فصل دوم خطبه قاصعه
فَاعْتَبِرُوا بِمَا كَانَ مِنْ فِعْلِ اَللَّهِ ؟ بِإِبْلِيسَ ؟ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ اَلطَّوِيلَ وَ جَهْدَهُ اَلْجَهِيدَ وَ كَانَ قَدْ عَبَدَ اَللَّهَ سِتَّةَ آلاَفِ سَنَةٍ لاَ يُدْرَى أَ مِنْ سِنِي اَلدُّنْيَا أَمْ مِنْ سِنِي اَلْآخِرَةِ عَنْ كِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَنْ ذَا بَعْدَ ؟ إِبْلِيسَ ؟ يَسْلَمُ عَلَى اَللَّهِ بِمِثْلِ مَعْصِيَتِهِ كَلاَّ مَا كَانَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ لِيُدْخِلَ اَلْجَنَّةَ بَشَراً بِأَمْرٍ أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَكاً إِنَّ حُكْمَهُ فِي أَهْلِ اَلسَّمَاءِ وَ أَهْلِ اَلْأَرْضِ لَوَاحِدٌ وَ مَا بَيْنَ اَللَّهِ وَ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ هَوَادَةٌ فِي إِبَاحَةِ حِمًى حَرَّمَهُ عَلَى اَلْعَالَمِينَ فَاحْذَرُوا عِبَادَ اَللَّهِ عَدُوَّ اَللَّهِ أَنْ يُعْدِيَكُمْ بِدَائِهِ وَ أَنْ يَسْتَفِزَّكُمْ بِنِدَائِهِ وَ أَنْ يُجْلِبَ عَلَيْكُمْ بِخَيْلِهِ وَ رَجْلِهِ فَلَعَمْرِي لَقَدْ فَوَّقَ لَكُمْ سَهْمَ اَلْوَعِيدِ وَ أَغْرَقَ إِلَيْكُمْ بِالنَّزْعِ اَلشَّدِيدِ وَ رَمَاكُمْ مِنْ مَكَانٍ قَرِيبٍ فَقَالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي اَلْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ قَذْفاً بِغَيْبٍ بَعِيدٍ وَ رَجْماً بِظَنٍّ غَيْرِ مُصِيبٍ صَدَّقَهُ بِهِ أَبْنَاءُ اَلْحَمِيَّةِ وَ إِخْوَانُ اَلْعَصَبِيَّةِ وَ فُرْسَانُ اَلْكِبْرِ وَ اَلْجَاهِلِيَّةِ حَتَّى إِذَا اِنْقَادَتْ لَهُ اَلْجَامِحَةُ مِنْكُمْ وَ اِسْتَحْكَمَتِ اَلطَّمَاعِيَّةُ مِنْهُ فِيكُمْ فَنَجَمَتِ اَلْحَالُ مِنَ اَلسِّرِّ اَلْخَفِيِّ إِلَى اَلْأَمْرِ اَلْجَلِيِّ اِسْتَفْحَلَ سُلْطَانُهُ عَلَيْكُمْ وَ دَلَفَ بِجُنُودِهِ نَحْوَكُمْ فَأَقْحَمُوكُمْ وَلَجَاتِ اَلذُّلِّ وَ أَحَلُّوكُمْ وَرَطَاتِ اَلْقَتْلِ وَ أَوْطَئُوكُمْ إِثْخَانَ اَلْجِرَاحَةِ طَعْناً فِي عُيُونِكُمْ وَ حَزّاً فِي حُلُوقِكُمْ وَ دَقّاً لِمَنَاخِرِكُمْ وَ قَصْداً لِمَقَاتِلِكُمْ وَ سَوْقاً بِخَزَائِمِ اَلْقَهْرِ إِلَى اَلنَّارِ اَلْمُعَدَّةِ لَكُمْ فَأَصْبَحَ أَعْظَمَ فِي دِينِكُمْ حَرْجاً وَ أَوْرَى فِي دُنْيَاكُمْ قَدْحاً مِنَ اَلَّذِينَ أَصْبَحْتُمْ لَهُمْ مُنَاصِبِينَ وَ عَلَيْهِمْ مُتَأَلِّبِينَ فَاجْعَلُوا عَلَيْهِ حَدَّكُمْ وَ لَهُ جِدَّكُمْ فَلَعَمْرُ اَللَّهِ لَقَدْ فَخَرَ عَلَى أَصْلِكُمْ وَ وَقَعَ فِي حَسَبِكُمْ وَ دَفَعَ فِي نَسَبِكُمْ وَ أَجْلَبَ بِخَيْلِهِ عَلَيْكُمْ وَ قَصَدَ بِرَجِلِهِ سَبِيلَكُمْ يَقْتَنِصُونَكُمْ بِكُلِّ مَكَانٍ وَ يَضْرِبُونَ مِنْكُمْ كُلَّ بَنَانٍ لاَ تَمْتَنِعُونَ بِحِيلَةٍ وَ لاَ تَدْفَعُونَ بِعَزِيمَةٍ فِي حَوْمَةِ ذُلٍّ وَ حَلْقَةِ ضِيقٍ وَ عَرْصَةِ مَوْتٍ وَ جَوْلَةِ بَلاَءٍ فَأَطْفِئُوا مَا كَمَنَ فِي قُلُوبِكُمْ مِنْ نِيرَانِ اَلْعَصَبِيَّةِ وَ أَحْقَادِ اَلْجَاهِلِيَّةِ فَإِنَّمَا تِلْكَ اَلْحَمِيَّةُ تَكُونُ فِي اَلْمُسْلِمِ مِنْ خَطَرَاتِ اَلشَّيْطَانِ وَ نَخَوَاتِهِ وَ نَزَغَاتِهِ وَ نَفَثَاتِهِ وَ اِعْتَمِدُوا وَضْعَ اَلتَّذَلُّلِ عَلَى رُءُوسِكُمْ وَ إِلْقَاءَ اَلتَّعَزُّزِ تَحْتَ أَقْدَامِكُمْ وَ خَلْعَ اَلتَّكَبُّرِ مِنْ أَعْنَاقِكُمْ وَ اِتَّخِذُوا اَلتَّوَاضُعَ مَسْلَحَةً بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ عَدُوِّكُمْ ؟ إِبْلِيسَ ؟ وَ جُنُودِهِ فَإِنَّ لَهُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ جُنُوداً وَ أَعْوَاناً وَ رَجْلاً وَ فُرْسَاناً وَ لاَ تَكُونُوا كَالْمُتَكَبِّرِ عَلَى اِبْنِ أُمِّهِ مِنْ غَيْرِ مَا فَضْلٍ جَعَلَهُ اَللَّهُ فِيهِ سِوَى مَا أَلْحَقَتِ اَلْعَظَمَةُ بِنَفْسِهِ مِنْ عَدَاوَةِ اَلْحَسَدِ وَ قَدَحَتِ اَلْحَمِيَّةُ فِي قَلْبِهِ مِنْ نَارِ اَلْغَضَبِ وَ نَفَخَ اَلشَّيْطَانُ فِي أَنْفِهِ مِنْ رِيحِ اَلْكِبْرِ اَلَّذِي أَعْقَبَهُ اَللَّهُ بِهِ اَلنَّدَامَةَ وَ أَلْزَمَهُ آثَامَ اَلْقَاتِلِينَ إِلَى يَوْمِ اَلْقِيَامَةِ أَلاَ وَ قَدْ أَمْعَنْتُمْ فِي اَلْبَغْيِ وَ أَفْسَدْتُمْ فِي اَلْأَرْضِ مُصَارَحَةً لِلَّهِ بِالْمُنَاصَبَةِ وَ مُبَارَزَةً لِلْمُؤْمِنِينَ بِالْمُحَارَبَةِ فَاللَّهَ اَللَّهَ فِي كِبْرِ اَلْحَمِيَّةِ وَ فَخْرِ اَلْجَاهِلِيَّةِ فَإِنَّهُ مَلاَقِحُ اَلشَّنَئَانِ وَ مَنَافِخُ اَلشَّيْطَانِ اَلَّتِي خَدَعَ بِهَا اَلْأُمَمَ اَلْمَاضِيَةَ وَ اَلْقُرُونَ اَلْخَالِيَةَ حَتَّى أَعْنَقُوا فِي حَنَادِسِ جَهَالَتِهِ وَ مَهَاوِي ضَلاَلَتِهِ ذُلُلاً عَنْ سِيَاقِهِ سُلُساً فِي قِيَادِهِ أَمْراً تَشَابَهَتِ اَلْقُلُوبُ فِيهِ وَ تَتَابَعَتِ اَلْقُرُونُ عَلَيْهِ وَ كِبْراً تَضَايَقَتِ اَلصُّدُورُ بِهِ أَلاَ فَالْحَذَرَ اَلْحَذَرَ مِنْ طَاعَةِ سَادَاتِكُمْ وَ كُبَرَائِكُمْ اَلَّذِينَ تَكَبَّرُوا عَنْ حَسَبِهِمْ وَ تَرَفَّعُوا فَوْقَ نَسَبِهِمْ وَ أَلْقَوُا اَلْهَجِينَةَ عَلَى رَبِّهِمْ وَ جَاحَدُوا اَللَّهَ عَلَى مَا صَنَعَ بِهِمْ مُكَابَرَةً لِقَضَائِهِ وَ مُغَالَبَةً لِآلاَئِهِ فَإِنَّهُمْ قَوَاعِدُ أَسَاسِ اَلْعَصَبِيَّةِ وَ دَعَائِمُ أَرْكَانِ اَلْفِتْنَةِ وَ سُيُوفُ اِعْتِزَاءِ اَلْجَاهِلِيَّةِ فَاتَّقُوا اَللَّهَ وَ لاَ تَكُونُوا لِنِعَمِهِ عَلَيْكُمْ أَضْدَاداً وَ لاَ لِفَضْلِهِ عِنْدَكُمْ حُسَّاداً وَ لاَ تُطِيعُوا اَلْأَدْعِيَاءَ اَلَّذِينَ شَرِبْتُمْ بِصَفْوِكُمْ كَدَرَهُمْ وَ خَلَطْتُمْ بِصِحَّتِكُمْ مَرَضَهُمْ وَ أَدْخَلْتُمْ فِي حَقِّكُمْ بَاطِلَهُمْ وَ هُمْ أَسَاسُ اَلْفُسُوقِ وَ أَحْلاَسُ اَلْعُقُوقِ اِتَّخَذَهُمْ ؟ إِبْلِيسُ ؟ مَطَايَا ضَلاَلٍ وَ جُنْداً بِهِمْ يَصُولُ عَلَى اَلنَّاسِ وَ تَرَاجِمَةً يَنْطِقُ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ اِسْتِرَاقاً لِعُقُولِكُمْ وَ دُخُولاً فِي عُيُونِكُمْ وَ نَفْثاً فِي أَسْمَاعِكُمْ فَجَعَلَكُمْ مَرْمَى نَبْلِهِ وَ مَوْطِئَ قَدَمِهِ وَ مَأْخَذَ يَدِهِ
لغات
احباط : باطل ساختن
جهد : كوشش كردن
هواده : آشتى كردن
استنفزّه : آن را سبك شمرد و طردش ساخت .
فوق السهم : براى تير ، دندانهاى قرار داد كه محل قرار گرفتن زه كمان مىباشد .
نزع القوس نزعا : كمان را بطور كامل كشيد .
اغراق فى المدّ : كشيدن كامل و فراگير
قذف : نسبت ( بد ) دادن ( تهمت زدن )
طماعيه : حرص و آز
نجمت : آشكار شد
دلف : راه رفت و نزديك شد .
اقحموكم : شما را با زور و قهر داخل كردند
ولجات : جمع ولجه ، جايى است مثل غار و مانند آن كه مسافران در ميان راه به آن جا پناه مىبرند و خود را از باران و غير آن محافظت مىكنند .
ورطات : جمع ورطه : بيابانى طولانى كه راه به جايى ندارد و نيز به معناى هلاكت مىآيد .
حزّ : قطع كردن
خزائم : جمع خزامه : حلقهاى مويين كه در بينى شتر قرار مىدهند و آن را مهار مىكنند .
أورى : باب افعال از ورى آتش روشن ساخت .
مناصبة : دشمنى كردن و با هم جنگيدن در حقيقت هر يك آنها شرّ خود را در برابر ديگرى آماده ساخته است
تألّب : جمع شدن
حسب الرجل : آنچه كه انسان از مايههاى افتخار و مباهات آباء و اجداد خود مىداند
اجلب عليه : جمع كرد حليه ، صداهايى كه در جنگ و غارت كردن به كار مىرود .
حومة الشىء : عضو مهّم از الشىء و آنچه از آن كه بيشتر مورد توجه است و به همين معناست
الحلقه للقوم عرصة موت : در آستانه مرگ قرار داشتن جوله : مثل حلقه به معناى جمعيت مهم و مورد توجه
نخوه : تكبر و غرور
نزع : تباه كردن
نفث : دميدن بطور اندك و كمتر از فوت كردن
مسلّحه : پاسداران مسلّح كه حافظ مرزها مىباشند و بر خود اين مكانها هم اطلاق مىشود
امعان فى شىء : دور انديشى و ژرف نگرى در امرى است
صارحه : كشف و آشكار شدن
ملاقح : نرها ، آبستن كنندهها ، جمع ملقح ، ممكن است مصدر ميمى باشد .
شنئان : بغض و دشمنى
اعنق الجمل فى السير : شتر گردنش را كشيد و گامهايش را بزرگ ساخت
حنادس : جمع حندس ، شب بسيار تاريك
ذلل : جمع ذليله فعيل به معناى مفعول است ، رام شدگان
سلس : جمع سلس ، مطيع و نرم
هجينه : كار قبيح و زشت ، فعيل به معناى مفعول
اعتزاء : خويشاوندى و نسبت يافتن به پدر يا قبيله
أدعياء : جمع دعّى كسى كه به غير پدرش نسبت داده مىشود ، زنا زاده
حلس : آنچه همراه شىء است از حلس البعير پارچه نازكى كه زير جهاز شتر مى گسترانند تا پشت آن را از زخم شدن نگهدارى كند .
عقوق : ستم كردن به پدر و ساير خويشان و خوددارى از نيكى به آنها
ترجمه
فصل دوم : در اين قسمت از خطبه امام ( ع ) به شنوندگان هشدار مىدهد كه از بدبختى شيطان پند بگيرند زيرا به سبب تكبر و تعصب بىجايش عبادتهاى چندين سالهاش باطل و در دنيا و آخرت مورد لعن و شماتت واقع شد ، و نيز مردم را بر حذر مىدارد كه راه او را نروند گرد تكبر و خود پسندى نگردند كه اين خود ريشه بسيارى از صفتهاى زشت و اعمال ناروا و سرانجام سقوط در دره هلاكت ابدى خواهد بود . توفيق از خداوند است .
« از كار خدا درباره شيطان پند و عبرت بگيريد ، زيرا عبادتهاى طولانى و كوشش فراوان او را به دليل يك ساعت سركشى و تكبر ، باطل و بىاثر ساخت ، با اين كه شش هزار سال خدا را عبادت كرده بود كه معلوم نيست از سالهاى دنيا بوده ،يا آخرت ، پس چه كسى بعد از ابليس ، با انجام دادن مانند گناه او ، از عذاب الهى سالم خواهد ماند ؟ هرگز نخواهد شد كه خداوند سبحان ، انسانى را به بهشت وارد سازد به سبب كارى كه به وسيله آن فرشتهاى را از آن بيرون كرد . حكم خداوند در ميان اهل آسمان و زمين يكى است و بين او با هيچ يك از آفريدگانش ، در روا داشتن آنچه بر جهانيان حرام فرموده است سازشى نيست ( كه آنچه بر همه حرام كرده بر او مباح كند ) پس ، از دشمن خدا ( شيطان ) بترسيد ، كه ، مبادا شما را به درد خود گرفتار سازد و با ندايش شما را نگران كند و با لشكريان سواره و پياده خويش اطرافتان را فرا گيرد ، به جان خودم سوگند كه تير شرّش را براى جان شما به چلّه كمان نهاده و آن را به جانب شما سخت كشيده و از نزديك شما را هدف قرار داده و گفته است :
« رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنى لأُزَيَنَنَّ لَهمْ فِى الْأَرْضِ وَ لأُغوِيَنَّهُم اَجمَعين [ 13 ] » او ، بىانديشه از آينده دور غيبگويى كرده ، و با پندارى غير واقع سنگ انداخته است و فرزندان نخوت و برادران عصبيت ، و سواران گردنكش و جاهليت او را تصديق كردند ، تا اين كه سركشهاى شما از او پيروى كردند ، و حرص و طمع او ، در شما پا بر جا شد ،
پس راز نهان آشكار شد و تسلط او بر شما قوت يافت و سپاه خود را به سوى شما نزديك آورد و لشگريان وى شما را در غارهاى ذلت و خوارى جا دادند و در گودالهاى مرگ انداختند ، و با زخمهاى سنگين كه از نيزه زدن در چشمها و بريدن گلوها و كوبيدن بينيها و انداختنتان در قتلگاهها ، در شما ايجاد كردند پايمالتان ساختند ، چرا كه اراده داشتند شما را با حلقههاى مهار قهر و خشم كه در بينى مىنهند به سوى آتشى كه برايتان آماده شده است بكشانند .
بنابراين شيطان براى زخم زدن در دين شما بزرگتر و به علت آتش افروختن در دنياى شما افروزندهتر از كسانى است كه شما آشكارا با آنها دشمنيد و بر آنان حمله مىكنيد ،پس شدت خود را عليه او ، و سعى و كوششتان را به منظور دفع او به كار بريد ، به خدا سوگند كه او بر اصل و ريشه شما فخر و مباهات كرد و در قدر و منزلت شما نكوهش وارد ساخت ، و بر نسب شما ايراد گرفت و سواران خود را براى حمله بر شما گسيل كرد و با پيادگان خود ، راه شما را بست . آنان در هر جا شما را شكار كرده و به دام مىاندازند و سر انگشتانتان را مىزنند ، و با هيچ چارهجويى نمىتوانيد سر ، باز زنيد و با هيچ ارادهاى نمىتوانيد شرّشان را از خود دفع كنيد ،در حالى كه شما در انبوه بيچارگى و خوارى و تنگاتنگ مرگ و جولانگاه بلا و سختى گرفتاريد ، پس آتشهاى عصبيت و كينه هاى زمان جاهليت را كه در سينه هايتان پنهان است خاموش كنيد ، زيرا اين خود پسندى و تكبر در وجود مسلمان از وساوس و نخوتهاى شيطان و تباهيها و دميدنهاى اوست و تصميم گيريد كه فروتنى را روى سرهايتان نهيد و كبر و غرور را به زير لگدهايتان افكنيد و خودخواهى و گردنكشى را از گردنهايتان دور سازيد ، و فروتنى و تواضع را به منزله سلاح ميان خود و دشمنانتان : شيطان و لشكريانش ، قرار دهيد ، زيرا او را در هر جامعهاى لشكرها و ياران پياده و سوار مىباشد و مانند آن متكبر گردنكش ( قابيل ) بر فرزند مادرش نباشيد كه بر او تكبر ورزيد ، بدون آن كه خداوند در او فزونى قرار داده باشد بجز تكبرى كه به دليل دشمنى حسد بر نفس او ، وارد شد و از آتش خشم در دل وى تعصّب افروخته شد و شيطان باد كبر و غرور در بينى او دميد تا بالاخره خداوند او را از كار خود پشيمان ساخت و گناه كشندگان تا روز قيامت را بر گردن او نهاد ، بهوش باشيد كه شما در ستمگرى زياده روى كرديد و در روى زمين فساد بر پا ساختيد ، در حالى كه دشمنى با خدا را آشكار كرده و براى جنگ با مؤمنان برخاستيد ، پس درباره گردنكشى برخاسته از تعصب بيجا و بر خود باليدنهاى جاهلانه از خداوند بترسيد ، زيرا تكبر و خودخواهى توليد كننده دشمنى و دميدنگاه شيطان است كه به آن سبب امتهاى گذشته و پيشينيان را فريب داد ، تا جايى كه در تاريكيهاى نادانى و دامهاى گمراهى او گرفتار شدند ، در حالى كه به هر جا او براند ،رامند و هر جا بكشاند روانند ، آرى اين بلايى است همگانى كه دلها در آن هماننداند و گذشتگان در پى آن شتافتند و به جانب خود پسندى رفتند كه سينهها به سبب آن تنگ شد .
بهوش باشيد و از پيروى كردن فرمانروايانتان بپرهيزيد ، آنها كه به دليل جاه و مقام خود ، تكبر ورزيدند و بالاتر از نسب خويش سرافرازى كردند و نسبتهاى ناروا به پروردگارشان دادند و احسانهاى خدا را بر خود انكار كردند تا با قضا و قدر او نبرد كنند و با نعمتهايش به مبارزه برخيزند پس به اين دليل ، ايشان پايه هاى بناى عصبيت و استوانه هاى اركان فتنه و آشوب و شمشيرهاى افتخار و سرافرازى دوران جاهليت و نادانى مىباشند .
پس از خدا بترسيد ، و بر نعمتهايى كه به شما داده است ناسپاس نباشيد و بر احسانهايى كه به شما ارزانى فرموده است حسد نورزيد و از بدان و ناكسان كه به دروغ خود را از سلاله اشراف دانند پيروى نكنيد ، زيرا آنها اشخاصى مىباشند كه شما ، آب تيره گل آلودشان را با آب صاف و پاكيزه خود آشاميده و بيماريشان را با تندرستى خويش مخلوط كرده و باطل و نادرستيشان را در راستى و درستى خود ، داخل كرديد ، در حالى كه آنان اساس و پايه فسق و همراهان گناه و ستمكارى مىباشند ، كه شيطان ايشان را به منزله شترهاى باركش گمراهى گرفت ، و نيز آنان را سربازانى قرار داد كه با آنها بر مردم حمله كند و ترجمه كنندههايى كه بر زبان آنان سخن گويد ، تا اين كه عقلهاى شما را بدزدد ، و در چشمهايتان داخل شود و در گوشهايتان بدمد ، پس شما را هدف و جاى پا و دستگيره خود قرار دهد . »
شرح
فاعتبروا ،
امام ( ع ) پس از شرح حال شيطان و مدت طولانى را كه در عبادت خداى تعالى به سر برده و بيان آنچه كه بر اثر تكبر و خود بزرگ بينى به سر او آمد تمام اعمالش باطل شد ، و از رحمت بىپايان خدا دور و به لعنت ابدى دچار شد ، در اين فصل از خطبه شريف شنوندگان خود را مامور كرده است كه از سرگذشت رقّت بار او پند و اندرز بگيرند و گرد اين خصلت ناپسند و ناروا نگردند بلكه با خود بيانديشند كه وقتى آن كه در جرگه فرشتگان بود و 6 هزار سال خداى را پرستش كرد ، اما به دليل يك لحظه كبر و خود پسندى چنين وضعيتى پيدا كرد ،افراد بشر كه عمر عبادتشان بسيار اندك است ، اگر تكبّر ورزند به طريق اولى به اين سرنوشت گرفتار خواهند شد .
جهده الجهيد ،
يعنى كوششى كه انجام داد و مشقت آن را تحمل كرد .
و كان قد عبد اللَّه . . . الاخره ،
سالهاى آخرت ممكن است اشاره به مدتهاى بسيار طولانى و مجاز باشد ، شبيه روزهاى آخرت كه از آيات قرآن استفاده مىشود مثل : « و انَّ يوماً عند ربك كالف سنه مما تعدّون [ 14 ] » و نيز مىگويد : « فى يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسينَ أَلْفَ سَنَةٍ [ 15 ] » زيرا روزهاى عالم آخرت را نمى شود بر معناى حقيقى آن حمل كرد به دليل اين كه يك روز عبارت از زمان طلوع خورشيد تا هنگام پنهان شدن و غروب آن مىباشد ولى پس از فناى دنيا چنان كه ظاهر شرع بر آن حكم مىكند نه خورشيد و نه طلوع و غروبى براى آن باقى مى ماند ،
و بنابر عقيده كسانى كه فلك و مدار ستارگان را براى هميشه باقى مىدانند نيز رستاخيز عبارت از جدايى نفوس از بدنها و يا حالاتى كه براى آنها پس از جدايى از بدن حاصل مى شود و بديهى است كه براى مجردات و مفارقات از ماده زمان و مكانى نيست تا اين كه روز و سالى داشته باشد ، با اين فرض نيز بايد روز را حمل بر معناى مجازى كنيم كه زمان فرضى است و از مقايسه احوال آخرت با دنياى مادى و روزهاى آن به دست مى آيد از باب جانشين ساختن امر بالقوه به جاى بالفعل و به همين معناست زمانهايى كه دانشمندان علم كلام به آن تعبير كرده و گفته اند : تقدم خداوند بر وجود جهان ، به زمانهاى مفروضى است كه نهايتى برايش نيست ،
بنابراين روزى كه مقدارش پنجاه هزار يا هزار سال است اشاره به تفاوت حالات اشخاص است كه بر اثر سختى حساب و آسانى آن كه در نتيجه زيادى گناه يا عبادتها و اعمال خير متفاوت است يعنى براى آنان كه بار گناهشان سنگين و كارهاى نيكشان اندك و هول و هراسشان زياد است ، آن روز بسيار طولانى است و از نظر آنان كه كفّه اعمال نيكشان بر گناهان مىچربد روز حساب و قيامت بسيار طولانى نيست ، چنان كه ابن عباس مفسّر كبير در تفسير قول خداوند : روزى كه مقدار آن پنج هزار سال است مىگويد : مقصود روز قيامت است كه خداوند آن را براى كافران پنجاه هزار سال قرار داده است زيرا بر اثر گناه و معصيت حسابشان طولانى است و آن چنان در فشار و سختى قرار مىگيرند كه در نظر آنان اين چنين طولانى مىشود و از ابى سعيد خدرى نقل شده است كه حضور پيامبر اكرم عرض شد ، چه بسيار طولانى است پنجاه هزار سال روز قيامت حضرت فرمود : سوگند به آن كه جانم در دست قدرت اوست روز قيامت براى مومن بسيار سهل و آسان است حتى از انجام دادن يك نماز واجب كه در دنيا بجا مىآورد آسانتر است ، آرى اينها دلالت دارد بر آن كه مراد از كلمه يوم زمان فرضى و تصوّرى است و گر نه زمان حقيقى به اين اندازه تفاوت پيدا نمىكند . پس از بيان مطلب ، مىگوئيم : درباره عبادت ابليس و ملائكه كه در حديث و خطبه اوّل چنين گفتيم آنها به زمين فرود آمدند ، طايفه جن را به سوى درياها و سر كوهها ، راندند و خود مدت زمانى خدا را در زمين عبادت كردند دو احتمال وجود دارد .
الف اين كه عبادت ، روحانى بوده كه زمانى را اشغال نمىكند بلكه شامل حالاتى شبيه زمان مىباشد و ابليس خدا را پيش از آفرينش آدم در زمانهاى مفروضى عبادت كرده كه اندازه آن شش هزار سال مىباشد .
ب احتمال ديگر آن كه عبادت جسمانى باشد و در زمانهاى دنيا باشد كه مقدارش به اندازه پنجاه هزار سال از سالهاى دنيا باشد .
لا يدرى
در نسخه منقول از مرحوم سيد رضى بر وجه معلوم ضبط شده است ولى در نسخههاى ديگر به طريق مجهول نقل شده ، بنابر فرض اول لازمهاش آن است كه خود شيطان نمىداند كه آن سالها از چه سنخ زمانى بوده است ولى بنابر نسخه دوم كه مجهول باشد ممكن است خود او بداند ولى ديگران ندانند خلاصه آن كه در اين مطلب چند احتمال و ترديد وجود دارد .
1 عبادت ابليس قبل از آدم ، روحانى باشد يا جسمانى .
2 زمان عبادت حالت فرضى بوده است يا موجودى واقعى .
3 بر تقدير اخير ، مراد از شش هزار سال ، سالهاى متعارف نزد ما باشد يا سالهايى كه قبل از خلقت آدم مرسوم بوده است كه هر سالى هزار سال يا پنجاه هزار سال از سالهاى ميان ما باشد ، وقتى كه اين همه احتمال در مطلبى وجود داشته باشد ، يقين به هيچ كدام پيدا نمىشود ، بدين علت حضرت تعبير به لا يدرى غير معلوم فرموده است اما ديگرى از شارحان نهج البلاغه مىگويد : از اين كه امام آن مدت را شش هزار سال تعيين كرده و سپس فرموده است كه معلوم نيست از چه سالهايى باشد ، چنين بر مىآيد كه اين مطلب را يا بطور اجمال از پيامبر اكرم بدون شرح و تفصيل شنيده بوده است ، و يا اين كه به وجه كامل آن را مىدانسته ، اما آن را از مردم پنهان ساخته است ، زيرا مىداند كه درك كردن سالهاى آخرت براى آنان بسيار دشوار و غير قابل هضم است زيرا در صورتى كه عبادت شيطان شش هزار سال و هر روزى از آن سالها پنجاه هزار سال به سالهاى دنيا باشد ، حاصل ضرب شش هزار سال در سيصد و شصت روز كه در پنجاه هزار ضرب شده باشد ، يكصد و هشت هزار ميليون سال مىشود كه عددى بسيار سنگين است و بر فرضى كه اندازه هر روز را هزار سال بدانيم از ضرب شش هزار سال در سيصد و شصت هزار ، دو هزار و صد و شصت ميليون سال مىشود كه اين نيز بر ذهنها گران مىآيد ، از اين رو حضرت تفصيل مطلب را براى مردم بيان نفرمود .
فمن . . . معصيته ،
در اين جمله از راه استفهام انكارى هيچ شخصى را كه متصف به صفت ناپسند تكبر باشد از لعنت و عقوبت الهى سالم و بر كنار نمىداند ، و جمله يسلم على اللَّه ، يعنى اين كه به سوى خدا برگردد ، در حالى كه از لعنت و عذاب او سالم باشد ، چنان كه وقتى چيزى سالم به سوى تو برگشت و خراب و تلف نشده بود ، مىگويى سلم علىّ هذا لشيئى . حرف باء در عبارت بمثل معصيته ، براى مصاحبت است يعنى چه كسى سالم از كيفر الهى به سوى او بر مىگردد با اين كه گناهى مانند گناه ابليس همراه خود داشته مثل او متكبّر باشد و امر حق تعالى را مخالفت كند .
واژه كلاّ نيز براى ردّ كسى است كه ممكن است سالم ماندن از عذاب را براى چنين شخصى جايز بداند ، و اين مطلب را با جمله : ما كان اللَّه . . . ملكا ،تفسير و شرح فرموده است يعنى هرگز چنين نيست كه خداوند داخل بهشت سازد ، بشرى را كه همراه با گناهى باشد كه به خاطر آن فرشته اى را از بهشت بيرون كرده است ، و اين گناهان خصلت ناپسند تكبر است . جمله امام ( ع ) در اين مورد به عنوان يك قضيه سالبه عرفيه عامّه بيان شده است كه معنايش اين است :
هيچ انسانى تا هنگامى كه متّصف به صفت كبر باشد داخل بهشت نمىشود بنابراين اگر پيوسته اين صفت همراه او باشد مثل كسى كه با كفر بميرد هرگز داخل بهشت نمىشود ، ولى اگر دوام نيابد و بدون آن از دنيا برود ، مىتوان گفت كه داخل بهشت مىشود ، و در اين هنگام قول كسانى كه اين سخن امام را دليل بر آن مىگيرند كه گناهكاران و فاسقان اهل اسلام هميشه در جهنمند ارزش و اعتبارى ندارد . امّا اين كه تمام عبادات و اعمال گذشته او باطل شد به دليل كفر او بود نه تكبرش چنان كه قرآن از آن پرده بر مىدارد « إلاّ إبْليسَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الكافِرين » [ 16 ] اكنون اگر گفته شود كه سخن امام ( ع ) دلالت دارد بر اين كه بطلان عبادات گذشته ابليس و بيرون راندن او از بهشت به دليل تكبرش بوده است نه كفر او ، جوابش آن است كه گر چه پايه و اساس آن ، تكبر بوده اما تكبر در برابر امر خدا و كوچك شمردن دستور او و اطاعت نكردن فرمان وى ، مبارزه با خدا و كفر صريح مىباشد زيرا در برابر حق تعالى ايستاد و گفت : آيا براى بشرى سجده كنم كه او را از گل و لاى كهنه آفريدى ؟ بنابر اين تكبر وى سبب كفر ، و كفر هم باعث حبط عمل و لعنت شدن او و خارج شدنش از بهشت شد .
انّ حكمه فى اهل السماء . . . لواحد ،
حكم حق تعالى در افاضه خير و شر ،
بر آنان كه استحقاق و آمادگى در برابر اين دو امر دارند ، خواه در آسمان باشد و خواه در زمين ، يكى است و فرقى نمىكند . پى هر كس آماده خير يا شرّ است به آن سوى مىرود .
و ما بين اللَّه . . . السالمين ،
يعنى ميان او ، و هيچ يك از آفريدگانش صلح و سازشى نيست كه او را استثنا كند و آنچه را بر ديگران حرام كرده براى او مباح سازد زيرا سازشكارى از علامتهاى ترس و نياز است كه هر دو بر خداوند محال و ناروا مىباشد .
برخى از شارحان گفتهاند : آنچه از قرآن و روايات درباره احباط و بطلان اعمال آمده ، حمل بر آن شده است كه فاعل به بعضى از شرايط لازم فعل اخلال رسانده و آن را چنان كه وظيفه داشته انجام نداده و يا بدون بصيرت و يقين بلكه از روى گمان و تخمين بجا آورده و خلاصه بر وجهى واقع نشده است كه استحقاق ثواب داشته باشد نه اين كه آن را بر وجه صحيح و مستحق ثواب انجام داده و سپس باطل شده باشد ، زيرا اين امرى است كه طبق برهان و دليل عقلى محال و غير ممكن است .
پس از آن كه حضرت مردم را توجه داد كه از سرگذشت شيطان و بدبختيهايى كه به سبب گناه و خود خواهى و تكبر ، بر سرش آمده ، عبرت بگيرند ،هم اكنون آنان را از اين دشمن خدا ، بر حذر مىدارد كه مبادا آنان نيز به اين درد مبتلا شوند . دشمنى او با خدا ، همان دورى از اطاعت دستورهاى او ، و رو آوردن به مخالفت و معصيت وى مىباشد . در عبارت متن از تكبر ، تعبير به بيمارى شده است ، زيرا اين صفت ناپسند يك بيمارى روانى است كه از امراض جسمى بسيار دردناكتر مىباشد .
عبارت ان يعديكم در محل نصب بدل از عدوّ است و از قطب راوندى نقل شده است كه مفعول دوم براى فعل احذروا مىباشد ولى درست نيست ،زيرا اين فعل متعدى به دو مفعول نمىشود .
بخيله و رجله ،
كنايه از ياران شيطان است كه گمراه و گمراه كنندهاند و مردم را با وساوس خود به كوره راههاى پر پيچ و خم تاريكى و ضلالت مىكشانند .
فلعمرى . . . الشديد ،
در اين عبارت واژه سهم ، كه به معناى تير است استعاره از وسوسههاى شيطانى و آرايشگريهاى اوست كه در پيشگاه حق تعالى فرزندان آدم را به آن ، تهديد كرد و گفت : « وَ لأُزَيِّننَّ لَهُمْ فىِ الأَرضِ وَ لأُغْوِيَنَّهم أجمعين » [ 17 ] .
وجه استعاره آن است كه ابليس اين وسوسهها را جلو روى انسانها جلوه مىدهد و روح آنان را تحت تأثير قرار مىدهد و باعث هلاكت و تباهى آنها در آخرت مىشود چنان كه تير به روى كسى بياندازند و او را به هلاكت برسانند . واژههاى تفويق ، اغراق ، نزع ورمى را كه معانى آنها در قسمت لغات ذكر شد به عنوان ترشيح براى اين استعاره ياد فرموده است . منظور از مكان نزديكى كه شيطان از آن جا بنى آدم را هدف قرار داده همان است كه از پيامبر اكرم نقل شده است « كه شيطان مثل خون در باطن وجود انسانها در جريان است [ 18 ] » و نيز مىفرمايد . « اگر نه اين بود كه شيطانها بر دلهاى بنى آدم احاطه كردهاند فرشتگان آسمان را با ديدههاى دل خود مىديدند [ 19 ] » ، مكانى از اين نزديكتر نمىشود . كلمه فلعمرى كه مفيد قسم است به منظور اهميت موضوع و تاكيد آورده شده است .
ربّ بما اغويتنى ،
در معناى حرف باء وجوهى ذكر شده است :
1 به معناى قسم . حال اگر سؤال شود به چه دليل شيطان گمراهى را به خدا نسبت داد و چگونه مورد سوگند قرار گرفته است ؟ پاسخ آن است كه علم و قدرت و بقيه خصوصيات كه از آنها در گمراهى استفاده شده خداوند آنها را در وجود او آفريده و چون او خالق اسباب است از اين رو ، اسناد گمراهى به وى صحيح مىباشد و اما اين كه اغواء مقسم به واقع شده ، دو وجه ذكر شده است :
الف : ما موصوله و عائدصله حذف شده و معناى جمله آن است : سوگند به آنچه كه مرا به آن سبب گمراه ساختهاى ، و مراد از آن دستور سجده بر آدم مىباشد ، زيرا در مقابل اين امر استكبار كرد و از معصيتكاران شد ، پس در حقيقت مقسم به امر و فرمان خداوند مىباشد .
ب : كلمه ما مصدريه باشد و بطور مجاز و از راه اطلاق مسبّب بر سبب ،
امر حق تعالى را گمراهى نام نهاده و سپس اين امر را به اعتبار امر و تكليف نه به اعتبار گمراهى مورد سوگند قرار داده است .
2 معناى دوم حرف باء ، سببيّت است يعنى به سبب گمراهيم چنين مىكنم ،چنان كه مىگويند : بطاعته ليدخل الجنه و بمعصيته ليدخل النار يعنى به سبب اطاعتش بايد داخل بهشت شود و به سبب گناهش بايد داخل دوزخ شود .
مفعول لأزنينّ ، الباطل بوده و حذف شده يعنى سوگند اين است كه آن چنان باطل را براى بنى آدم آرايش مىدهم تا به انجام دادنش اقدام كنند .
3 به معناى سببيّت اما فعل اقسم محذوف باشد و معنايش چنين است :به سبب تكليفى كه براى من معين ساختى كه باعث گمراهى من شد اكنون قسم ياد مىكنم كه باطل را براى اولاد آدم در روى زمين آرايش خواهم داد .
قذفا بغيب بعيد ،
قذفا مصدر جانشين حال است ، و فعلش محذوف است يعنى شيطان كه اين حرفها را گفت در حالى بود كه از روى تخمين از آينده دور و پنهان سخن مىگفت چنان كه خداوند مىفرمايد : « وَ يَقذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكانٍ بَعيْدٍ . » [ 20 ] مفسران گفتهاند : غيب در اين عبارت به معناى ظنّ و گمان است اما اين درست نيست به دليل اين كه اطلاق لفظ غيب بر ظنّ مجاز است و موقعى لفظ حمل بر مجاز مىشود كه حقيقت جا نداشته باشد اما در اين جا مانعى براى معناى حقيقى آن نيست زيرا معناى حقيقى غيب چيزى است كه از نظر مردم پنهان باشد و آن را ندانند پس اظهار مطلب درباره هر چه كه نمى دانند قذف به غيب شمرده مىشود ، و چون ابليس امورى را ادّعا مىكرد كه نمىدانست در آينده انجام خواهد داد يا نه ، از اين بابت ادعاهاى وى را انداختن شيئى نامحسوس از جاى بسيار دور خواندهاند ، اما جمله بعد در نسخه سيد رضى ، بظنّ مصيب ، نقل شده ، يعنى : از روى گمان درست ، اما در بيشتر نسخهها بظن غير مصيب ، آمده كه اين وجه با عبارت قبل بغيب بعيد مناسبتر مىآيد ، زيرا آنچه كه از پنهانى دور گفته مىشود گمان درستى آن كمتر است .
اكنون اگر سؤال شود كه چرا حضرت حرفهاى شيطان را گمان نابجا و غير مصيب خوانده است با آن كه وى پيوسته مقاصد شوم خود را عملى كرده و به گمراه كردن مردم اشتغال دارد چنان كه خداوند نيز مىفرمايد : « وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهْمِ إبْليْسُ ظَنَّه فَاتَّبَعُوْهُ » [ 21 ] ، در پاسخ چند وجه مىتوان بيان كرد .
1 منظور از ظنّ غير مصيب ، عدم علم است چون آنچه معمولا درست در مىآيد ، علم و يقين است نه مظنّه و گمان پس معناى سخن حضرت آن است كه شيطان بر طبق ظن و گمان حرف مىزد نه از روى علم و يقين .
2 به گفته يكى از شارحان غير مصيب بودن آن به اين دليل است كه گمان مىكرد گمراه كردن مردم به دست اوست و به همين سبب گفت : همه آنان را گمراه مىسازم ، و حال آن كه مردم به اختيار خود راه باطل را پيش گرفتند ،
و او اگر چه در اين گمان ، كه گمراهى انسانها به اختيار اوست ، خطا كرد امّا ،گمان او درباره اصل گمراه شدن گمراهان با گمراه شدنشان تحقّق يافت .
3 چون هدف امام ( ع ) از بيان اين مطلب نكوهش شيطان و وادار كردن مردم به دشمنى با او است لذا در كلمه اجمعين توقّف فرموده به اين معنا كه ابليس گمان كرد همه مردم را گمراه خواهد كرد و امّا اين كه پس از تهديد براى گمراه كردن همه فرزندان آدم بندگان خالص را استثنا كرد ، بر طبق ظن و گمان خودش نبود ، بلكه از باب تصديق سخن پروردگار بود كه فرمود : « انَّ عِبادى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهم سُلْطانٌ [ 22 ] » و بديهى است كه اين گمان شيطان نيز گمان فاسدى بود زيرا او فقط توانست برخى از انسانها را گمراه كند نه همه را .
4 برخى ديگر از شارحان گفتهاند گمان نابجاى ابليس به اين دليل است كه وقتى تهديد كرد و گفت : همه را گمراه مىكنم ، مقصودش شرك به خدا بود و هنگامى كه گفت : بجز بندگان با اخلاصت ، منظورش معصومين از گناه بود كه دسترسى به آنان ندارد ، پس در حقيقت به گمان او ، مردم فقط دو گروه مىباشند مشرك و معصوم ، و اين ظنّ غير مصيب و انديشه ناصوابى است زيرا گروههاى بسيارى هستند كه نه مشركند و نه معصوم .
صدّقه به أبناء الحميّة ،
حميت به معناى عصبانيت و خشم و غضب مىباشد ، متكبّر در حقيقت از اين خشمناك است كه تصور مىكند كسى بر او برترى پيدا مىكند كه خود ، خويشتن را از او بالاتر مىداند و همين تصور او را مىآزارد و مايه خشم او مىشود ، بنابراين ، حميّت از لوازم تكبّر است ، صاحبان اين صفت ناپسند را از باب استعاره ابناء و فرزندان خوانده است زيرا همچنان كه فرزندان پيوسته با مادرانشان مىباشند اينان نيز هميشه ملازم با اين صفت هستند چنان كه گويا در اصل و ريشه از آن به وجود آمدهاند ، و اين گروه با انجام دادن گناهان و داشتن صفات ناپسند و انحراف از راه حق ، خيالات نادرست شيطان را بر كرسى صحت و درستى نشاندند .
و إخوان العصبيّه ،
در معناى كلمه اخوان ، دو احتمال وجود دارد :
الف بطور استعاره براى عصبيّت برادرانى ذكر كرده است چنان كه براى حميت فرزندانى ذكر كرد و منظور ، صاحبان و دارندگان اين صفت ناپسند مىباشد .
ب منظور از برادران كسانى باشد كه ميان خود عقد اخوت بسته و تعهد كردهاند كه زير بار حق نروند و در برابر آن كبر و گردنكشى كنند .
فرسان الكبر و الجاهليه ،
در اين عبارت نيز دو احتمال است :
1 اين كه فرسان يعنى اسب سواران ، استعاره از كسانى باشد كه متّصف به صفت كبرند و مرتكب گناهان مىشوند .
2 احتمال ديگر آن است كه بدون استعاره ، مراد از آن ، دارندگان صفت ناپسند كبر باشد .
حتى . . . الجلّى ،
اين جمله ، نتيجه سخن پيشين امام است كه سوگند ياد كرد و فرمود : شيطان تير گمراهى خود را به سوى شما در كمان نهاده و به جانب شما نشانه رفته و از نزديك به شما تير افكنده تا آخر .
جامحه ( گردن كشان ) را براى گنهكاران و كسانى كه سر از اطاعت بر مىپيچند استعاره آورده است .
فنجمت الحال ،
سرانجام مقاصد شوم شيطان كه گمراهى و انحراف شما بود به وقوع پيوست ، و رازى كه آن پليد در باطن داشت آشكار شد و به فعليت رسيد و بسيارى از شما را به راه گناهكارى و ضلالت سوق داد .
استفحل ،
اين فعل در مقام جزا و جواب شرطى است كه در قبل آورده شد ( حتى اذا انقادت . . . ) واژه استفحال كه استعاره از شدت سطوت شيطان ، و لفظ سلطانه اشاره به كمال قدرت و توانايى او براى مطيع ساختن نفوس و چيره شدن بر آنها مىباشد . و جنود ابليس ، كنايه از اهل فساد در روى زمين است چنان كه در گذشته دانستى ، و معناى دلف بجنوده . . . ، آن است كه شيطان لشكريان خود را كه همان تباهكارانند وادار مىكند تا در ميان جامعه فساد بپا كنند و براى مردم رذايل اخلاقى را بيارايند و آنان را به گمراهى بكشانند و از پى آمدهاى اين عمل آن است كه بر هم ديگر حسد مىبرند و دشمن يكديگر مىشوند و با هم ديگر قطع رابطه مىكنند و در ميانشان تشتت آراء و اختلاف افكار پيش مىآيد و در نتيجه اين امور دشمن به زور و جبر آنان را به سياهچالهاى ذلت و خوارى وارد مىسازد و در پرتگاههاى قتل و كشتار قرارشان مىدهد و در حالتى كه جراحتهاى بىشمار برداشتهاند ايشان را لگدمال مىكند .
احتمال ديگر اين است كه مقصود از جمله استفحل سلطانه عليكم ، چيره شدن دشمنان و مخالفان از قبيل معاويه و امثال او است كه پس از متفرّق شدن ياران امام و سر پيچى از اطاعت آن حضرت ، آنان قوّت گرفتند . و اين كه امام ( ع ) اين غلبه دشمن را به شيطان و لشكريان او نسبت داده ، امرى است روشن ، زيرا معمولا به جاى سلطان الحق و جنوده ، گفته مىشود : سلطان اللَّه و جنوده و به جاى سلطان الباطل و جنوده ، گفته مىشود : سلطان الشيطان و جنوده ، يا جنود الشيطان و اعوانه و اوليائه .اثخان الجراحة منصوب و مفعول دوم براى اوطاؤكم است .
دو كلمه : ولجات ، ورطات ، استعاره از حالتهايى است كه موجب تحمل خوارى و قتل مىشود ، مثل مكانهائى كه از ترس دشمنان با خوارى به آن پناه مىبرند و در آن جا به قتل مىرسند و يا كنايه از پيروى كردن از دشمنان و تسليم بودن در مقابل آنان مىباشد ، و منظور از اقحام و احلال آن است كه دشمنان حق و شياطين يا مخالفان ، آنان را به اكراه و جبر به اين حالتها و جايگاهها وادار مىسازند و چون افتادن در اين چاههاى عميق گمراهى باعث رنج و آزارهاى طاقت فرساست صفت لگدكوب كردن و مجروح ساختن را براى آن استعاره آورده است يعنى آنان را در سوزش زخمها و جراحتها مىافكند و هنگامى گفته مىشود : اثخن فى الجراح كه به شخصى جراحت بسيار وارد شود ، و آن چنان زياد و ظاهر شود كه گويا در آتش سوزان قرار گرفته است .
طعنا . . . لمقاتلكم ،
امام ( ع ) چشمها را محل نيزههاى دشمنان قرار داده و همچنين گلوها را محل قطع شدن و بينيها را جاى نرم كردن و كوبيدن و كشتارگاهها را مقصد و مقصود آنان خوانده است به اين دليل كه هر گاه كسى بخواهد ديگرى را با ذلت به هلاكت رساند اين امور را در اين موارد انجام مىدهد ، زيرا اگر چه از باب مثال ضربت نيزه بر تمام بدن رنجآور است امّا وقتى كه به چشم وارد شود سختتر است و منظرهاى زشتتر ايجاد مىكند ، و بقيه هم بر همين قياس مىباشد .
بعضى از شارحان گفتهاند ، نصب كلمات طعنا ، حزّا ، دقّا ، قصدا و سوقا مصدرهاى منصوب به فعل مقدر مىباشند و اين بهترين وجوه است ولى بنابر روايت لإثخان الجراحه كه لام در اوّل آن آورده شود ، مىتوانيم طعنا و دو كلمه بعدش را مفعول دوم براى فعل او طأوكم و لام را براى غرض بگيريم يعنى به خاطر اين كه جراحتهاى شما را افزايش دهند شما را با نيزه زدن و گلو بريدن و درهم شكستن بقيه اعضاء لگدمال مىسازند اما دو كلمه قصدا و سوقا باز هم مصدرند ( فعلشان حذف شد ) زيرا از مفعول به دور مىباشند .
اكنون كه شيطان و لشكريانش اين گونه كارها را درباره انسانها انجام مىدهند ، اگر مراد از لشكريان شيطان كسانى باشند كه در ميان مردم به وسوسه و فساد در روى زمين مىكوشند معنايش اين خواهد بود كه آنان با وسوسههايشان در ميان ياران امام ( ع ) تفرقه انداخته و آنها را وادار به مخالفت با امامشان مىكنند و اين امر سبب ضعف آنها و چيرگى دشمن شده كه آن اعمال را نسبت به اينها انجام دهند و نتيجه آن خوارى و ذلت در دنيا نصيب آنها شده و سرانجام ، با مهارهاى قهر و خشم الهى كه در بينيهاى آنها نهاده شده به سوى آتشى كه بر ايشان آماده شده كشيده مىشوند .
واژه خزائم ، حلقههاى موئينى كه شتر را با آن مهار مىكنند ، استعاره از گناهان و روحيات ناپسندى است كه ناگزير آنان را به سوى دوزخ مىبرد همچنان كه مهار شتر باعث كشاندن آن به هر طرف كه انسان بخواهد مىباشد و لفظ سوق ترشيح اين استعاره است ، امّا اگر مراد از لشكريان ابليس ، مخالفان امام و آنهايى باشند كه با آن حضرت و يارانش مىجنگيدند ، انجام دادن آنان اين كارها را درباره ياران وى امرى است روشن و ظاهر و در معناى اين كه آنان را به سوى آتش سوق مىدهد نيز دو احتمال وجود دارد :
الف دشمنان امام و يارانش از قبيل معاويه و پيروانش كه با غلبه و زور مسلمانانى را كه از اطاعت امامشان سرپيچى مىكردند تحت حكومت خود و راههاى باطل و خلاف حق مىكشاندند و بديهى است كه ورود در مسيرهاى باطل ناگزير آدمى را به آتش مىبرد و در اين هنگام كلمه خزائم يا استعاره از آمادگى نفوس آنان براى رفتن به راه باطل و بيهوده است و يا از دستورهاى انحرافى كه به مسلمانان مىدهند و آنان را بر انجام گناه وادار مىسازند ، مىباشد .
ب احتمال دوم آن كه آنان را به سوى آتش مىكشاند ، شيطان و پيروان وسوسه گر او ( از جنّ و انس ) مىباشد .
فاصبح اعظم فى دينكم . . . حرجا ،
امام ( ع ) پس از آن كه با توجه به جمله و دلف بجنوده . . . لكم اصحاب خود را از وساوس شيطان و لشكريانش بر حذر داشت . در اين جمله به موقعيت خود شيطان پرداخته و مىفرمايد : بنابراين شيطان براى به تباهى كشاندن دين شما از همه دشمنانتان بزرگتر است . و در اين عبارت حضرت ( ع ) از معناى فساد و تباهى كه امرى عقلى است تعبير به جراحت فرموده است زيرا جراحت هم خود ، فسادى است كه در عضو يافت مىشود و از وسوسههاى شيطانى تعبير به آتش زنه و ذرات آتش فرموده است ،زيرا همچنان كه ذرات آتش در هر چه افتاد آن را تباه مىسازد ، وساوس شيطانى هم با ايجاد كينه و دشمنى كه باعث اختلاف و از هم پاشيدگى جامعه مىشود ،عظمت آن را از بين مىبرد و هستى افراد را به آتش فنا و نيستى مىكشاند ،
حضرت در اين عبارت شيطان را در تباه كردن دين و دنياى انسانها از هر دشمنى كه در برابر آنان ايستاده است دشمنتر دانسته است ، به دليل اين كه وسوسههاى او ريشه هر فساد و اساس و پايه تمام تباهيها و زيانهايى است كه از ناحيه دشمنان براى انسان به وجود مىآيد . پس از بيان اين خصوصيات ، مردم را دستور مىدهد كه خود را عليه او آماده سازند و براى دفع وى حاضر شوند و كوشش كنند تا خويشتن را از فتنه و آشوبش نجات دهند و او را از سر راه خود بردارند .
فلعمر اللَّه . . . بلاء ،
در اين جا حضرت بار ديگر دشمنى ابليس را براى مردم متذكر مىشود تا بيشتر از او بر حذر باشند و يادآورى فرموده است كه يكى از نشانههاى دشمنى وى آن است كه بر اصل طينت و خمير مايه وجودى انسان فخر و مباهات كرد و خود را از وى برتر و بالاتر دانست و گفت : « أَنَا خَيْرٌ منْهُ خَلَقْتَنى مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طين » [ 23 ] و نيز در نسبت فرزندان آدم به سرزنش پرداخت و چنين اظهار كرد : « لَمْ أكُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حماءٍ مَسْنُونٍ » [ 24 ] و با ذكر خمير مايه اصلى آنان كه گل و لاى گنديده است اشاره كرده به اين كه قدر و اعتبارى ندارد .
سپس امام مىفرمايد لشكريانش را كه طرفداران باطلند به منظور جنگ با مومنان و يا وسوسه و گمراه كردن آنان بسيج كرده است و بر سر راه آنان راه حقى كه در مسير آن روانند قرار مىگيرد و آنان را از رفتن باز مىدارد ، چنان كه قرآن نقل كرده است كه گفت « لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقيم » [ 25 ] و اين مطلب اشاره به آن است كه هر گاه انسانها به سوى حق و راه ديانت توجه كنند او بر اثر وساوس خود ايشان را منحرف و به طرف باطل مىكشاند و به اين منظور از هر جانب آدمى را در احاطه خود قرار مىدهد چنان كه در آيه بعد مىگويد : « ثم لآتيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ » [ 26 ] و به كمك لشكريان خود دشمنان خدا و دين را وادار مىكند ، كه آنان را به هلاكت برسانند ، و اگر لشكريان شيطان را مخالفان آن حضرت و گمراهان از آدميان بدانيم ، معناى بستن راه و دنباله عبارات اين خواهد بود كه اين گروه مردم را از اقامه حدود الهى و ثابت ماندن در راه خدا باز مىدارند ، و به دام هلاكت مىاندازند و قتل و كشتار و آزار و اذيت آنان را به نهايت مىرسانند و بديهى است موقعى كه شيطان و همدستانش بر مردم چيره شدند هر كار بخواهند انجام مىدهند و كسى را ياراى مخالفت و مقاومت جدى نمىباشد .
واژههاى حومه ، حلقه ، عرصه و جوله ، كنايه از دنياست ، زيرا دنيا محل خوارى و سخت گذشتن بر آنها و ميدان گرفتارى و جايگاه مرگ آنان مىباشد و پس از معرفى شيطان و بيان دشمنيهاى وى پيروان خود را بر حذر مىدارد كه در خطّ او قرار نگيرند و به اين منظور آنان را فرمان مىدهد كه دلهايشان را از آلودگيهاى كبر و خود بينى و كينه جوييهاى جاهليت پاك سازند ، و كلمه نيران را به منظور استعاره از شعله سوزان حرارت خشم آورده است كه كبر و عصبيت ، هم از آن برمىخيزد و منشأ و سرآغاز حرارت غضب هم ، قلب مىباشد و براى ترشيح استعاره ياد شده به ذكر كلمه ( اطفاء ) خاموش كردن پرداخته است و نيز مىتوانيم نيران را به حميّت معنا كنيم چنان كه از عبارت و انما تلك الحميه ، اين مطلب فهميده مىشود و روشن است كه حميّت و عصبيت باطل از خاطرههاى قلبى شيطانى است كه در دلهاى پيروان خود مىدمد و خود بزرگ بينى است كه با وادار كردن انسان بر غلبه بر ديگران و انتقام گرفتن و به منظور جاه طلبى و رياست بر خلق ، آن را در نفوس انسانها به وجود مىآورد و وسوسههايى است كه افراد را با آن به تباهى مىكشاند و رازهاى نهانى است كه براى گمراه كردن و تباه ساختن در انديشهها و افكار آنان مىاندازد ، حضرت تمام اين امور را به شيطان نسبت داده است تا اين كه بيشتر مورد نفرت و كراهت انسانها واقع شود .
پس از بيان دشمنيهاى ديرينه شيطان و بر حذر داشتن انسانها را كه در مسير او واقع نشوند ، چند دستور اخلاقى به مردم مىدهد تا از دسترسى او در امان و دور باشند ، نخست آنان را امر مىكند كه تواضع و فروتنى را پيشه كنند و از ذلت و خوارى ظاهر باكى نداشته باشند و براى اين كه بيشتر عزت و شرافت اين فضيلت اخلاقى را نشان دهد مىفرمايد : آن را همچون تاج افتخار بر سر نهيد و پيوسته اين خصلت پسنديده را شعار خود قرار دهيد ، دستور دوم آن است كه خودخواهى و فخر فروشى را كه مايه انحطاط و پستى آدمى است از خود ، دور سازند و آن را در زير لگدهاى خود بياندازند و هيچ گونه توجّهى به آن نداشته باشند ، و نيز آن را به پيراهن يا طوقى مانند كرده است كه در گردن مىاندازند ، و چون مناسب آنها نيست به آنان دستور مىدهد كه از گردنهاى خود بيرون آورند و لباس تواضع را بر تن پوشند ، و كلمه مسلّحه را براى متواضع بودن استعاره آورده است زيرا اشخاص متواضع به دليل داشتن اين خصلت پسنديده ، دين و معنويت خود را از دستبرد ابليس و لشكريانش محافظت و پاسدارى مىكنند و نمىگذارند خوى ناپسند تكبر و ساير رذايل اخلاقى و عملى بر آنان حمله كنند چنان كه فرد مسلّح خود و اشخاص مورد نظرش را از شرّ دشمنان نگهدارى و محافظت مىكند ، و سپس مىفرمايد : كه براى شيطان گذشته از لشكريان جنّى ، يارانى از آدميان نيز مىباشد كه كار او را ادامه مىدهند و صفت وى را كه تكبر و عصبيت است شعار خود دارند ، پس از آنان نيز بپرهيزيد .
و لا تكونوا كالمتكبر على ابن امّه ،
امام ( ع ) در اين جمله به منظور بيان مصداق ، پيروان خود را نهى مىكند از اين كه مثل قابيل نباشند كه برادر خود را از كبر و حسد به قتل رسانيد كه قرآن حكايت آن را بطور تفصيل در سوره مائده بيان كرده است : « وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأبَنى آدَمَ بِالْحَقِّ إذْقَرَّبا قُرْباناً . . . جزاءُ الظّالِمين [ 27 ] » درباره سبب و علت اين كار ، نقل شده است كه حضرت حوّا ،هر دفعه كه آبستن مىشد دو فرزند ، يك دختر و يك پسر مىآورد ، اولين مرتبه قابيل و خواهرش را به دنيا آورد و پس از گذشت شش ماه هابيل و خواهر او را زاييد ، و چون اين چهار تن بالغ شدند خداوند به حضرت آدم دستور داد كه خواهر و همزاد قابيل را براى هابيل و خواهر هابيل را براى قابيل عقد كند ،هابيل كه تسليم فرمان حق تعالى بود به اين امر راضى شد اما قابيل به دليل اين كه دختر همزادش زيباتر بود و به كابين هابيل درآمد ، از اين امر ناخشنود بود ،حضرت آدم براى حلّ اختلاف به دو پسر خود دستور داد كه در راه خدا قربانى كنند و گفت قربانى هر كدامتان پذيرفته شد آن دختر را به كابين وى در مىآورم ،بنا به روايت ديگرى به آن دو گفت : خدا به من وحى كرده است كه بعضى از فرزندان من در پيشگاه او ، قربانى خواهند كرد ،
پس شما اين عمل را انجام دهيد تا با قبول شدن آن چشم من روشن شود ، قابيل كشاورزى داشت و هابيل گلّهدار و صاحب گوسفند و چهارپايان بود ، هنگام تقديم قربانى ، قابيل پستترين دسته زراعت خود را به ميدان آورد ، امّا هابيل نيكوترين برّه را تقديم كرد ، هنگامى كه هر دو قربانيان خود را بر بالاى كوه قرار دادند ، حضرت آدم به دعا پرداخت و از خداوند قبولى آن را درخواست كرد ، آتش سفيدى از آسمان آمد ، قربانى هابيل را فرا گرفت ولى از قابيل پذيرفته نشد زيرا نيّتش خالص نبود چنان كه ذكر شد خداوند در قرآن اين مطلب را بيان فرموده است كه دنباله آيه قبل اين است : . . . پس قربانى يكى از آنها پذيرفته شد بدون ديگرى ، وقتى كه قربانى قابيل قبول نشد با اين كه از نظر سنّى از هابيل بزرگتر بود ، بر او حسد برد و گفت هم اكنون تو را مىكشم ، هابيل پس از شنيدن اين تهديد به قابيل گفت :
خدا عمل پرهيزكاران را قبول مىكند ، حال اگر تو براى كشتن من دست بلند كنى من آن كسى نيستم كه براى كشتن تو دست دراز كنم و قاتل پس از كشتن برادر از زيانكاران عالم شد ، هم برادرش از دستش رفت و هم از بهشت آخرت محروم ماند ، نقل شده است كه وقتى قابيل برادرش هابيل را به قتل رساند نمىدانست با نعش او چه كار كند از اين رو مدت زمانى او را بر پشت خود گرفته متحيرانه راه مىبرد تا اين كه خداوند زاغى را مأمور ساخت تا زمين را بامنقارش بشكافد كه قابيل ياد بگيرد چه عملى را انجام دهد و بعضى گفتهاند :
دو عدد زاغ پيدا شد يكى از آن دو ، ديگرى را كشت و سپس با منقار خود زمين را كند و آن را در آن ميان مخفى ساخت ، قابيل كه اين منظره را مشاهده كرد با خود گفت : اى واى بر من به اندازه همين زاغ هم نيستم .
حضرت در عبارت بالا فرمود : شما مثل آن كس نباشيد كه بر فرزند مادرش تكبر ورزيد ، فرزند را به مادر نسبت داد نه به پدر ، درباره اين انتساب وجوهى ذكر كردهاند :
الف : ثعلبى گفته است : جزء حقيقى فرزند از ناحيه مادر است ( در شكم مادر صورت آدمى درست مىشود ) آنچه از پدر مىباشد نطفه است و آن هم جزء مادّى فرزند است نه حقيقت او ، و نسبت فرزند به پدر از نظر حكمى است نه حقيقى .
ب : بعضى گفتهاند : چون قابيل به علت كشتن برادر كه گناه بزرگى است انتساب خود را از پدر بريد ، چنان كه فرزند نوح به دليل انجام دادن خلاف ، از انتساب به خاندانش قطع شد و خداوند به حضرت نوح فرمود : « إنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إنَّهُ عَمَلٌ غيْرُ صالحٍ . » [ 28 ] ج : وجه سوم آن كه چون عاطفه مادرى بيشتر است بيشترين مهربانى كه ميان برادران وجود دارد از ناحيه مادر است نه از جانب پدر ، به اين دليل ،
حضرت فرموده است به فرزند مادرش كبر ورزيد ، ولى بهترين وجه همان وجه اوّل مىباشد ، حضرت با بيان اصل خويشاوندى ، زشتى بيشتر اين تكبّر را هم فهمانده است زيرا به اين مطلب اشاره دارد كه هر دو از يك محل و يك بطن هستند و هيچ كدام بر ديگرى رجحانى ندارند تا جاى خود بزرگ بينى و تكبربر ديگرى داشته باشد ، و به جامعه انسانى نيز فهمانده است كه چون همه از يك نسلند شايسته نيست كه بر هم ديگر فخر و مباهات داشته باشند ، و اين حقيقت را با اين بيان صريح كه خداوند هيچ فضيلت و برترى براى او ، بر برادرش قرار نداده بود ، تاكيد فرموده است .
سوى ما الحقت العظمة . . . ريح الكبر ،
در اين عبارتها ، حضرت سبب و علت تكبر را روشن ساخته و آن ، دشمنى و عداوتى است كه از صفت ناپسند حسد پيدا مىشود ، توضيح مطلب اين كه شخص متكبر ، خود را در نهايت كمال مىداند و معتقد است كه از هر كسى به هر كمالى شايستهتر مىباشد ، و هيچ كس لايق نيست كه در اين امر شريك او باشد ، و اين امر سبب حسد ورزيدن بر غير خود مىشود ، چنان كه قابيل ، به دليل بزرگى سنّى و ديگر اسباب برترى و لياقت كه در خود تصور مىكرد عقيده داشت كه از هر كس براى ازدواج با خواهر زيبا رويش سزاوارتر مىباشد ، از اين رو بر ، برادر خود كه در اين امر جلو افتاده بود حسد برد و اين حسد هم باعث بر افروخته شدن آتش خشم و عصبانيت او شد چنان كه در قبل توضيح داده شد ، كلمه « نار » كه به معناى آتش است به عنوان استعاره ذكر شده و لفظ قدح كه جرقّه آتش است ترشيح آن مىباشد و كلمه « ريح » استعاره از وسوسهها و خاطرههايى است كه شيطان در نفس شخص متكبر مىدمد كه او نسبت به اين امر و هر كمالى از هر كسى احق و اولى مىباشد و ، واژه نفخ نيز استعاره از القاء و تلقين كردن اين خيالات و وسوسه هاست .
الذى اعقبه اللَّه . . . ،
منظور از آنچه كه خداوند به دنبال اين تكبر براى او آورد ، همان پشيمانى است كه آن را ذكر كرديم .
و الزمه آثام القاتلين الى يوم القيامه ،
اين عبارت اشاره به مطلبى است كه از قرآن استفاده مىشود از جمله مىفرمايد : « مِنْ أَجْلِ ذلِكَ كَتَبْنا عَلى بنى إسْرائيْلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فىِ الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَميعا [ 29 ] » يعنى شدت كيفر و جاودانگى آن مانند آن است كه شخصى همه انسانها را به قتل رسانده باشد و نيز مىفرمايد « وَ مَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِناً مَتَعمِّداً . . . [ 30 ] » و رواياتى به اين مضمون نيز نقل شده است كه از جمله قول پيامبر اكرم است كه مىفرمايد :
هر كس روش نامناسبى را در جامعه برقرار سازد ، بار گناه آن و گناه آنان كه به آن عمل كنند تا روز قيامت به گردن وى باشد ، و قابيل نخستين كسى است كه آدم كشى را در جهان مرسوم ساخت پس گناه تمام قاتلان تا روز رستاخيز به گردن او خواهد بود و روايت ديگرى از آن جناب نقل شده است كه : هر فردى كه از روى ستم كشته شود قسمتى از گناه آن به گردن فرزند نخستين آدم مىباشد ، و اين به آن سبب است كه او اين عمل زشت را مرسوم كرد .
الا و قد امعنتم . . . ،
پس از شرح خطاكاريهاى شيطان و سوء عاقبت او ، كه پيشرو گردنكشان است و اشاره به كيفر مداوم اولين فرزند گناهكار حضرت آدم ، كه نخستين رونده راه ناپسند شيطان بود ، مردم زمان خود را كه از طريق مستقيم ديانت و ولايت منحرف شدهاند هشدار مىدهد كه بدانيد شما هم اكنون در راه فساد و ستمكارى افتاده و بلكه در درياى معصيت و خطا غوطهوريد به فكر خود باشيد و هر چه زودتر خويش را از اين منجلاب برهانيد .
چنان كه از ظاهر عبارت برمىآيد روى سخن حضرت با پيروان معاويه است كه به جنگ با آن حضرت و ياران او ، و خدا و تمام اوليايش برخاسته بودند ، و بطور مكرر جامعه را در مورد صفت ناپسند خود پسندى و بر خود باليدن از خداوند و عقوبت او بر حذر داشته است و اين كه در فرمايش خود دو صفت ،كبر الحميه و فخر الجاهليه را به طريق اضافه ذكر فرموده اشاره به كبر و فخر ناپسند كرده زيرا گاهى اين دو صفت ممدوح و پسنديدهاند مثل تكبر فقرا و بينوايان در برابر اغنيا و ثروتمندان [ 31 ] و به منظور ايجاد نفرت بيشتر از اين خصلت ناپسند آن را توليد كننده دشمنيها ناميده است .
واژه ملاقح كه به معناى حيوانهاى نر آبستن كننده است [ 32 ] استعاره از كبر و نخوتهاى برجسته اى است كه آدمى را به شدت دچار خود بزرگ بينى مى سازد ، و بديهى است كه اين ويژگيها همه را به او بد بين مىكند و باعث ايجاد دشمنى و كينه مىشود ، همچنان كه حيوانات نر سبب آبستن حيوان ماده مىشوند و اگر اين واژه را به معناى فحول چنان كه گذشت نگيريم بلكه به معناى مصدرى بگيريم اشاره به اين خواهد بود كه ثمره كبر و مباهات ، دشمنى و عداوت است همچنان كه نتيجه هر آبستن بودنى ولادتى مىباشد و در عبارت متن از باب اطلاق اسم سبب بر مسبب مجاز به كار رفته است . زيرا دشمنى عين كبر نيست بلكه از نتايج كبر است و در درجه دوّم است .
جمع آوردن ملاقح به دليل كثرت معناى كبر در اذهان متكبّران است .
و منافخ الشيطان ، منافخ جمع منفخ مصدر ميمى و به معناى دميدن مىباشد انواع كبر و خود پسندى كه در روحيه انسان به وجود مىآيد از وساوس و دميدنهاى ابليس است و در عرف متداول به كسى كه خود را از ديگران بلند مقامتر مىداند مىگويند : شيطان باد به دماغ وى انداخته است و سپس مىفرمايد كه اين نفخههاى شيطانى ملتهاى گذشته را فريب داد به اين دليل كه امور باطل را در نظر آنان حق نمايش داد از باب مثال خوى ناپسند تكبر و آنچه را كه لازمه آن است براى آنان خوب جلوه داده و چنان وانمود مىكرد كه از صفات نيكوتر و سودمندتر مىباشد ، و بالاخره اين ظاهر فريبيها چه بسا كه سبب افتادن آنها در تاريكيهاى نادانى و چاههاى هولناك گمراهى بوده است .
صفت اعناق در موردى به كار مىرود كه شتر موقع راه رفتن گردن خود را بكشد و گامهايش را توسعه دهد و اين كلمه در اين جا استعاره از فرو رفتگى كامل آن مردم در تاريكيهاى جهل و سرعت سير آنان در آن وادى مىباشد و لفظ حنادس كه جمع حندس و به معناى شبهاى بسيار تاريك مىباشد استعاره از تاريكى و ظلمت جهل و نادانى است ، و مهاوى ( پرتگاهها ) اشاره به آن است كه گمراهى و راههاى انحراف محل سقوط و فرو افتادن از بلنديهاى قله كمال و درجات خوشبختى و سعادت است ، اضافه جهالت و ضلالت به سوى ضمير شيطان از باب اضافه مسبب به سوى سبب است زيرا شيطان سبب گمراهى و جهل مىباشد .
دو واژه ذلل و سلس ، جمع ذليل و سلس كه صفت شتر رام و مطيع مىباشند ، منصوب و حال براى ضمير جمع در فعل اعنقوا است يعنى در راه ضلالت و گمراهى شتافتند در حالى كه مطيع و فرمانبردار بودند ، و كلمه امرا منصوب و مفعول به براى فعل محذوف است كه تقدير آن چنين است فاعتمد امرا . . . پس شيطان امورى را براى پيروان خود پايه ريزى كرد و همه در مسير آن قرار گرفتند ، و آن امور عبارت از وسوسه و بر خود باليدن و فرو رفتن در جهل و ضلالت است و كلمه كبرا عطف بر امرا و مفعول مىباشد يعنى تكبر و مفاخرهاى را در ميان آنان مرسوم ساخت كه از شدت آن ، سينه ، احساس تنگى مىكرد .
الا فالحذر الحذر . . . كبرايكم ،
پس از بيان ذمايم شيطان و علل آن ، مردم را از پيروى ناآگاهانه ، از سردمداران و بزرگان خود بر حذر داشته است و اين مطلبى است كه قرآن هم يادآور شده و خداوند كسانى را كه در قيامت جرم گمراهى خود را به بهانه پيروى از پيشوايان خود مىخواهند از بين ببرندسرزنش مىفرمايد و مورد مذمت و بدگويى قرار مىدهد « وَ قالُوا رَبَّنا إنّا أطَعْنا سادَتَنا و كُبَرائنا فَأَضَلُّونا السَّبيلا ، رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذابِ و الْعَنْهُمْ لَعْناً كَبيراً » [ 33 ] و موقعى كه پيروان شياطين با پيشوايان خود ، در جهنم قرار مىگيرند با آنان مخاصمه مىكنند و مىگويند : « تاللَّه إنْ كُنّالَفى ضَلالٍ مُبينٍ إذْ نُسَوِّيكُمْ بِرَبِّ العالَمين » [ 34 ]
الذين تكبّروا عن حسبهم و ترفّعوا فوق نسبهم ،
در اين عبارت ، حضرت دليل عدم شايستگى كبراء و سردمداران را براى پيروى كردن آن دانسته است كه اينها تكبر ورزيده و مدّعى رياست و رهبرى شدهاند به علت اين كه اصل و نسب خود را كه گل و لاى بى ارزش و آب پست و گنديده است از ياد بردهاند ،و اگر توجه به اصل و ريشه و ماده وجودى خود مىداشتند مىبايست كمال تواضع داشته باشند ، چنان كه گفتهاند : چه افتخارى است كسى را كه مايه اوّليش نطفه و سرانجامش مردار است و قادر نيست جلو آورد آنچه را كه مطلوب اوست و به تاخير اندازد امرى كه ناپسند وى مىباشد .
و القوا الهجينه على ربهم ،
خصوصيت ناپسند ديگر اين رهبران ناشايست آن است كه آنچه از ويژگيهاى انسانى كه به نظرشان زشت و ناپسند مىآيد به خدا نسبت مىدهند مثل اين كه يكى بر ديگرى فخر و مباهات كند و بگويد : من عربم و تو عجم هستى و به دليل اين كه صفت عجمى را عيب مىداند براى آزردن طرف مقابل اين حرف را مىگويد و چون اين امر مربوط به خداوند است پس نسبت قبيح به خدا داده است و اين گونه انسانها در اين كار پيرو ابليس مىباشند زيرا او گفت چگونه بشرى را سجده كنم كه او را از ماده پست آفريدهاى و اين آفرينش را كه از ناحيه خداست ناپسند دانست .
و جاحدوا اللَّه ما صنع بهم ،
يكى ديگر از ويژگيهاى اين اشخاص آن است كه نعمتهاى الهى بر خود را انكار مىكنند و به دليل غفلت از حقّانيت خداوند توجهى به نعمتهاى فراوان او بر خود ندارند و در نتيجه شكر و سپاس وى را انجام نمىدهند ، و چون شكر و سپاس حكايت از اعتراف به نعمت دارد ، جحد و ناسپاسى نيز دليل بر غفلت آنان مىباشد و به تعبير ديگر سپاسگزارى در برابر نعمت منعم به دو طريق امكان پذير است ، نخست اين كه بطور آشكار با زبان در پيش صاحب نعمت اعتراف به احسان وى كند و طريق ديگر آن است كه در مطالبى كه بر زبان مىراند و يا كارهايى كه انجام مىدهد رضايت و خشنودى منعم را فراهم سازد و موافقت اوامر و نواهى وى را مورد توجه قرار دهد ، و هنگامى كه هيچ كدام از اين دو طريق تحقق نيافت و ترك شد كفران نعمت و انكار آن لازم مىآيد .
اين شرح مربوط به انكار و ناسپاسى از ناحيه اكابر و اين رهبران نالايق بود اما به اين دليل كه فعل جاهدوا ، از باب مفاعله است كه مفيد اشتراك و كار طرفينى است ظاهرا از طرف خداوند هم بايد چنين عملى از عبارت اراده شده باشد ، ولى آنچه از ناحيه حق تعالى تصور مىشود آن است كه ناسپاسى و انكار آنها را ناديده گرفته و پيوسته نعمتش را بر آنان مىافزايد و به اين سبب ايشان را به ياد نعمتهاى خود در حق آنان مىاندازد .
حرف « ما » در عبارت بالا ، مصدريه است و نيز ممكن است كه موصول و به معناى الذى باشد كه عايد صله آن حذف شده و تقدير آن ماصنعه بهم است .
مكابرة لقضائه ،
اينها اين ناسپاسى را به منظور مخالفت حكم حق تعالى انجام مىدهند زيرا او به سپاسگزارى و اطاعت امر ، دستور مىدهد ، ولى آنان حكم وى را ناديده گرفته و فرمانهايش را پيروى نمىكنند . واژه مكابره به معناى منازعه و ستيزه كردن با يكديگر و گفتار مىباشد به علت تكبرى كه در طرفين وجود دارد ، مكابره ترشيح براى استعاره مجاحده است و مغالبة لآلائه نيز ترشيح است و هر دو منصوب و مفعول له مىباشند امّا مغالبه مثل مكابره غايت حقيقى براى جحود و انكار نيست ، بلكه شبيه غايت است ، شرح مطلب اين است كه وقتى لازمه كفران نعمت ، از دست رفتن و قطع شدن آن باشد بنابراين آنان كه اهل جحود و انكارند گويا قصد از بين بردن نعمت داشته و در اين امر به پيروزى رسيدهاند زيرا لازمه فعل آنها زوال نعمت بوده است .
فانهم . . . الجاهليه ،
امام ( ع ) به منظور اين كه بيشتر جامعه را از پيروى كوركورانه گذشتگان و بزرگان خودشان باز دارد ، در اين جملهها برخى از اسباب و علل آن را بيان فرموده است كه چنين است :
آنها پايه هاى بناى عصبيت و استوانه هاى اركان فتنه جويى و آشوبگرى و شمشيرهاى وابستگى و انتساب به جاهليت مىباشند . در هر يك از اين فرازها نوعى استعاره به كار رفته است مثلا چون مبدأ و ريشه خودخواهى و انحصار طلبى كبر و نخوت است لذا واژه اساس را براى آن استعاره آورده و چون صفت تكبر به وجود اين اكابر قائم است آنها را پايههاى آن گفته است همچنان كه هر ساختمانى روى پايهها قرار مىگيرد و لفظ اركان كنايه از اجزاء و قسمتهاى فتنه و آشوب است و نيز آنها را دعائم و ستونهاى فتنه و آشوب و لفظ سيوف را براى آنها استعاره آورده است به اعتبار اين كه آنان در امور منسوب به جاهليت داراى موقعيت و تصميمهاى قاطع و نافذ بودهاند چنان كه شمشير بر هر جا كه وارد شود قاطع و برنده مى باشند .
احتمال ديگر آن است كه استعاره نباشد بلكه از باب حذف مضاف باشد يعنى آنها صاحب شمشيرهاى شعار جاهليت هستند كه شمشيرها را به دست مىگرفتند و شعار مىدادند كه يا لفلان و با اين فرياد قبيله خود را به يارى مىطلبيدند و آشوب به پا مىكردند چنان كه در مورد سبب اين خطبه بيان شد و به همين دليل است كه اين گونه شعارها كه باعث ايجاد فتنه مىشود ، در اسلام ممنوع است و نيز به اين مناسبت روايت شده است كه ابىّ بن كعب شنيد مردى صدا مىزند يا لفلان ، ابىّ از اين شعار ناراحت شد و به او گفت : آلت پدرت را گاز گرفتى ؟ شخصى كه آن جا بود و اين حرف را شنيد به ابى گفت : اى ابو منذر ، چرا اين حرف زشت را بر زبان راندى ؟ ابىّ گفت از پيامبر شنيدم كه فرمود : « هر كه به شعارهاى زمان جاهليت بگرايد به او ، اين نسبت بدهيد و بطور آشكار بگوييد به كنايه و پوشيده سخن نگوييد [ 35 ] » عزاء ، اسم مصدر از اعتزاء مىباشد يعنى شعار .
فاتقو اللَّه و لا تكونوا . . . ،
پس از بر حذر داشتن مردم از اطاعت شيطان و تسليم بىقيد و شرط در مقابل سردمداران و پيشينيان ، آنان را به داشتن تقوا امر مىكند و آنان را نهى مىكند از آن كه كارهايى انجام دهند كه ضدّ نعمتهاى الهى بر آنان باشد يعنى در برابر نعمتهاى خداوند گناه و معصيت كنند كه اين كفران و باعث زوال و از بين رفتن نعمت بلكه تبديل آن به نقمت و عذاب مىشود ، و در عبارت ديگر به طريق استعاره ايشان را از اين عمل باز مىدارد ، و كسانى را كه بر اثر گناه و كفران باعث زوال نعمت مىشوند به عنوان حسّاد نام مىبرد و مىگويد درباره وجود نعمت ، اهل حسد نباشيد به اين دليل كه چون باعث از بين رفتن نعمت مىشوند گويا بر وجود نعمت حسد مىورزند و مىخواهند كه نباشد .
و لا تطيعوا الأدعياء ،
بعضى در معناى كلمه ادعياء مىگويند منظور از آن كسانى است كه از نظر ظاهر مسلمان ولى در حقيقت مسلمان نيستند بلكه منافقند ، احتمال ديگر آن كه معناى حقيقى آن اراده شود ، يعنى اشخاصى كه اصل و ريشه درستى ندارند و به منظور رفع اين كمبود به اشخاص بىدين غير پدرهاى واقعى خود نسبت داده مىشوند و گاهى اين گونه اشخاص ناشايست در قبيلهاى كه به آن نسبت داده مىشوند موقعيّت و رياست به دست مىآوردند ، و حضرت مىفرمايد كه از اين قبيل افراد پيروى و اطاعت نكنيد و سپس در مورد مراوده با آنها خصوصياتى را يادآور مىشود و مىفرمايد : الّذين شربتم بصفوكم كدرهم ، اگر از آنان پيروى كنيد نوشيدنيهاى صاف و گواراى خود را به دليل آميختن با آشاميدنيهاى ناخالص آنان ، در كام خود تلخ و ناگوار خواهيد ساخت و در اين عبارت چند استعاره به كار رفته است كه يكى كلمه صفو يعنى آشاميدنى خالص مىباشد كه استعاره از عقيده و ايمان پاك و يا زندگى با صفا و صميميت آنهاست و لفظ كدر ، استعاره از نفاق و ساير صفتهاى ناپسند نفسانى است كه سبب ناخالصى ايمان مىشود مانند خوى زشت حسد و جز آن كه عقيده و ايمان انسان را سست مىكند و باعث ايجاد فساد و فتنه مىشود و در نتيجه آن دنياى وى نيز تلخ و پر آشوب مىشود . واژه شرب كه به معناى آشاميدن است ترشيح براى استعاره ياد شده مىباشد ، و معناى عبارت اين است كه وقتى از آنان پيروى كرديد ، كفر و نفاق آنها را به ايمان خود در آميخته و آن را آشاميدهايد چنان كه آب خالص را با شراب حرام مخلوط كنند و بياشامند . حرف با ( در بصفوكم ) به معناى مصاحبت مىباشد .
اين كه امام ( ع ) در اين عبارتها ، آنچه را كه از ناحيه مخاطبها است مقدم داشته و مقرون به حرف جر ذكر كرده و آنچه را كه متعلق به ادعياء و بىدينان است در آخر و به طريق مفعول صريح آورده است به اين علت است كه از نخست آنان را متوجه مىكند ، كه اين شما هستيد كه با قصد و عمد شراب آنها را با آب پاك خود آشاميديد و بيمارى آنان را با تندرستى خويش آميختيد و باطل ايشان را در حقّ خودتان وارد ساختيد و گرنه آنها چنين قدرت و جرأتى نداشتند و مقصود از مرض و بيمارى صفت نفاق و تكبر و بقيه رذايل اخلاقى و منظور از صحت و تندرستى ، سلامت روح مردم مسلمان است كه به سبب ايمان از آلودگى به مرضهاى تباهىآور اخلاقى مصون و بر كنار مىباشند و آنها را توبيخ و سرزنش كرده است كه ايمانشان را با بىايمانى و كبر و نفاق مخلوط كردهاند ،و همچنين است عبارت بعدى :
و ادخلتم فى حقّكم باطلهم ،
منظور از حق ايمان و كوشيدن در عمل صالح يا خلافت و رياست روى زمين مىباشد كه شايسته و سزاوار مؤمنان است و منظور از باطل دروغ و نفاق و كارهاى بيهوده و ساير صفتهاى پست و ناپسند و يا موقعيتهاى دنيا مىباشد كه اهل باطل را حقّى بر آن نيست و به ناحق در تصرف خود گرفتهاند . امام ( ع ) به اين دليل اين نسبتها را به مردم زمان خود داد كه مىديد ، دست از يارى او برداشتهاند و از پيروى دستورهايش ، كه رهبر دلسوزشان است سر بر تافتهاند . در پايان به خاطر اين كه بيش از پيش اكابر و پيران آنها را معرفى كند تا مردم از آنها تقليد نكنند ، خصوصيات ديگر آنان را يادآور مىشود :
1 از باب اين كه ايشان ريشه اصلى گناهان و معصيتها مىباشند واژه اساس را براى آنها استعاره آورده كه آنان مانند ستونهايى هستند كه بناهاى فسق و فجور بر آنها قرار دارد .
2 آنها وسيله قطع رحم و بر هم زننده پيوند فرزند با والدين و خويشاوندان مىباشند . واژه احلاس ، جمع حلس و به معناى پارچه نازكى است كه زير پالان شتر پهن مىكنند تا بدن وى آزرده و زخم نشود ، آنها را احلاس خواندهاند زيرا همان طور كه آن پارچه پيوسته همراه پالان و شتر است وجود اطاعت از آنها هم همراه با قطع خويشاوندى و عقوق نسبت به پدر و مادر مىباشد بعضى به جاى احلاس در متن خطبه اسئاس بر وزن آن خواندهاند كه جمع اسّ خواهد بود يعنى اساس و پايه مثل حمل كه جمعش احمال است .
3 شيطان آنها را مركب سوارى به سوى تيرگى و گمراهى ساخته و مردمى كه از آنها پيروى مىكنند به پرتگاه سقوط و هلاكت كشيده مىشوند .
يكى از نكات بسيار لطيف كه در اين عبارت به كار رفته است كه حضرت در استعارهاى كه آورده و آنان را به چهار پاى سواريى مانند ساخته است كه راكب خود را به هلاكت و ضلالت مىبرد اشاره به انحطاط و پستى درجه آنان كرده است كه به هيچ رو شايستگى رهبرى و اطاعت شدن ندارند .
4 آنها براى شيطان به منزله لشكرى هستند كه به آن وسيله انسانها را مورد حمله قرار مىدهد زيرا اين گروه از طرف او آمادهاند كه مردم را به راه او كه سقوط حتمى و هلاكت ابدى است سوق دهند .
5 آنها زبان گوياى شيطان هستند زيرا به منظور گمراه كردن مردم سخنانى مىگويند كه خشنودى وى در آن است از اين رو مثل زبان او مىباشند .
پس از بيان اجمالى برخى از خصوصيات اكابر و رؤسا كه بعضى مردم سطحى و كوركورانه آنها را مقتداى خود قرار مىدهند و اين كه آنان به نمايندگى شيطان جامعه را به گمراهى مىكشانند ، شرح مىدهد كه از چه راههايى اين نيابت را انجام مىدهند ، و چگونه مركبهاى سوارى و لشكريان آماده و زبانهاى گوياى وى مىباشند و به سه طريق آن را شرح فرموده است :
الف آنها با حرفهاى دروغ و انجام دادن كارهاى زشت و فاسد و عادات گمراه كننده آدميان را به دوستى دنيا و امور پست آن علاقه مند و مجذوب مىكنند و از انسانيت و درستى كه به آن منظور آفريده شدهاند منصرفشان مىكنند .
ب زينتهاى ظاهر فريب دنيا را در جلو ديد انسان آرايش مىدهند و آنان را از لذتهاى بصرى بهرهمند مىكنند .
ج زمزمههاى شيطانى و وساوس نفسانى كه در گوشها و دلهاى مردم مىدمند با سخنان فريبنده و آوازهاى دلفريب آنها را مجذوب دنيا كرده و از گوش دادن به نداهاى ربّانى و حقايق آسمانى آنان را باز مىدارد .
كلمات : استراقا ، دخولا و نفثا همگى مفعول مطلق براى فعل محذوف خود مىباشند و از باب مثال تقدير اوّلى اين است : يسترق عقولكم استراقا .
فجعلكم مرمى نبله ،
در پايان امر ، مردم را هشدار مىدهد كه شيطان را دشمن اصلى خود بدانند ، زيرا اوست كه آنان را هدف تيرهاى خود قرار داده و لگدكوب گامهايش ساخته است و دستهاى ستمگرى و جنايت خود را بر روى آنها باز كرده است .
در اين عبارت چند استعاره است الف نبل استعاره از وسوسههايى است كه هر كس را تحت تأثير بگيرد .
وى را در وادى هولناك ضلالت و گمراهى ابدى سرازير مىسازد ، چنان كه هر كس مورد اصابت تير ، واقع شود مرگ به سراغش مىآيد ، و چون آنها هدف وساوس هستند لفظ مرمى را بر آنها اطلاق كرده است .
ب لفظ موطىء كه به معناى لگدگاه است استعاره از از ذلت و خوارى گناه است كه بر او ، وارد مىشود مثل وجود بىارزشى كه لگدمال شود و كلمه قدم به عنوان ترشيح ذكر شده است .
ج كلمه مأخذ ، استعاره از حالت گرفتارى آدميان در بندها و ريسمانهاى وساوس شيطانى مىباشد و چون معمولا گرفتنها به وسيله دست انجام مىشود لذا كلمه يد را براى ترشيح آن آوردهاند .
________________________________________________
[ 13 ] سوره حجر ( 15 ) آيه ( 39 ) يعنى : پروردگارا چون تو مرا گمراه كردى من نيز گناهان را بر بنى آدم در زمين مىآرايم و تمامشان را گمراه مىكنم .
[ 14 ] سوره حج ( 22 ) قسمتى از آيه ( 46 ) يعنى : يك روز نزد پروردگارت به اندازه هزار سال از سالهايى است كه شما حساب مىكنيد .
[ 15 ] سوره معارج ( 70 ) قسمتى از آيه ( 3 ) يعنى : در روزى كه اندازه آن پنجاه هزار سال است .
[ 16 ] سوره ص ( 38 ) آيه ( 73 ) ، يعنى : مگر شيطان كه تكبر ورزيد و از كافران شد . قمشه اى .
[ 17 ] براى آدرس و ترجمه اين آيه به پاورقى شماره . . . . . مراجعه شود .
[ 18 ] انّ الشيطان يجرى من ابن آدم مجرى الدم .
[ 19 ] لو لا انّ الشياطين يحومون على قلوب بنى آدم لنظروا الى ملكوت السموات .
[ 20 ] سوره سبا ( 34 ) قسمتى از آيه ( 52 ) ، يعنى : از نقطه دور دستى نسبت به عالم غيت ناروا مىگويند .
[ 21 ] سوره سباء ( 34 ) قسمتى از آيه ( 19 ) يعنى : و ابليس گمان باطل خود را سخت به صدق و حقيقت در نظر مردم جلوه داد ، پس او را پيروى كردند .
[ 22 ] سوره حجر ( 15 ) قسمتى از آيه ( 41 ) يعنى : همانا بر بندگان خاصّ من تو را تسلطى نخواهد بود .
[ 23 ] سوره اعراف ( 7 ) آخر آيه ( 11 ) يعنى : من از او بهترم ، زيرا مرا از آتش آفريدى و ، وى را از گل .
[ 24 ] سوره حجر ( 15 ) آيه ( 33 ) ، يعنى : هرگز چنين نيست كه سجده كنم در برابر بشرى كه او را از گل و لاى كهنه خلق كردهاى .
[ 25 ] سوره اعراف ( 7 ) آيه ( 15 ) ، يعنى : راه مستقيم تو را بر روى آنان خواهم بست .
[ 26 ] سوره اعراف ( 7 ) آيه ( 16 ) ، يعنى : آنگاه از پيش رو ، و از پشت سر و چپ و راست آنان در مىآيم . . .
[ 27 ] سوره مائده ( 5 ) آيه ( 30 ) ، يعنى : داستان دو پسر آدم را براى مردم بيان كن ، موقعى كه هر كدام قربانى خود را به درگاه خدا آوردند . . . اين است كيفر ستمكاران .
[ 28 ] سوره هود ( 11 ) قسمتى از آيه ( 45 ) ، يعنى : او از خاندان تو نيست ، چون كار ناصالحى انجام داده است .
[ 29 ] سوره مائده ( 5 ) آيه ( 31 ) ، يعنى : به اين دليل در جامعه بنى اسرائيل مقرر كرديم كه هر كسى انسان بىگناهى را كه نه قتل نفس كرد . و نه فسادى به پا كرده ، به قتل برساند ، چنان است كه تمام مردم را كشته است .
[ 30 ] سوره نساء ( 4 ) آيه ( 92 ) يعنى : و هر كس از روى عمد و آگاهى شخص با ايمانى را بكشد . . .
[ 31 ] تكبر ممدوح اقسامى دارد 1 تكبر از صفات خاصه خداست 2 تكبر با متكبر ، عبادت است 3 تكبر فقرا در برابر ثروتمندان ، ( مترجم )
[ 32 ] چنان كه در معناى لغات بيان شد .
[ 33 ] سوره احزاب ( 33 ) آيه ( 47 ) ، يعنى : روز قيامت اهل عذاب مىگويند : پروردگارا ما از پيشوايان و بزرگان خود پيروى كرديم و آنان ما را به گمراهى كشاندند ، پس خدايا عذاب آنان را دو چندان كن و آنها را مورد لعنت خود قرار ده .
[ 34 ] سوره شعرا ( 26 ) آيه هاى ( 96 و 97 ) ، يعنى : به خدا سوگند ، ما در گمراهى بسيار آشكار بوديم ،كه شما را مانند خداى جهان پرستش مىكرديم .
[ 35 ] من تعزّى بعزاء الجاهليه فاعضّوه بهن ابيه و لا تكنوا ( پيامبر اكرم ( ص ) ) .