسبت به امور فوق در باطن انسان پديد مى آيد و او را از نزديك شدن به افراد بى اعتنا به دنيا، باز مى دارد، افرادى كه هرگز بدنبال دنيا نرفته، و در آن تصرّف نكرده اند، بنا بر اين چيزى در نامه عملشان نوشته نشده است. سخن سيّد انبيا (ص) به همين حقيقت اشاره دارد كه فرمود: «فقرا پانصد سال پيش از ثروتمندان وارد بهشت مى شوند. فقراى امّت من با سرعت و بندگان خداوند رحمن با دشوارى و بعضا با خزيدن بر روى زمين وارد بهشت مى شوند.» دليل تأخير ورود اغنيا به بهشت، زيادى حساب و كتاب آنها و سنگينى بار محبّت دنياست كه مانع سرعت اغنيا و بازدارنده آنها از وصول به درجه سبكباران مى شود. قبل از اين چگونگى رسيدگى به حساب انسانها را در قيامت توضيح داده ايم.
4- در حرام دنيا عقوبت و كيفر است: اين فراز از فرموده امام (ع) براى ايجاد تنفّر از امورى است كه موجب عقاب و كيفر مى شود.
5- هر كس در دنيا بىنياز گردد، به فتنه گرفتار مى شود: يعنى محبّت زياد در باره آنچه از دنيا به دست آورده، موجب فتنه و گمراهى از راه خدا مى شودچنان كه حق تعالى مىفرمايد: وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ«».
6- آن كه در دنيا بى چيز باشد غمناك مى شود: روشن است كه شخص فقير و نادار، خواهان دنياست و بدليل بدست نيافتن به آن در نهايت غم و اندوه بسر مى برد و اگر احيانا مالى به دست آورد و آن را از دست بدهد، حزن بيشترى خواهد داشت.
7- آن كه در باره دنيا حرص ورزد آن را از دست مى دهد: قويترين اسبابى كه موجب از دست دادن دنيا مى شود، اين است كه تحصيل و فراهم سازى مال دنيا همواره با نزاع و كشمكش ميان رقبا همراه است، شعله ور شدن آتش خشم و شهوت و حرص، بهنگام دست يازيدن به دنيا و بوجود آمدن مانع براى جلوگيرى از آن امرى روشن است.
علاقه مندى انسان به چيزى و عزيز بودن آن در نزد وى، باعث از دست دادن بعضى اشيا به منظور به دست آوردن برخى ديگر مى شود. كلام امام (ع) تذكّرى بر وجوب ترك حرص و دورى از دنياست زيرا كوشش فراوان در فزون طلبى، موجب فوت و از دست رفتن پارهاى منافع كه يقينا خوشآيند شنوندگان نيست مى شود.
8- دنيا چنين است، آن كه بدنبالش نرود، بسراغش مى آيد: اين عبارت امام (ع) براى كناره گيرى از دنيا و ترك آن آمده است، هر چند ترك دنيا ظاهرى و غرض آن باشد كه دنيا به طرف آنها بيايد چنان كه زاهدان قشرى بصورت ظاهرى و ريايى ترك دنيا مى كند و معلوم است كه زهد ظاهرى نيز مطلوب است، زيرا شارع زهد ظاهرى را وسيله اى براى رسيدن به زهد حقيقى مى داند چنان كه پيامبر (ص) فرموده است: ريا پلى براى اخلاص است.
ميان فرازهاى سخن امام (ع) رعايت سجع متوازى شده است.
9- آن كه بدنيا با ديده پند و عبرت بنگرد بينايش مى كند: يعنى هر كس دنيا را وسيله هدايت و ارشاد قرار دهد از آن روشن بينى و هدايت را استفاده مى كند.
چه مسلّم است كه مقصود حكمت الهى از آفرينش بدن و اعضا و جوارح، به كمال رسيدن نفس و به دست آوردن علوم كلّى و فضايل اخلاقى است، كه امور جزئى دنيا را بررسى كند، و بعضى را با بعضى مقايسه كند، از حوادث و شگفتيهاى مخلوقات خداوند، بر هستى و حكمت وجود حق تعالى استدلال نمايد چون كسب هدايت بوسيله دنيا و راهيابى به رموز جهان سببى مادّى است، بدين جهت صحيح است كه گفته شود: آن كه از دنيا بنگرد بينايش مى كند.
10- آن كه با ديد محبّت به دنيا بنگرد كورش مى كند: يعنى كسى كه دنيا چشمش را خيره كند، و با ديده محبت دل و عشق شوق به دنيا بنگرد، دنيا چشم بصيرت او را، از درك انوار الهى و چگونگى پيمودن راه هدايت كور مى كند.
بدين دليل است كه خداوند تعالى از دوست داشتن علايق دنيوى بر حذر داشته مى فرمايد: وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ«».
با توضيحى كه فوقا داده شد فرق ميان دو جمله امام: «من ابصر بها- » و «من ابصر اليها» روشن شد. ستايش سيّد رضى از بلاغت كلام امام (ع) ستايش بسيار بجايى است.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم بحرانی)، ج 2 ، صفحه ى 496-491