234 از خطبه هاى آن حضرت ( ع ) است :
فصل اوّل خطبه قاصعه
اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي لَبِسَ اَلْعِزَّ وَ اَلْكِبْرِيَاءَ وَ اِخْتَارَهُمَا لِنَفْسِهِ دُونَ خَلْقِهِ وَ جَعَلَهُمَا حِمًى وَ حَرَماً عَلَى غَيْرِهِ وَ اِصْطَفَاهُمَا لِجَلاَلِهِ وَ جَعَلَ اَللَّعْنَةَ عَلَى مَنْ نَازَعَهُ فِيهِمَا مِنْ عِبَادِهِ ثُمَّ اِخْتَبَرَ بِذَلِكَ مَلاَئِكَتَهُ اَلْمُقَرَّبِينَ لِيَمِيزَ اَلْمُتَوَاضِعِينَ مِنْهُمْ مِنَ اَلْمُسْتَكْبِرِينَ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ هُوَ اَلْعَالِمُ بِمُضْمَرَاتِ اَلْقُلُوبِ وَ مَحْجُوبَاتِ اَلْغُيُوبِ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ فَسَجَدَ اَلْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاَّ ؟ إِبْلِيسَ ؟ اِعْتَرَضَتْهُ اَلْحَمِيَّةُ فَافْتَخَرَ عَلَى ؟ آدَمَ ؟ بِخَلْقِهِ وَ تَعَصَّبَ عَلَيْهِ لِأَصْلِهِ فَعَدُوُّ اَللَّهِ إِمَامُ اَلْمُتَعَصِّبِينَ وَ سَلَفُ اَلْمُسْتَكْبِرِينَ اَلَّذِي وَضَعَ أَسَاسَ اَلْعَصَبِيَّةِ وَ نَازَعَ اَللَّهَ رِدَاءَ اَلْجَبْرِيَّةِ وَ اِدَّرَعَ لِبَاسَ اَلتَّعَزُّزِ وَ خَلَعَ قِنَاعَ اَلتَّذَلُّلِ أَ لاَ تَرَوْنَ كَيْفَ صَغَّرَهُ اَللَّهُ بِتَكَبُّرِهِ وَ وَضَعَهُ بِتَرَفُّعِهِ فَجَعَلَهُ فِي اَلدُّنْيَا مَدْحُوراً وَ أَعَدَّ لَهُ فِي اَلْآخِرَةِ سَعِيراً وَ لَوْ أَرَادَ اَللَّهُ أَنْ يَخْلُقَ ؟ آدَمَ ؟ مِنْ نُورٍ يَخْطَفُ اَلْأَبْصَارَ ضِيَاؤُهُ وَ يَبْهَرُ اَلْعُقُولَ رُوَاؤُهُ وَ طِيبٍ يَأْخُذُ اَلْأَنْفَاسَ عَرْفُهُ لَفَعَلَ وَ لَوْ فَعَلَ لَظَلَّتْ لَهُ اَلْأَعْنَاقُ خَاضِعَةً وَ لَخَفَّتِ اَلْبَلْوَى فِيهِ عَلَى اَلْمَلاَئِكَةِ وَ لَكِنَّ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ يَبْتَلِي خَلْقَهُ بِبَعْضِ مَا يَجْهَلُونَ أَصْلَهُ تَمْيِيزاً بِالاِخْتِبَارِ لَهُمْ وَ نَفْياً لِلاِسْتِكْبَارِ عَنْهُمْ وَ إِبْعَاداً لِلْخُيَلاَءِ مِنْهُمْ
لغات
قصع : قورت دادن آب و نشخوار كردن ،
و قصعت الرجل : او را تحقير كردم و كوچك شمردم
و قصعت هامّته : با كف دست بر سر او زدم ،
و قصع اللَّه شبابه : خدا او را خوار و ذليل ساخت ، پس او رشد و پيشرفت ندارد ، بطور كلى اين واژه براى تحقير و كوچك شمردن شخص مىآيد .
جبريّه و جبروت : عظمت و بزرگى .
ادّرعه : آن را مثل زره بر تن كرد
دحر : دور افكندن .
خطف يخطف : پلكهاى چشم بتندى شروع به بر هم خوردن كرد .
تبهر العقول : بر نور عقلها چيره مىشود و آنها را در خود پنهان مىكند .
رواء : چهره زيبا
عرف : بوى خوش
خيلاء : تكبر و خود بزرگ بينى
احباط : باطل كردن
جهد : كوشش كردن
هواده : صلح و آشتى كردن
ترجمه
در اين خطبه حضرت شيطان را به دلايلى چند نكوهش فرموده است به خاطر تكبر ورزيدن بر آدم ، و سجده نكردن در برابر او ، و نيز به اين سبب كه تعصب و نپذيرفتن حق را آشكار كرد ، و نخوت و خودپرستى را پيروى كرد ، و بدين علت حضرت مردم را از رفتن به راه او بر حذر داشته است ، و اين خطبه شامل چند فصل مىباشد كه فصل اول آن اين است :
« سپاس ، خداوندى را سزاست كه به عزّت و كبريايى آراسته و اين دو صفت را ويژه خود ساخته ، نه آفريدگانش ، بلكه اين دو را بر غير خود ممنوع و حرام فرموده و به جلال خود آنها را بر گزيده است و هر كس از بندگانش را كه با وى در اين دو ويژگى به نزاع برخيزد ، مورد لعن خود قرار داده است پس به اين سبب فرشتگان مقرب خود را ، آزمود تا فروتنان را از متكبران و گردنكشان جدا سازد ، از اين رو ، با آن كه بر تمام پنهانيهاى دلها و پوشيدهترين نهانها آگاهى داشت فرمود : « إنّى خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ ، فَإذا سَوَّيتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ روْحى فَقَعُوْا لَهُ ساجِدينَ فَسَجَدَ المَلائكةُ كُلُّهُمْ أجَمَعُونَ إلاّ إبليسَ » [ 1 ] كه خودخواهى بر او روى آورد و به خلقت خود بر آدم فخر و مباهات كرد و به اصل و ريشه خود تعصّب ورزيد و زير بار حقّ نرفت . پس دشمن خدا ( شيطان ) ، پيشواى متعصّبان و پيشرو گردنكشان است ، كه بنيان عصبيت را بر جاى گذاشت و با خداوند در لباس عظمت و بزرگوارى به نزاع پرداخت و جامه كبر و خود بزرگ بينى بر تن كرد و پوشش فروتنى و تواضع را از روى خود دور افكند . آيا نمىبينيد كه چگونه خداوند او را به علت كبر و نخوت ، خرد و كوچك كرد و به سبب بلند پروازيش وى را ، پست و زبون ساخت ؟ ، پس در دنيا او را رانده و در آخرت برايش ، آتش بر افروخته آماده كرد .
و اگر خداوند مىخواست ، مىتوانست كه آدم را از نورى بيافريند كه روشنى آن ديدهها را خيره و زيبائيش خردها را حيران كند و نيز قادر بود كه وى را از مادّه خوشبويى بسازد كه عطرش تمام دماغها را به سوى وى جلب كند ، و اگر چنين مىكرد گردنها در برابر او خاضع مىشد و آزمايش درباره او بر فرشتگان آسان مىشد ، اما خداوند سبحان آفريدههايش را به برخى از امور مىآزمايد كه اصل آن را نمىدانند ، به سبب اين كه به آنها امتياز دهد و خودخواهى و تكبّر را از آنان دور كند . »
شرح
در مورد علت صدور اين خطبه شريفه ، گفتهاند ، در اواخر خلافت حضرت اهل كوفه به فتنه و فساد گرويده بودند ، بسيار اتفاق مىافتاد كه شخصى از سرزمين قبيله خود خارج شده و گذارش به قبيله ديگرى مىافتاد ،در اين جا گاهى از بعضى افراد اندكى ناراحتى مىديد ، در اين هنگام با سر و صداى زياد و داد و فرياد قبيله خود را به مدد مىطلبيد ، از باب مثال با صداى بلند ندا مىكرد : آى قبيله نخع آى كنده ، و منظورش ايجاد آشوب و فتنه بود ، در اين هنگام بر اثر اين سر و صدا چند نفر از جوانان اين قبيله بيرون مىريختند و اهل قبيله خود را صدا مىزدند ، عده ديگرى جمع مىشد و پس از ردّ و بدل كردن سخنان زشت او را مجروح مىكردند و سپس او كه با سر و وضع خون آلود به قبيله خود مىآمد شكايت مىكرد و به اين سبب فتنه و آشوب بر پا مىشد و عدهاى بىدليل كشته مىشدند ، فقط به علت بر خورد چند نفر كم خرد ، و چون اين عمل بارها تكرار شد ، امام ( ع ) به ميان مردم آمد و اين خطبه را ايراد فرمود .
دليل نامگذارى اين خطبه
در وجه تسميه اين خطبه به نام قاصعه چند وجه ذكر كردهاند .
1 مناسبترين دليل آن است كه حضرت هنگامى كه اين سخنان را بيان مىفرمود سوار بر ناقه اى بود كه در حال نشخوار كردن بود .
2 چون نصايح و امر و نهى ها در اين خطبه پشت سر هم و منظّم به كار رفته و شباهت دارد به حالتى كه شتر مرتب غذايى كه خورده نشخوار مى كند .
3 به دليل اين كه در اين خطبه ، شيطان متكبّر و هر ستمكارى درهم كوبيده و تحقير شده است ، زيرا قصع به معناى توسرى زدن و تحقير كردن است و اين وجه مناسبى است .
4 وجه چهارم براى نامگذارى اين خطبه آن است كه اين سخنان غرور و خودخواهى متكبّران را فرو مىنشاند و از اين بابت مانند آب است كه تشنگى و عطش را فرو مىنشاند ، چنان كه عرب مىگويد : قصع الماء عطشه ، آب تشنگى او را از بين مىبرد .
مقدمهاى درباره موضوع خطبه
در اين خطبه كبر و خود پسندى و پىآمدهاى شوم آن ، كه بىاعتنايى به حقايق و تعصب جاهلانه در برابر غير خداست ، مورد نكوهش و مذمّت واقع شده است تا براى جامعه انسانى درسى باشد ، كه خلاف آن را اختيار كنند يعنى متواضع و نرمخو باشند .
در مقدمه كتاب بيان كرديم كه سخنران به منظور توجه شنوندگان لازم است در آغاز سخن كلّياتى از مطالب خود را بطور اجمال ذكر كند ، در اين خطبه نيز حضرت نخست عزّت و كبريايى را مخصوص حق تعالى ،و بر غير او حرام و ممنوع دانسته و سپس داستان گردنكشى و تكبر ابليس را بر آدم ذكر ، و او را نكوهش و مذمت فرموده و بيان داشته است كه او به دليل داشتن اين صفت رذيله و اين عمل ناپسند از درگاه حق تعالى طرد شده و به زبان همه پيامبران الهى مورد لعنت قرار گرفته است و به اين دليل انسانها را آگاه ساخته تا از او دورى كنند و از اين صفت ناپسند او يعنى تكبّر و خود پسندى كه مايه بدبختى وى شد ، بر حذر باشند ، حال چون هدف اصلى از ايراد اين خطبه شريف ، مذمت صفت تكبّر و خود بزرگ بينى و نهى از اين ويژگى ناپسند است ،لازم است براى روشنتر شدن مطلب به حقيقت تكبّر و ثمرات آن و نكوهشها و مذمتهايى كه از اين خصيصه ناپسند ، شده اشارهاى داشته باشيم .
حقيقت معناى تكبر
تكبر هيأتى است نفسانى كه چون انسان خود را از ديگران كاملتر و بلند مرتبه تر تصور مىكند ، برايش حاصل مىشود ، و نتيجه آن ، بلند پروازى و فخر فروشى و در كلّ ، خود بزرگ بينى مى باشد و چون صفت بسيار ناپسندى است پيامبر اكرم عرض مىكند : « خدايا از باد تكبر به تو پناه مى برم [ 2 ] » .
تكبر يكى از صفات ناپسند و جزء گناهان به حساب مىآيد و نقطه مقابل صفت پسنديده تواضع است . صفت تكبر شباهت زيادى به عجب دارد و عجب موقعى تحقق پيدا مىكند كه انسان آن چنان به خود مطمئن باشد كه هيچ احساس نياز به منعم خود نداشته و براى ديگران هم كمالى فرض نمى كند كه خود را از آنها بالاتر بداند بلكه تمام كمالات را منحصر به خود و جدا نشدنى از خود مى داند . فرق اين دو صفت آن است كه متكبر براى ديگران مقام و مرتبهاى فرض مىكند امّا مقام خود را از آنان برتر مىداند ولى شخصى كه عجب دارد براى ديگران هيچ شخصيت و موقعيّتى تصور نمىكند .
آفات تكبّر
اثرات سوء تكبّر بسيار است برخى مربوط به باطن متكبر است و برخى در مورد اعمال و كارهاى ظاهر او مىباشد ، امّا اعمال باطنى و قلبى او از اين قبيل است كه ديگران را حقير و بىمقدار مىشمارد و هيچ كس را شايسته همنشينى و نشست و برخاست با خود نمىداند ، و مىخواهد كه ديگران هميشه دست بر سينه پيش او بايستند ، بلكه گاهى عقيده دارد كه ديگران حتى شايستگى براى اين هم ندارند . دانشمند متكبر به اشخاص عامى با ديده تحقير و تمسخر نگاه مىكند ، و بالاخره از ويژگيهاى باطنى متكبر ، آن است كه بر ديگران حسد مىورزد و كينه آنان را به دل مىگيرد .
امّا آنچه مربوط به اعمال ظاهرى تكبّر مىباشد از اين قرار است : پيوسته در راه رفتن بر ديگران پيشى مىگيرد ، و در مجالس از همه بالاتر مىنشيند و ديگران را از همنشينى و هم غذايى با خود طرد مىكند . و در موقع نصيحت كردن و خيرخواهى سختى و زورگويى به عمل مىآورد ، و اگر كسى سخن او را نپذيرد و با دليل ردّ كند خشمگين مىشود و نسبت به دانش آموزان خود ، درشتى روا مىدارد و آنان را حقير شمرده به خدمت مىگيرد ، غيبت و بدگويى مىكند و حرف زياد مىزند ، از اثرهاى سوء تكبر آن است كه گاهى باعث ترك بسيارى از كارهاى پسنديده مىشود ، از جمله اين كه ، تواضع را ترك مىكند و از مجالست با پايينتر از خود دورى مىنمايد و با صاحبان حاجت به نرمى رفتار نمىكند و بسيارى از نارواهاى ديگر .
نكوهش تكبر از نظر قرآن و سنت
نكوهشهاى زيادى از اين خوى ناپسند در قرآن و سنت نقل شده است : اما در قرآن مىفرمايد .
الف : « كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّه عَلَى قَلْب كُلِّ مُتكَبِّرٍ جَبَّارٍ [ 3 ] » .
ب : « وَ اسْتَفْتَحُوْا وَ خابَ كُلُّ جَبَّارٍ عنيد [ 4 ] » و اما سنت :
الف : پيامبر اكرم فرمود : خداوند متعال مىفرمايد : كبريايى در خور من و بزرگوارى شايسته مقام من است ، و هر كه اين دو صفت را بر خود روا دارد ، با من به ستيزه برخاسته است و من او را در جهنم سرنگون خواهم ساخت .
ب : امام ( ع ) مىفرمايد : كسى كه در دلش ذرهاى تكبر و خود پسندى باشد داخل بهشت نمىشود ، و اين كه اين صفت پردهاى ميان انسان و بهشت مىشود به آن دليل است كه وى را از خويهاى پسنديدهاى كه در حقيقت راههاى ورود اهل ايمان به بهشت است ، باز مىدارد پس كبر و عجب ، اين دو خصلت ناروا ،تمام درهاى رحمت خدا را بر روى انسان مىبندد زيرا با وجود اندكى از تكبر هرگز مومن نمىتواند به محبوب خود دست يابد و براى متكبر امكان ندارد كه خصال ناپسند را ترك كند و به جاى آن صفات پسنديدهاى از قبيل فروتنى و كظم غيظ و نصيحت پذيرى و نرم زبانى را پيشه خود سازد . خلاصه آن كه هيچ صفت زشتى نيست مگر آن كه شخص خود پسند به منظور حفظ خود بزرگ بينىاش آن را بر خود روا مىدارد و هيچ فضيلت پسنديدهاى نيست مگر آن كه براى حفظ موقعيت خود آن را ترك مىكند ، اين است حقيقت آن كه هر كس ذرّهاى تكبر داشته باشد داخل بهشت نمىشود و برخى از صفات مذموم بعضى ديگر از صفات زشت را با خود به همراه مىآورند ، و بدترين اقسام تكبر و خود پسندى آن قسمتى است كه آدمى را از كسب علم و عمل به آن باز دارد و مانع پذيرفتن حق و تسليم در برابر آن شود . اكنون كه با خلاصهاى از مطالب خطبه شريف آشنا شديم به شرح آن مىپردازيم : امام ( ع ) در آغاز سخنان خود ، خداى را به چند اعتبار ستوده است كه در ذيل بيان شده است :
1 حق تعالى آراسته به عزت و كبريايى است ، ذاتى مىتواند متصف به صفت كبريايى و عزت باشد كه دو امر در او ، يافت شود .
الف آگاهى به كامل بودن ذات خود داشته باشد .
ب شرافت و برترى بر كليه ما سواى خود ، داشته باشد .
حق تعالى كه مصداق اكمل اين دو امر مىباشد ، به اين دو صفت از هر موجودى شايستهتر خواهد بود ، ذات حق تعالى داراى كمال مطلق و بى نهايت است ، به دليل اين كه تمام كمالات از وجود و هستى نشأت مىگيرد و وجود خداوند اتمّ و اكمل وجودهاست ، و هر موجودى هستى خويش را از او دريافت مىكند ، پس صفت كبريايى و عزت در ذات وى از همه موجودات مصداقى كاملتر و شايسته تر دارد ، او به اين دليل كه بر تمام وقايع كلى و جزئى آگاهى دارد ، به كمال ذات خود و شرافت و عزت خويش بر تمام موجودات عالم هستى نيز علم و آگاهى دارد .
واژه لبس كه به معناى پوشش است در اين جا استعاره است و احاطه كبريايى و عزت حق تعالى كه امرى معقول است تشبيه به پيراهن و عبايى شده است كه تمام بدن شخص را احاطه مىكند ، تشبيه معقول به محسوس است .
2 حق تعالى دو صفت كبريايى و عزت را ويژه خود ساخته است زيرا جز ذات اقدس او ، هيچ كس شايسته آن نيست و اين مطلب به دليل نقلى و عقلى به ثبوت رسيده است ، دليل نقلى آيه قرآن است كه مىفرمايد : « عالِمُ الغَيْبِ وَ الشَّهادةِ الكَبيرُ الْمُتَعالِ [ 5 ] » الف و لام مفيد حصر است ، كبريايى و تعالى را به خداوند منحصر مىكند ، و نيز در بسيارى از آيات ديگر متكبران را مذمّت كرده و به آنان وعده عذاب داده و از زبان پيامبر اكرم نقل شده است كه الكبرياء ردايى . . . ،
بزرگى شايسته من ( خداوند ) است ، و دليل عقلى نيز حكم مىكند بر اين كه اين ويژگى جزء ذات وى مىباشد نه خارج از ذاتش زيرا اگر خارج از ذات او باشد لازمهاش نيازمندى حق تعالى به غير خود مىباشد كه بر خداوند محال است .
3 خداوند اين دو ويژگى را بر غير خود حرام كرده است كلمههاى حمى و حرم كه به معناى قرق كردن و ممنوعيت مىباشد استعاره است يعنى غير ذات اقدس او از داخل شدن در اين حريم ممنوع و محروم مىباشند چنان كه مالك زمين ، ديگران را از دخول در حول و حوش ملك خود بر حذر مىدارد .
4 و اصطفاهما لجلاله ،
در اين جمله بيان شده است كه چرا خداوند اين دو صفت را به خود اختصاص داده و مىفرمايد به دليل تقدس و تنزّه ذات اقدس وى از همانندى مخلوقات و بلندى مرتبه وى شايسته اين ويژگى است پس از اين روست كه كبريايى و عزت را به خويش اختصاص داده است .
5 كسانى را كه در اين امر با وى به رقابت برخيزند و بخواهند خود را به اين دو صفت متصف سازند مورد لعنت قرار داده است چنان كه پيش از اين روايتى از پيامبر نقل شد كه خداوند فرمود : هر كس با من در اين دو امر منازعه كند وى را در آتش دوزخ مىاندازم و معلوم است كه هر كس در جهنم بيفتد ملعون و مطرود از خير و رحمت خداوند است و لغت منازعه كه در اين روايت ذكر شده مجاز و از باب ذكر لازم و اراده ملزوم و نيز متضمن تشبيه مىباشد ، به اين بيان كه سرپيچى كردن و مخالفت متكبران از فرمانهاى خداوند را تشبيه به اين امر كرده است كه گويا آنها در صدد آنند كه صفت مخصوص خدا را به قبضه خود درآورند و چون لازمه اين عمل نزاع و جدال در گفتار مىباشد از اين رو تعبير به منازعه شده است .
6 در مورد همين صفت تكبر ، فرشتگان خود را مورد آزمايش و امتحان قرار داده است ، گر چه اختبار و آزمايش به اين دليل انجام مىشود كه شخص يا شيئى مورد آن ، شناخته شود ولى اين منظور در موردى عملى است كه امتحان كننده مورد امتحان را نشناسد و به اين وسيله بخواهد آن را بشناسد ، پس در مورد خداوند به عنوان استعاره به كار مىرود يعنى خداوند كه بنده خود را بطور كامل مىشناسد و معصيت كار و مطيع را از اوّل مىداند ، ملاك پاداش و كيفر را بر انجام دادن تكاليف مقرر ساخته است كه اگر اطاعت كردند ثواب ، و اگر مخالفت كردند كيفر مىبينند ، و همين وضعيت درباره خداوند را حضرت تشبيه كرده است به اين كه مولايى مىخواهد غلام خود را بيازمايد كه آيا مطيع است يا گستاخ و به اين دليل عنوان آزمايش را بطور مجاز درباره خداوند به كار برده است .
ليميّز المتواضعين منهم من المتكبرين ،
اين عبارت به عنوان ترشيح براى استعاره آزمايش كه در عبارت قبل به عنوان مجاز ذكر شده بود آورده شده است يعنى فرشتگان را با امر به سجده كردن در برابر آدم آزمايش كرد تا متواضعان از متكبران شناخته شوند .
احتمال ديگر در معناى اين عبارت آن است كه امر به سجده به اين منظور بوده است كه معصيت كاران با كيفر شدن و اهل اطاعت با ثواب گرفتن از يكديگر جدا شوند و منظور اين نيست كه شناخته شود كه مطيع و متواضع كيست و نافرمانان و متكبران چه كسانند ، تا مجاز و استعاره لازم آيد
و هو العالم . . . الغيوب ،
اين جمله كه در ميان فقال سبحانه . . . و انّى خالق معترضه است و حكايت از علم خداوند نسبت به آنچه در دلها پوشيده و در پرده غيب نهان است ، مىكند ، خود قرينه بر اين است كه آزمايش در اين جا به معناى حقيقى نيست بلكه مجاز است چنان كه بيان گرديد و عبارت فقعوا له ساجدين امر به سجده كردن است كه با آن ملائكه مورد آزمايش قرار گرفتند .
برخى از شارحان مىگويند خداوند با آن كه بر تمام پنهانيها آگاه است فرشتگان را آزمايش كرده اما نه براى آن كه خود آگاه شود بلكه به آن علت كه ديگران بدانند فرمانبر كيست و نافرمان چه كسى مىباشد . چنان كه وقتى مىفرمايد :
« لِنَعْلَمَ أىُّ الحزْبَيْنِ [ 6 ] » و جاى ديگر : « لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيه [ 7 ] » مراد آن است تا اين كه تو و غير تو اين امور را بدانيد ولى اين وجه به نظر بعيد مىآيد ، و ما چون داستان ملائكه و فرشتگان را در خطبه اول بطور كافى شرح داديم نيازى به تكرار آن نداريم تنها چند واژه بود كه نياز به توضيح داشت .
بطورى كه از آيات قرآن بر مىآيد سركشى شيطان و تكبر و مباهات ورزيدن او بر آدم به علت توجه به اصل و ماده خلقتش بود كه آدم از خاك و او از آتش آفريده شده است به دليل اين كه در سوره اعراف ( 3 ) آيه ( 21 ) از قول وى نقل مىشود كه گفت : « خَلَقْتَنى مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طينٍ [ 8 ] » و در سوره بنى اسراييل مىگويد : « أَ أَسجُدُ لِمَنْ خَلقْتَ طيناً [ 9 ] » و در جاى ديگر : « أَ أَسْجُدُ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَاءٍ مَسْنُونٍ [ 10 ] » و اين كه حضرت وى را امام متعصبان شمرده از اين بابت است كه او منشاء پافشارى در غير حق و پيشقدم در تعصب بىمورد بوده است . امام تعصب در راه حق از صفات پسنديده شمرده مىشود چنان كه در روايت آمده است العصبيّة فى اللَّه تورث الجنّة و العصبّية فى الشيطان تورث النّار ، پافشارى در راه خدا سرانجامش بهشت و تعصب در مسير شيطان نتيجهاش آتش دوزخ است . و نيز شيطان پيشتاز گردنكشان و متكبران است به دليل اين كه در تكبر ورزيدن و فخر و مباهات كردن بر آدم ابو البشر ، بر تمام متكبران تقدم داشته است ، و نيز مىفرمايد : او پايه عصبيت را بنا كرد و تعصبهاى نارواى بقيه افراد جامعه كه به اصل و نسب و ريشه خود مىنازند بر همين منوال است .
و نازع اللَّه رداء الجبريه :
شيطان به سبب تكبر و خود بزرگ بينىاش در مقابل عزت و عظمت الهى به نزاع برخاست چنان كه گذشت .
واژههاى منازعه ورداء به عنوان استعاره به كار رفته است .
و ادّرع لباس التّعزّز ،
در اين عبارت تكبر و به خود باليدن ابليس را تشبيه به پوششى براى وى كرده ، و به اين دليل واژه زرهپوشى را برايش استعاره آورده و كلمه لباس را هم به عنوان ترشيح آن ذكر فرموده است و نيز در جمله :
خلع قناع التذلل ،
خلع استعاره و قناع ترشيح آن است يعنى شيطان نقاب فروتنى و بندگى در پيشگاه حق را كه همچون حجابى براى حفظ آبروى بندگى او بود از صورت خود بدور افكند و خود را رسواى خاص و عام كرد .
ا لا ترون . . . بترفّعه ،
در اين عبارات حضرت وجوهى را بيان فرموده است كه خداوند شيطان را به علت كبر و خود پسنديش پست و خوار كرده است و آن وجوه از اين قرار است :
الف پس از آن كه او را از بهشت بيرون فرستاد ، در دنيا مورد لعنت قرارش داد ، و فرمود : « أُخْرُجْ مِنْها مَذؤُماً مَدْحُوْراً [ 11 ] » ب در آخرت براى وى زبانه آتش مهيا كرد ، و گفت : « لأَمْلَئَنَّ جَهَّنَم مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أجْمَعينَ [ 12 ] » .
و لو اراد اللَّه . . . على الملائكه ،
اين جمله استدلال به صورت قياس استثنايى مركب از دو شرطيه متصله مىباشد كه صغراى آن دو از و لو اراد اللَّه . . .
لفعل ، و كبراى آن از و لو فعل نا آخر مىباشد و تالى كبرى مركب از دو جمله است كه يكى بر ديگرى عطف شده است ، و معناى مقدمه صغرى اين است كه اگر خداوند پيش از آفرينش آدم اراده مىكرد كه او را از نور شفاف لطيفى بيافريند كه چشمها را خيره كند و زيباييش خردها را دچار حيرت سازد و از عطرى به وجود آورد كه بوى خوشش روحها را تازه كند و از گل و خاك تيره و تاريك او را نيافريند ، مىتوانست ، زيرا اين امر براى خداوند مقدر و ممكن است .
در عبارت امام كه تعبير به آفرينش از نور مىفرمايد احتمال ديگرى نيز داده شده است كه مراد آفرينش روحانى و مجرّد از ماده ظلمانى باشد ، و اين معمول است كه گاهى از مجردات تعبير به نور مىشود مثلا مىگويند : انوار خدا و انوار جلال او ، و انوار حضرته و نيز مىگويند : فلانى ما را به نور علمش روشن ساخت و همچنين از مجردات تعبير به بوييدنى هم مىشود و مىگويند فلانى رايحه علم را بو نكرده است و تعبير به طعم نيز مىشود و مىگوييد : فلان فرد شيرينى دانش را نچشيده است و در تمام اينها براى تقريب به ذهن لفظ محسوس را استعاره براى معقول آوردهاند .
معناى مقدمه كبرى اين است كه اگر اين كار را مىكرد و آدم را چنان كه گفته شد مىآفريد گردنهاى فرشتگان و همچنين ، ابليس در برابرش خاضع مىشد ولى در اين صورت خضوع فرشتگان به خاطر اصل خلقت و شرافت مادّى حضرت آدم بود نه براى فرمان الهى و در اين حالت ملائكه نمىتوانستند بر خداوند اشكال كنند كه چرا كسى را مىآفرينى كه در زمين فساد مىكند و خونريزى راه مىاندازد ، و شيطان قادر نبود به دليل اصل آفرينش خود بر او فخر فروشى كند و نيز امتحان ملائكه در مورد وى آسانتر برگزار مىشود به دو علت :
الف طبيعى است كه اگر كسى را دستور دهند كه در برابر پايينتر از خود اظهار كوچكى كند حاضر نيست و از اين رو سجده ملائكه در برابر آدم تا حدّى ناگوار بود ، ولى با اين فرض كه در شرافت اصل خلقت از آنان كاستى نداشته و شبيه آنان بود به سادگى براى خضوع در برابر وى تسليم مىشدند .
ب آنچه كه مانع تسليم شدن ملائكه براى خضوع در برابر آدم بود ،ناآگاهى آنها از راز آفرينش وى بود چون از نظر اصل خلقت غير از آنان بود نمىدانستند كه صلاحيت براى خليفة اللهى دارد و از اين رو بر خداوند راجع به آفرينش او ، اشكال گرفتند و حق تعالى در پاسخ آنان فرمود : من چيزهايى مىدانم كه شما بر آن آگاهى نداريد ، ولى با فرض اين كه خداوند آدم را از ماده نورى مناسب با اصل خلقت ملائكه مىآفريد بر سرّ آفرينش وى آگاهى داشتند و بر خداوند اشكال نمىگرفتند و تسليم آنان در مقابل فرمان حق تعالى براى سجده در برابر آدم آسانتر بود .
پس از بيان اين مطلب امام مىفرمايد : اما خداوند سبحان بندگان خود را به امورى مورد آزمايش قرار مىدهد كه راز آن را نمىدانند ، و با اين سخن مىفهماند كه حق تعالى نخواست آدم را از نور بيافريند و ارادهاش آن بود كه فرشتگان خود را به سجده بر آدم بيازمايد ، با آن كه هيچ توجّه به اصل و غرض از اين تكليف نداشتند . مقصود از اين قياس استثنايى توجه به اين است كه خداوند آفرينش آدم را از نور اراده نكرده است ، و اين معنا از اين نتيجه به دست مىآيد كه اگر خدا خلقت آدم را از نور اراده مىكرد ، همه در مقابلش خضوع مىكردند و آزمايش بر فرشتگان آسان مىشد ،امّا اين امر ، تحقّق نيافت ، پس اراده خدا بر آفرينش آدم از نور تعلق نگرفت .
نصب اين چند واژه : تمييزا ، نفيا و ابعادا بنابر مفعول له است يعنى خدا فرشتگان را آزمايش كرد تا مطيع را از عاصى مشخص سازد و خصيصه زشت كبر و خودخواهى را از آنان دور كند . توفيق از خداوند است .
_____________________________________________________
[ 1 ] سوره ص ( 38 ) آيههاى ( 2 71 ) يعنى : من مىخواهم بشرى از گل بسازم ، پس هر گاه آن را تكميل كردم و از روح خود ، در وى دميدم ، تمامتان در برابرش به سجده درآييد ، پس كليه فرشتگان سجده كردند بجز شيطان .
[ 2 ] اعوذ بك من نفحة الكبر .
[ 3 ] سوره مومن ( 40 ) قسمتى از آيه ( 34 ) يعنى : اين چنين مهر مىنهد خداوند بر دل هر متكبّر ستمكارى .
[ 4 ] سوره ابراهيم ( 14 ) آيه ( 14 ) يعنى : فتح و پيروزى نصيب رسولان الهى و هلاكت و حرمان سزاى هر ستمگر و جبّار است .
[ 5 ] سوره رعد ( 13 ) آيه ( 8 ) يعنى : اوست داناى غيب و شهود و بزرگ خداى متعال .
[ 6 ] سوره كهف ( 18 ) قسمتى از آيه ( 11 ) يعنى : تا معلوم كنيم كدام يك از آن دو گروه .
[ 7 ] سوره بقره ( 2 ) قسمتى از آيه ( 142 ) يعنى : مگر بر اين كه بيازماييم و جدا كنيم گروهى را كه از پيغمبر خدا پيروى مىكنند از آن كه به مخالفت او بر مىخيزند .
[ 8 ] سوره اعراف ( 7 ) آيه ( 21 ) يعنى : خدايا تو مرا از آتش و آدم را از گل آفريدى .
[ 9 ] سوره بنى اسرائيل ( 17 ) آيه ( 60 ) يعنى : آيا سجده كنم در برابر كسى كه او را از گل آفريدى ؟
[ 10 ] سوره حجر ( 15 ) آيه ( 32 ) ، يعنى : آيا سجده كنم در برابر بشرى كه وى را از گل و لاى كهنه آفريدى ؟
[ 11 ] سوره اعراف ( 7 ) قسمتى از آيه ( 17 ) يعنى : از بهشت بيرون شو ، در حالى كه مورد نكوهش و لعنت مىباشى .
[ 12 ] سوره ص ( 38 ) آيه ( 84 ) يعنى : جهنم را از تو و تمامى پيروانت پر مىكنم .