خطبه 233 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

ترجمه

« حمد خداى را كه ستايشش آشكار و لشكرش غالب و بزرگيش برتر است ، او را بر نعمتهاى پى در پى و بخششهاى بزرگش مى‏ستايم ، خداوندى كه چون بردباريش زياد است عفو مى‏كند و در تمام داوريهاى خود عدل و داد را رعايت مى‏فرمايد و به آينده و گذشته آگاه است ، با دانش و آگاهى خود ، ايجاد كننده آفريده‏ها و با امر و فرمان خود خلق كننده آنان مى‏ باشد ، در حالى كه نه پيروى از كسى كرده و نه آموزشى يافته و نه بهره‏مند از نمونه صنعت كار دانا و دور انديشى بوده ، نه به خطا و اشتباهى برخورده و نه از حضور جماعتى استفاده كرده است و شهادت مى‏دهم كه محمد ( ص ) بنده او و فرستاده وى مى‏ باشد ، او را برانگيخت ، در حالى كه مردم در گمراهى به سر مى‏ بردند ، و در سرگردانى غوطه‏ور بودند ، مهارهاى هلاكت آنان را مى‏ كشيد و قفلهاى شك و گمراهى بر دلهاى آنها ، نهاده شده بود .

اى بندگان خدا ، شما را به تقواى الهى سفارش مى‏كنم ، كه حقى از خداوند بر شما و ثابت كننده حقى از شما بر وى مى‏باشد ، و شما را سفارش مى‏كنم كه از تقوا براى خدا و از خدا براى تقوا كمك بگيريد ، زيرا تقوا ، امروز پناهگاه و سپر و فردا ، راه به سوى بهشت است ، راهش روشن ، و رونده‏اش سود برنده و امانت دارش حافظ و نگهدار مى‏باشد و پيوسته خود را بر مردم زمانهاى گذشته و باقيمانده ، نشان داده و جلوه‏گرى مى‏ كند زيرا همه آنان فردا به آن نيازمند مى‏باشند فردايى كه خداوند باز گرداند آنچه پديد آورده و بگيرد آنچه را كه بخشيده و پرسش فرمايد از آنچه عطا فرموده است ، چه قدر اندكند آنان كه تقوا را پذيرفته و براستى آن را مورد عمل قرار داده ‏اند ، آرى آنان به عدد بسيار كمند چنان كه خداوند در وصف آنها فرموده است « و قليلٌ من عبادى الشكور [ 3 ] » پس گوشهايتان را به سوى آن متوجّه سازيد و در مواظبت كردن آن بكوشيد و آن را جانشين هر چه گذشته است قرار دهيد و در عوض هر چه مخالف حق است آن را انتخاب كنيد ، با داشتن تقوا خوابتان را به بيدارى مبدّل سازيد و روزهايتان را با آن به سر بريد و آن را شعار دلهاى خود قرار دهيد و گناهانتان را با آن بشوييد و بيماريهايتان را با آن درمان سازيد و با آن بر مرگ پيشى گيريد و از كسى كه تقوا را ضايع ساخته عبرت گيريد و مبادا كسى كه آن را پيروى مى‏ كند از شما عبرت بگيرد ، بهوش باشيد تقوا را حفظ كنيد و خود را به سبب آن نيز مواظبت كنيد ، و از دنيا دورى كنيد و به آخرت مشتاق و شيفته باشيد آن را كه تقوا مايه بلندى مقامش شده ، پست و بى‏مقدار ندانيد و كسى را كه دنيا بلندش ساخته بلند مقام ندانيد ، به ابر درخشنده دنيا چشم ندوزيد و به گوينده آن گوش فرا ندهيد و فرياد زننده آن را پاسخ مگوييد ، و با درخشندگى آن روشنايى مجوييد ، به كالاهاى نفيس آن فريفته نشويد چرا كه برق آن بى‏باران و گفتار آن دروغ و دارائيهايش غارت شده و كالاهاى آن ربوده شده است .

بهوش باشيد كه دنيا همچون زن بدكاره‏اى است كه خود را نشان داده و روى بگرداند و مانند اسب سركشى است كه هنگام حركت بايستد و فرمان نبرد و دروغگوى بسيار خيانتكار و ستيزه‏ گر ناسپاسگزار مى‏ باشد ، و از راه راست و جايگاه نعمت منحرف شونده و رو گردان و پيوسته متغير و در اضطراب است ،شأن آن زوال و فنا و قدمهايش بى‏ثبات و متزلزل مى‏باشد ، عزّتش خوارى و كوشش وى مسخره و بلندى آن پستى است ، دنيا خانه ستاندن و ربودن و غارت و هلاكت مى‏باشد ساكنانش در حال جان كندن و ملحق شدن به رفتگان و جدايى از بازماندگان به سر مى‏ برند ، راههاى دنيا سرگردان كننده و گريز گاههايش توانفرسا و جستجوها در آن نوميد كننده و يأس ‏آور مى ‏باشد ، به اين دليل است كه پناهگاههاى دنيا اهلش را به خود واگذاشته ، و استراحتگاهاى آن ايشان را دور افكنده و چاره جوييها در وى ، آنان را ناتوان كرده است و در نتيجه برخى از آنان كه نجات يافته ‏اند ، مجروح و بعضى چون گوشت پاره پاره و يا عضوى بريده و خون ريخته شده مى‏ باشند و عده ‏اى از روى ندامت و پشيمانى دستهاى خود را به دندان مى‏ گزند ، و يا از روى حسرت دستهاى خود را بر هم مى‏زنند ، و از پريشانى و اندوه مرفقهاى خود را در زير چانه گرفته و بر عقيده فاسد اشك مى‏ بارند و از تصميم و اراده خويش در حال بازگشتن مى ‏باشد و حال آن كه هنگام چاره انديشى گذشته و مرگ آن چنان ناگهان رو آورده كه هيچ گونه فرصتى باقى نمانده است ،آرى چه زود فرصت گذشت و گاه چاره سپرى شد ، آنچه فوت شد ، سرانجام از دست رفت ، و آنچه گذشت ديگر گذشت و دنيا به حال خود و طبق ميل خود به پايان رسيد ( پس بر حال آنها به آسمان و زمين گريست و نه آنان مهلت داده شدند ) . »

شرح

در اين خطبه شريف حضرت خدا را به صفتهايى ستوده كه ويژه ذات بارى تعالى مى‏باشد :

1 خداوند متعال ذاتى است كه حمد و ثناى وى در تمام زمينه‏هاى او آشكار و پيداست زيرا موقعى كه صحنه وجود پر از نعمتهاى آشكار او باشد هر يك از آنها با زبان حال يا مقال ، حكايت از ستايش ذات وى نيز دارد چنان كه قرآن مجيد از اين موضوع پرده بر مى‏دارد : « وَ لَهُ الْحَمْدُ فىِ السَّماواتِ وَ الأرْضِ و عَشيّاً وَ حِينَ تْظهِرُونَ [ 4 ] . »

2 صفت دوم آن كه لشكرش پيروز است ، لشكريان خدا ، فرشتگان و يارى كنندگان دين او از ساكنان زمين مى‏باشند ، چنان كه مى‏فرمايد : « و للَّه جُنُوْدُ السَّماواتِ وَ الاْرضِ [ 5 ] » و نيز مى‏فرمايد : « و اَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها [ 6 ] » و پيروزى لشكريان خداوند امرى است بسيار آشكار چنان كه در قرآن بدين امر اشاره مى‏فرمايد : « وَ إنَّ جُنُدنا لَهُمُ الغالِبُونَ [ 7 ] » و نيز مى‏فرمايد : « فَإنَّ حِزْبَ اللَّه هُمْ الْغالِبُونَ [ 8 ] » امام ( ع ) با بيان اين ويژگى شنوندگان را تشويق كرده است كه بكوشند تا خود را جزء لشكريان پيروز خداوند قرار دهند و در اين راه ثابت قدم باشند .

3 سومين ويژگى خداوند آن است كه مقام عظمت الهى بسيار بالاست ،

خداوند در قرآن نيز مى‏فرمايد : « و أنَّهُ تَعالى‏ جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا ولَداً ، [ 9 ] » با توجه به ويژگى قبل كه پيروزى لشكر الهى است ممكن است شبهه‏اى به وجود آيد كه شايد خداوند نياز به چنين لشكرى دارد از اين رو اين خصوصيت ذكر شده است كه شأن و مقام پروردگار بالاتر از اين امور ، مى‏باشد و سپس به امرى اشاره مى‏فرمايد كه در حقيقت علت و سبب وجوب حمد و ثناى الهى بر بنده‏ اش مى‏باشد و آن عبارت از نعمتهاى ظاهرى و معنوى است كه بطور دوام بنده را احاطه كرده است تا جايى كه وى را قدرت آن نيست كه از عهده سپاس آن برآيد .

4 چهارم از ويژگيهاى حق تعالى عظمت حلم اوست كه سبب عفو و بخشش عظيم وى شده است ، حلم در انسان صفتى است فرع بر شجاعت و آن خصوصيتى است كه انسان با وجود آن در مقابل ناملايمات مقاوم و استوار مى‏ماند ، و حلم در خداوند عبارت از آن است كه از گناه بندگان و مخالفت آنان در برابر اوامر و نواهيش ، براى وى انفعالى دست نمى‏دهد و در هنگام مشاهده منكرات غضبش او را از جا در نمى‏برد و وادار به انتقام عجولانه نمى‏سازد ، با اين كه هيچ امرى از تحت قدرت و توانايى وى بيرون نيست و هر وقت مى‏تواند هر كارى را انجام دهد . فرق ميان حق تعالى و انسان در اين صفت ( حلم ) آن است كه عدم انفعال در خدا عدم مطلق است اما در بنده خدا ، عدم چيزى است كه از شأنش تاثّر و انفعال مى‏باشد و به اين دليل حلم در خداوند كاملتر و گسترده‏تر از حلم در ديگران است و چون لازمه صفت حلم ، عفو و گذشت كردن از گناهان و صرف نظر از آنها مى‏باشد ، بدين جهت مهلت دادن خداوند بنده و شتاب نكردن در كيفر گناهان را عفو ناميده است و از اين رو به دنبال توصيف خداوند به صفت بزرگ حلم ، عفو ، و گذشت را ذكر كرده و عطف با حرف فانيز دليل بر آن است كه با وجود صفت حلم ، كه ملزوم است لازمه آن كه عفو از گناهان است بى‏درنگ تحقق مى‏يابد .

5 و عدل فى كلّ ما قضى ،

خداوند در تمام قضاوتها و جزئيات آفرينش خود عدالت و ميانه روى را رعايت فرموده است زيرا عدل عبارت است از ميانه روى در كارها و گفتارها و دورى از افراط و تفريط است و آنچه را هم كه حق تعالى انجام دهد يا انجام ندهد ، دستور به انجام دادن و يا انجام ندادن بدهد ، تمام آن بر طبق حكمت و نظام احسن مى‏باشد ، چون در جاى خودش كه از علم الهى بحث كرديم توضيح داده‏ايم كه گفتار و كردار خدا درست ميانگين ، و حد وسط افراط و تفريط است كه همان عدل مى‏باشد .

بعضى گفته‏اند : قضى به معناى فرمان داد ، مى‏باشد چنان كه در آيه است :

پروردگارت فرمان داد كه جز او را نپرستيد و اين سخن همان گفتار ماست .

چون آنچه امر به ايجاد يا نهى از ايجادش فرموده در حقيقت امر به وقوع يا عدم وقوع آن كرده است . 6 به امور گذشته و آينده جهان هستى آگاهى دارد ، اين مطلب اشاره به احاطه علم الهى بر تمام كليات و جزئيات مى‏باشد كه در خطبه‏هاى گذشته بطور مشروح بيان شده است .