خطبه 229 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

ما اطول هذا العناء و ابعد هذا الرجاء ،

شارح در بيان ترتيب اين دو جمله سه احتمال ذكر كرده ، احتمال اوّل آن است كه جدا از قبل باشد و رابطه‏اى با آن نداشته باشد به اين احتمال كه جمله ‏هاى ديگرى قبل از آن بوده كه گرفتاريهاى شيعيان را در آن زمان و نااميد شدنشان را بيان مى ‏كند ، در چنين شرايطى تنها اميدوارى آنان به فرج آل محمد ( ص ) است كه آن نيز همراه با مشقتهاى زيادى مى ‏باشد ، و حضرت اين عبارت را به عنوان قول شيعه بيان فرموده است كه آنها از شدت رنج و نااميدى مى‏ گويند : چه طولانى است اين سختى و چه دور است اميد فرجى كه با قيام آن نجات دهنده حاصل خواهد شد ، و اين احتمال كه اين دو جمله جدا از جمله‏ هاى قبل خود باشد بر طبق عادتى است كه از مرحوم سيد رضى معمول است كه گاهى در آوردن جملات التقاط مى‏كند و آنها را پشت سر هم نمى‏آورد .

احتمال دوم آن است كه جمله استينافيه و دنباله ما قبل خود باشد كه امام ( ع ) پيروان خود را با اين بيان توبيخ و سرزنش كرده است ، براى آن از حقيقت و معنويت رو گردانده و به دنياى فانى رو آورده‏اند و در طلب وى و اميدوارى به آن خود را به مشقت و رنج مى‏اندازند و اين چنين آنان را از كارى كه در پيش گرفته‏اند متنفّر مى‏سازد و پيداست كه رنج دنيا براى طالبان آن ،

طولانى‏ ترين رنج و آسايش خواستن از آن ، دورترين خواسته ‏ها مى‏باشد ،چنان كه حضرت در سخنان قبل فرمود : « هر كس براى دنيا بكوشد ، دنيا از دستش مى‏رود [ 2 ] » و پيامبر ( ص ) فرمود « هر كس دنيا را بزرگترين وجهه همت خود قرار دهد ، خداوند آن چنان كوشش وى را بر ضررش از هم مى‏پاشد كه پيوسته فقر و بى‏نوايى جلو چشمش قرار دارد ، در حالى كه جز آنچه از دنيا نصيب اوست برايش پيش نمى‏آيد [ 3 ] . » و اين سخن دلالت مى‏كند بر اين كه هر كس تمام همتّش دنيا و زرق و برق آن باشد ، پيوسته فقر و نيازمندى را پيش روى خود ملاحظه مى‏كند و اين باعث مى‏شود كه همواره براى به دست آوردن آن ، در رنج و زحمت به سر ببرد .

احتمال سوّم آن كه ، منظور از كلمه عناء كه امام بيان فرموده ، رنجى باشد كه خود حضرت در بيشتر اوقات تحمل مى‏كرد تا مردم را به سوى خدا و امور آخرت و معنويت بكشاند و البته اين كار رنج و مشقت طولانى داشت ، زيرا آنان به حرف وى گوش نمى‏دادند و از وحدت كلمه پشتيبانى نمى‏كردند . و مراد از كلمه رجاء اميدوارى به اصلاح آنهاست كه آن را دور و بعيد شمرده است .

ايها الناس ألقوا هذه الازمّه ،

امام ( ع ) پس از بيان وضع اسفبار آينده جامعه خود ، اكون به راهنمايى آنها پرداخته و مى‏فرمايد : اى مردم ، اين بندها كه باعث سنگينى بار شما شده است از دستهاى خود باز كرده و بر زمين افكنيد .

لغت ازمّه كه جمع زمام و به معناى بند و افسار مى‏باشد ، استعاره از انديشه‏هاى فاسدى بود كه پيروى مى‏كردند و خواهشهاى نفسانى كه آنها را به گناه و معصيت مى‏كشاند ، در واقع حضرت آن مردم را به شترانى تشبيه فرموده است كه با افسارهايى به اين طرف و آن طرف كشيده مى‏شوند . و فعل ألقوا استعاره از عمل نكردن به افكار باطل و دورى كردن از آنهاست و مراد به كلمه ظهور ، نفسهاى آنان و به اثقال ، سنگينى بار گناه مى‏باشد چنان كه در قرآن نيز به اين تشبيه تعبير شده است : « وَ هُمْ يحْمِلُونَ أوْزارَهُمْ عَلى‏ ظُهُوْرِهِمْ » [ 4 ] ، و جاى ديگر مى‏فرمايد « وَ لِيَحْمِلُنَّ أثقالَهُمْ و أثْقالاً مَعَ أثقالِهم [ 5 ] » و در حقيقت خصلتهاى ناپسندى كه بر اثر گناه در نفوس اين گونه انسانها جايگزين شده پشت او را سنگين كرده و ، وى را از بالا رفتن به سوى مقام قدس و جايگاه ابرار و نيكوكاران باز مى‏دارد ، همچنان كه سنگينى محموله‏هاى بزرگ حيوان را از سرعت در راه رفتن باز مى‏دارد كلمات القوا و اذمّه ، را به اين سبب استعاره آورده كه بيشتر كار دست مى‏باشد لذا از كلمه دست براى ترشيح آن استفاده كرده و عبارت : من ايديكم را بيان فرموده است حاصل معنا آن است كه امام ( ع ) مردم زمان خود را امر فرموده است كه انديشه‏هاى تباهى‏آور را ترك كنند و دنبال هواهاى نفسانى نروند و براى اين كه آنان را بيشتر از اين كارها باز دارد ، سرانجام شوم آن را كه تحمّل بارهاى سنگين و طاقت فرساى گناهان است به آنان خاطر نشان ساخته و سپس به منظور اين كه متفرق شدن و جدايى از مقام رهبرى نيز از جمله انديشه ‏هاى ناروا مى‏باشد به آنان گوشزد مى‏فرمايد كه وى را رها نكنند و از پيرامونش پراكنده نشوند

فتذمّوا غبّ فعالكم ،

اين جمله عاقبت نامطلوب جدايى از رهبر را مى‏فهماند كه در نتيجه دشمن بر آنان مسلط مى‏شود ، عزّتشان مبدل به ذلّت و آسايش و نعمتشان به رنج و فقر تبديل خواهد شد و آن موقع است كه به زشتى انديشه‏هاى خود پى برده و به نكوهش كارهاى گذشته خود خواهند پرداخت و به دنبال نهى آنان از انديشه‏هاى زشت و منع آنها از پراكندگى و دور شدن از امام خود و بيان قسمتى از نتيجه‏هاى سوء آن ايشان را از فرو رفتن در فتنه‏اى كه به اين علت در انتظار آنهاست بر حذر داشته و مى‏فرمايد : خودتان را بى‏باكانه در آتش آشوب و فتنه‏اى كه در اثر جدايى از رهبر ، جلو رويتان قرار گرفته است نياندازيد .

نكته‏هاى بلاغى كه در اين قسمت از سخنان حضرت مى‏باشد از اين قرار است : واژه نار استعاره از جنگها ، كشتارها و ستمگريهايى مى‏باشد كه از خواص فتنه و آشوب است و مانند آتش باعث آزار و اذيت است ، صفت اقتحام كه به معناى يورش بردن است براى مخالفت با آن حضرت و جدايى از وى ذكر شده تا نشان دهد كه اين امر ، به سرعت آنان را به آشوب مى‏كشاند ، همچنان كه شخص مقتحم ، خود را سريع و بى‏باكانه در مكانى جايگزين مى‏سازد ، واژه فور ، كه به معناى شعله‏ور شدن آتش است و نيز لهب به عنوان ترشيح براى نار ذكر شده ، تا بيشتر آنان را به ترك اين عمل وادار سازد ، و سپس ياران خويش را نصيحت مى‏فرمايد كه خود را از آشوبى كه درآينده پيش خواهد آمد كه كنار بگيرند ، راهش را باز گذارند تا بگذرد و خود را آلوده به آن نسازند و سر راهش قرار نگيرند كه مبادا در آتش آن بسوزند و سپس دلسوزانه به جان خود سوگند ياد مى‏كند كه دخول در آن فتنه باعث هلاكت مومن و سلامت و رفاه كافر مى‏باشد ، صدق اين گفتار ، امرى روشن ، خبر از آينده و از كرامتهاى آن حضرت است زيرا آنچه كه خبر داده واقع شد و در حكومت ظالمانه بنى اميّه كسانى از مسلمانان توانستند سالم بمانند كه گوشه‏نشين بوده و به عبادت خود مشغول و عقيده خود را حفظ كردند ، و در امور اجتماعى دخالت نداشتند ، اما هر مؤمنى كه خواست عليه آنان درآيد سلامتش به خطر افتاد و سرانجام به شهادت رسيد ولى نامسلمانان و منافقانى كه با فسادهاى آنان موافق بودند ، و با ستمگرى نسبت به بندگان خدا و دروغ بستن به پيامبر او توانستند براى خود در دل حكومتها جايى باز كنند به موقعيتهاى اساسى دست يافتند و عهده‏دار كارهاى مهمّ شدند و از تمام امور رفاهى برخوردار شدند ، در خطبه‏هاى بعد خواهيم گفت كه چه بسيار اولياى خدا و ذرارى پيامبر ( ص ) و صحابه او را كه اين ستمكاران شهيد ساختند .

بايد توجه كرد كه هلاكت مؤمن و سالم ماندن غير او در فتنه زمانهاى بعد كليّت ندارد بلكه به عنوان قضيّه مهمله صادق است يعنى بيشترين قربانيان آن از مؤمنانند و اكثر كسانى كه جان سالم بدر بردند ، منافقان و اشخاصى مى‏باشند كه اسلامشان محكم نيست .

پس از بيان مطالب فوق به منظور روشن شدن راه سعادت ، موقعيت خود را در ميان جامعه زمانش به چراغى در تاريكى تشبيه فرموده و جمله ليستضيى‏ء به من ولجها ، اشاره به وجه شبه مى‏باشد ، به اين بيان كه طالبان هدايت از او و پيروان واقعيش ، از روشنايى علم و راهنمايى آن حضرت كسب نور مى‏كنند ، و به راه رشد و حقيقت واصل مى‏شوند ، همان طور كه رونده در تاريكى به وسيله چراغ راه خود را مى‏بيند ، و لازمه اين همانندى ، آن است كه امام ( ع ) وضع مردم زمان خود را به تاريكى تشبيه فرموده ، و چنان وانمود ساخته است كه اگر او ، در ميان آنان نباشد تمامشان مقهور و شكست خورده خواهند بود .

بعد از آن كه با تشبيه وجود خود به چراغ نورانى ، فضيلت خويش را روشن فرمود ، از آنان مى‏خواهد كه به سخنانش گوش فرا دهند ، و دلها را براى فهميدن نصايح و اندرزهايش آماده سازند ، چنان كه هر گوينده‏اى ، از مخاطبهاى خود چنين انتظارى دارد .

اثبات گوش براى دلها ، از باب استعاره است به اين بيان : علم و آگاهى را كه دل نسبت به گفته‏ها دارد تشبيه به گوش فرموده كه آن نيز سخنان را مى‏شنود ،و سپس از آنان خواسته است كه دلها را آماده سازند ، نه گوشهاى جسمانى را چرا كه حرفها بر دل مى‏ نشيند نه بر گوشهاى مادّى و محسوس ، آرى دل است كه آمادگى و توجهش به انديشيدن در گفته‏ هاى مسموع ، سبب حصول درك ، علم و فهم مى‏ باشد . توفيق از خداوند است .

____________________________________________________

[ 1 ] چنان كه جمله لا حول و لا قوة الا باللَّه را بطور مختصر حوقله ، و بسم اللّه الرحمن الرحيم را بسمله مى‏گويند ( مترجم ) .

[ 2 ] من ساعاها فاتته .

[ 3 ] من جعل الدنيا اكبر همّ فرّق اللَّه عليه همّه و جعل فقره بين عنييه و لم يأته منها الا ما كتب له .

[ 4 ] سوره انعام ( 6 ) بخشى از آيه ( 30 ) يعنى : . . . و آنها بار گناهان خويش را بر دوش مى‏گيرند . . .

[ 5 ] سوره عنكبوت ( 29 ) قسمتى از آيه ( 12 ) يعنى : و آنها علاوه بر بار سنگين خود گناه هر كس را كه گمراه كرده‏اند به دوش مى‏گيرند .