227 از خطبه هاى آن حضرت ( ع ) است
قسمت اوّل خطبه
اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي لاَ تُدْرِكُهُ اَلشَّوَاهِدُ وَ لاَ تَحْوِيهِ اَلْمَشَاهِدُ وَ لاَ تَرَاهُ اَلنَّوَاظِرُ وَ لاَ تَحْجُبُهُ اَلسَّوَاتِرُ اَلدَّالِّ عَلَى قِدَمِهِ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ وَ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ عَلَى وُجُودِهِ وَ بِاشْتِبَاهِهِمْ عَلَى أَنْ لاَ شَبَهَ لَهُ اَلَّذِي صَدَقَ فِي مِيعَادِهِ وَ اِرْتَفَعَ عَنْ ظُلْمِ عِبَادِهِ وَ قَامَ بِالْقِسْطِ فِي خَلْقِهِ وَ عَدَلَ عَلَيْهِمْ فِي حُكْمِهِ مُسْتَشْهِدٌ بِحُدُوثِ اَلْأَشْيَاءِ عَلَى أَزَلِيَّتِهِ وَ بِمَا وَسَمَهَا بِهِ مِنَ اَلْعَجْزِ عَلَى قُدْرَتِهِ وَ بِمَا اِضْطَرَّهَا إِلَيْهِ مِنَ اَلْفَنَاءِ عَلَى دَوَامِهِ وَاحِدٌ لاَ بِعَدَدٍ وَ دَائِمٌ لاَ بِأَمَدٍ وَ قَائِمٌ لاَ بِعَمَدٍ تَتَلَقَّاهُ اَلْأَذْهَانُ لاَ بِمُشَاعَرَةٍ وَ تَشْهَدُ لَهُ اَلْمَرَائِي لاَ بِمُحَاضَرَةٍ لَمْ تُحِطْ بِهِ اَلْأَوْهَامُ بَلْ تَجَلَّى لَهَا بِهَا وَ بِهَا اِمْتَنَعَ مِنْهَا وَ إِلَيْهَا حَاكَمَهَا لَيْسَ بِذِي كِبَرٍ اِمْتَدَّتْ بِهِ اَلنِّهَايَاتُ فَكَبَّرَتْهُ تَجْسِيماً وَ لاَ بِذِي عِظَمٍ تَنَاهَتْ بِهِ اَلْغَايَاتُ فَعَظَّمَتْهُ تَجْسِيداً بَلْ كَبُرَ شَأْناً وَ عَظُمَ سُلْطَاناً وَ أَشْهَدُ أَنَّ ؟ مُحَمَّداً ؟ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَلصَّفِيُّ وَ أَمِينُهُ اَلرَّضِيُّ ص أَرْسَلَهُ بِوُجُوبِ اَلْحُجَجِ وَ ظُهُورِ اَلْفَلَجِ وَ إِيضَاحِ اَلْمَنْهَجِ فَبَلَّغَ اَلرِّسَالَةَ صَادِعاً بِهَا وَ حَمَلَ عَلَى اَلْمَحَجَّةِ دَالاًّ عَلَيْهَا وَ أَقَامَ أَعْلاَمَ اَلاِهْتِدَاءِ وَ مَنَارَ اَلضِّيَاءِ وَ جَعَلَ أَمْرَاسَ اَلْإِسْلاَمِ مَتِينَةً وَ عُرَى اَلْإِيمَانِ وَثِيقَةً
لغات
مشاهد : مكانهاى حضور و مجلسها
ترجمه
« سپاس و ستايش ويژه ذات بارى تعالى است كه حواس ظاهرى او را در نيابند و مكانها وى را در بر نگيرند ، ديدهها او را نبينند و پوششها وى را مستور نسازند ، خدايى كه با حدوث آفرينش موجودات و اسرار خلقتش ،هستى و ازليّت خويش را آشكار فرموده است همانندى آفريدهها دليل بىهمانندى اوست ، وعده هايش صادق ، و او بالاتر از آن است كه بر بندگان ستم كند ، درباره آفريدههايش با نظم و اعتدال رفتار كرده و در اجراى احكام بر آنان به عدل و داد ، دستور مىدهد ، حدوث و پيدايش موجودات و از بين رفتن و فناى آنها دليل بر جاودانگى او و ناتوانى ايشان نشانه قدرت وى مىباشد .يكى است اما نه به شماره ( واحد عددى است ) هميشگى است ولى نه در محدوده زمان ، برقرار است ليكن بر پايهاى تكيه ندارد ( بلكه به ذات خويش قائم است ) ذهنها او را دريابد نه به كمك حواس ظاهر ، ديدگان گواه بر هستى وى هستند نه به گونهاى كه وجود خدا در آنها حضور يابد ، افكار بر او احاطه وى هستند نه به گونه اى كه وجود خدا در آنها حضور يابد ، افكار بر او احاطه ندارند ، بلكه به وسيله افكار بر آنها تجلى كرده است و انديشه ها از محيط شدن به ذات حق ابا دارند و خداوند آنها را كه ادعاى پى بردن و احاطه بر كنه ذات دارند به محاكمه مىكشد ، حق تعالى بزرگ است امّا نه به اين معنا كه حدّ و مرز جسمش طولانى است او عظمت دارد اما نه اين كه بدنى با استخوان بندى و حدودى مادّى داشته باشد بلكه شأن و مقامش بزرگ و حكومتش با عظمت مىباشد .باد بنده و فرستاده پاك و امين پسنديده اوست كه وى را با برهانهاى ثابت و استوار و پيروزى آشكار و راه و روش روشن فرستاد و او نيز پيغامهاى الهى را به جامعه رساند ، در حالى كه حق را از باطل جدا ساخت ، و مردم را به راههاى روشن راهنمايى كرد ، و پرچمهاى هدايت و نشانه هاى روشنايى بخش را بر پا داشت ، و ريسمانهاى اسلام را محكم و دستگيرههاى ايمان و يقين را ، استوار كرد . »
شرح
امام ( ع ) در اين خطبه نخست خداى را ستوده و سپس ذات اقدس وى را از چند امر ، منزّه و دور دانسته است :
20 و بها امتنع منها ،
نقصانى كه در قواى ادراكى آدمى وجود دارد آنها را از احاطه بر وجود خداوند باز داشته است زيرا چنان كه پيش از اين خاطر نشان ساختيم قوه واهمه و خيال ، اختصاص به جزئيات حسّى دارد و براى درك معانى كلّى و مجرّد از مادّه آماده نيست . دليلهاى ديگرى هم براى آن وجود دارد كه از جمله آنها ، علوّ ساحت اقدس ربوبى از انواع تركيب است علاوه بر نقصى كه در قواى ادراكى مىباشد . اين صفت به تعبير ديگر چنين بيان مىشود : نيروى واهمه با اعتراف خود از درك ذات حق تعالى عاجز است ، به دليل اين كه هم خودش ناقص است و هم ، كنه ذات حق درك شدنى نيست ،هنگامى كه توجه به خدا مىكند و مىخواهد وى را بشناسد به عجز و ناتوانى خود اعتراف مىكند .
21 و اليها حاكمها ،
حق تعالى اوهام را حاكم قرار داده يعنى ميان خودشان و خود ، داور ( حكم ) قرار داده است ، با اين توضيح كه وقتى به طلب ذات حق روى مىآورند و از آن به خردها رجوع مىكنند با كمال افسوس اقرار مىكنند كه با زحمت و رنج بسيار نمىتوان به كنه ذات حق پى برد و او را شناخت و به عجز و ناتوانى خود اعتراف دارند . زيرا موقعى كه از يك طرف به نيازمندى ، نقصان ذاتى و مخلوقيت خود و از طرف ديگر به بى نيازى ، كمال ، و خالقيت خدا و خلاصه ، تمام صفات مصنوعيّت خويش و صانعيّت خداوند بر مىخورند ، به عجز از شناخت حق اقرار مىكنند .
23 و لا بذى عظم . . . تجسيدا ،
در اين صفت نيز نفى جسميت از خداوند شده است از سه معنايى كه براى كبير گفتيم اوّل و سوّمش را براى عظيم نيز گفتهاند اما بر معناى دوم اطلاق نمىشود ، و مراد امام در اين جا ، نفى معناى اوّل آن از خداست چون خدا جسم نيست و اسناد تناهى به غايات نيازى به دليل ندارد زيرا غايات سبب تناهى و محل انقطاع آن مىباشند و نيز اسناد تعظيم به آن مانند اسناد تكبير است كه ذكر شد . ( اين عبارات در شماره قبل توضيح داده شد ) .
فبلّغ الرسالة . . . ،
اين جمله اشاره است به اين كه پيامبر اكرم امانت الهى را كه عبارت از وحى بود ، به حق ادا فرمود ، و منظور از صدعه بالرّساله روشن و آشكارا ساختن ماموريت رسالت مىباشد و در گذشته 7 معلوم شد كه اصل صدع به معناى شقّ و جدا كردن است كه گويا پيامبر ( ص ) با اظهار نبوّت و رسالت خود ، شق عصاى مشركان كرده و جمع شرور آنان را پراكنده و متفرّق ساخته است ، و معناى حمله على الحجّه ، دعوت جامعه و مجذوب ساختن آنها براى گام نهادن در راه روشن خدا و شريعت اوست ، و اين دعوت براى آنان كه اهل تعقّل و استدلالند همراه با حكمت و موعظه نيكو و مجادله به نحو احسن است امّا براى كسانى كه به استدلال توجّهى ندارند با جنگ و شمشير توأم خواهد بود ، و منظور از بپا داشتن پرچمهاى هدايت ، نشان دادن دليلها مىباشد كه عبارت است از معجزهها و كليه قوانين دينى و منار الضياء نيز به معناى دليلهاى روشن است و واژههاى محّجه ، أعلام و منار ، به عنوان استعاره به كار رفته و دو كلمه صادعا و دالاّ حال و منصوب و كلمههاى امراس و عرى استعاره از دين و ايمان است كه بر آن چنگ مىزنند و به آن متمسّك مىشوند و واژههاى متانه و وثاقه ترشيح هاى اين استعارهاند .
قسمت دوم خطبه در بيان شگفتى آفرينش بعضى از جانوران :
وَ لَوْ فَكَّرُوا فِي عَظِيمِ اَلْقُدْرَةِ وَ جَسِيمِ اَلنِّعْمَةِ لَرَجَعُوا إِلَى اَلطَّرِيقِ وَ خَافُوا عَذَابَ اَلْحَرِيقِ وَ لَكِنِ اَلْقُلُوبُ عَلِيلَةٌ وَ اَلْبَصَائِرُ مَدْخُولَةٌ أَ لاَ يَنْظُرُونَ إِلَى صَغِيرِ مَا خَلَقَ كَيْفَ أَحْكَمَ خَلْقَهُ وَ أَتْقَنَ تَرْكِيبَهُ وَ فَلَقَ لَهُ اَلسَّمْعَ وَ اَلْبَصَرَ وَ سَوَّى لَهُ اَلْعَظْمَ وَ اَلْبَشَرَ اُنْظُرُوا إِلَى اَلنَّمْلَةِ فِي صِغَرِ جُثَّتِهَا وَ لَطَافَةِ هَيْئَتِهَا لاَ تَكَادُ تُنَالُ بِلَحْظِ اَلْبَصَرِ وَ لاَ بِمُسْتَدْرَكِ اَلْفِكَرِ كَيْفَ دَبَّتْ عَلَى أَرْضِهَا وَ صُبَّتْ عَلَى رِزْقِهَا تَنْقُلُ اَلْحَبَّةَ إِلَى جُحْرِهَا وَ تُعِدُّهَا فِي مُسْتَقَرِّهَا تَجْمَعُ فِي حَرِّهَا لِبَرْدِهَا وَ فِي وِرْدِهَا لِصَدَرِهَا مَكْفُولٌ بِرِزْقِهَا مَرْزُوقَةٌ بِوِفْقِهَا لاَ يُغْفِلُهَا اَلْمَنَّانُ وَ لاَ يَحْرِمُهَا اَلدَّيَّانُ وَ لَوْ فِي اَلصَّفَا اَلْيَابِسِ وَ اَلْحَجَرِ اَلْجَامِسِ وَ لَوْ فَكَّرْتَ فِي مَجَارِي أَكْلِهَا وَ فِي عُلْوِهَا وَ سُفْلِهَا وَ مَا فِي اَلْجَوْفِ مِنْ شَرَاسِيفِ بَطْنِهَا وَ مَا فِي اَلرَّأْسِ مِنْ عَيْنِهَا وَ أُذُنِهَا لَقَضَيْتَ مِنْ خَلْقِهَا عَجَباً وَ لَقِيتَ مِنْ وَصْفِهَا تَعَباً فَتَعَالَى اَلَّذِي أَقَامَهَا عَلَى قَوَائِمِهَا وَ بَنَاهَا عَلَى دَعَائِمِهَا لَمْ يَشْرَكْهُ فِي فِطْرَتِهَا فَاطِرٌ وَ لَمْ يُعِنْهُ عَلَى خَلْقِهَا قَادِرٌ وَ لَوْ ضَرَبْتَ فِي مَذَاهِبِ فِكْرِكَ لِتَبْلُغَ غَايَاتِهِ مَا دَلَّتْكَ اَلدَّلاَلَةُ إِلاَّ عَلَى أَنَّ فَاطِرَ اَلنَّمْلَةِ هُوَ فَاطِرُ اَلنَّخْلَةِ لِدَقِيقِ تَفْصِيلِ كُلِّ شَيْءٍ وَ غَامِضِ اِخْتِلاَفِ كُلِّ حَيٍّ وَ مَا اَلْجَلِيلُ وَ اَللَّطِيفُ وَ اَلثَّقِيلُ وَ اَلْخَفِيفُ وَ اَلْقَوِيُّ وَ اَلضَّعِيفُ فِي خَلْقِهِ إِلاَّ سَوَاءٌ وَ كَذَلِكَ اَلسَّمَاءُ وَ اَلْهَوَاءُ وَ اَلرِّيَاحُ وَ اَلْمَاءُ فَانْظُرْ إِلَى اَلشَّمْسِ وَ اَلْقَمَرِ وَ اَلنَّبَاتِ وَ اَلشَّجَرِ وَ اَلْمَاءِ وَ اَلْحَجَرِ وَ اِخْتِلاَفِ هَذَا اَللَّيْلِ وَ اَلنَّهَارِ وَ تَفَجُّرِ هَذِهِ اَلْبِحَارِ وَ كَثْرَةِ هَذِهِ اَلْجِبَالِ وَ طُولِ هَذِهِ اَلْقِلاَلِ وَ تَفَرُّقِ هَذِهِ اَللُّغَاتِ وَ اَلْأَلْسُنِ اَلْمُخْتَلِفَاتِ فَالْوَيْلُ لِمَنْ أَنْكَرَ اَلْمُقَدِّرَ وَ جَحَدَ اَلْمُدَبِّرَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ كَالنَّبَاتِ مَا لَهُمْ زَارِعٌ وَ لاَ لاِخْتِلاَفِ صُوَرِهِمْ[ 236 ]صَانِعٌ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى حُجَّةٍ فِيمَا اِدَّعَوْا وَ لاَ تَحْقِيقٍ لِمَا أَوْعَوْا وَ هَلْ يَكُونُ بِنَاءٌ مِنْ غَيْرِ بَانٍ أَوْ جِنَايَةٌ مِنْ غَيْرِ جَانٍ وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتَ فِي اَلْجَرَادَةِ إِذْ خَلَقَ لَهَا عَيْنَيْنِ حَمْرَاوَيْنِ وَ أَسْرَجَ لَهَا حَدَقَتَيْنِ قَمْرَاوَيْنِ وَ جَعَلَ لَهَا اَلسَّمْعَ اَلْخَفِيَّ وَ فَتَحَ لَهَا اَلْفَمَ اَلسَّوِيَّ وَ جَعَلَ لَهَا اَلْحِسَّ اَلْقَوِيَّ وَ نَابَيْنِ بِهِمَا تَقْرِضُ وَ مِنْجَلَيْنِ بِهِمَا تَقْبِضُ يَرْهَبُهَا اَلزُّرَّاعُ فِي زَرْعِهِمْ وَ لاَ يَسْتَطِيعُونَ ذَبَّهَا وَ لَوْ أَجْلَبُوا بِجَمْعِهِمْ حَتَّى تَرِدَ اَلْحَرْثَ فِي نَزَوَاتِهَا وَ تَقْضِيَ مِنْهُ شَهَوَاتِهَا وَ خَلْقُهَا كُلُّهُ لاَ يُكَوِّنُ إِصْبَعاً مُسْتَدِقَّةً فَتَبَارَكَ اَللَّهُ اَلَّذِي يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً 4 11 13 : 15 وَ يُعَفِّرُ لَهُ خَدّاً وَ وَجْهاً وَ يُلْقِي إِلَيْهِ بِالطَّاعَةِ سِلْماً وَ ضَعْفاً وَ يُعْطِي لَهُ اَلْقِيَادَ رَهْبَةً وَ خَوْفاً فَالطَّيْرُ مُسَخَّرَةٌ لِأَمْرِهِ أَحْصَى عَدَدَ اَلرِّيشِ مِنْهَا وَ اَلنَّفَسِ وَ أَرْسَى قَوَائِمَهَا عَلَى اَلنَّدَى وَ اَلْيَبَسِ وَ قَدَّرَ أَقْوَاتَهَا وَ أَحْصَى أَجْنَاسَهَا فَهَذَا غُرَابٌ وَ هَذَا عُقَابٌ وَ هَذَا حَمَامٌ وَ هَذَا نَعَامٌ دَعَا كُلَّ طَائِرٍ بِاسْمِهِ وَ كَفَلَ لَهُ بِرِزْقِهِ وَ أَنْشَأَ اَلسَّحَابَ اَلثِّقَالَ فَأَهْطَلَ دِيَمَهَا وَ عَدَّدَ قِسَمَهَا فَبَلَّ اَلْأَرْضَ بَعْدَ جُفُوفِهَا وَ أَخْرَجَ نَبْتَهَا بَعْدَ جُدُوبِهَا
لغات
دخل : عيب بشرة : ظاهر پوست بدن جامس : خشك و بى رطوبت
ترجمه
« اگر انسانها در عظمت قدرت خداوندى و نعمتهاى فراوان او مىانديشيدند به راه حق ، باز مىگشتند و از عذاب آتش مىهراسيدند ، امّا اين دلها بيمار و چشمها عيبناك است ، آيا به موجود كوچكى كه حق تعالى آفريده است نگاه نمىكنند كه چگونه آن را استوار آفريده و مواد تركيبى و بهم پيوستگى وى را محكم كرده و برايش گوش و چشم ايجاد فرمود و استخوان بندى و پوست بدن وى را نظام بخشيد ، به مورچه و كوچكى جثّه و ظرافت اندام وى كه به چشم در نمىآيد و به آسانى در انديشه نمىگنجد ، نگاه كنيد كه چگونه بر روى زمين راه مىرود و به جانب روزى خود راه مىيابد ، دانه را به لانه خود مىبرد و در جايگاه مناسب نگهداريش مىكند ، در تابستان براى زمستان و در هنگام تمكن و قدرت ،براى زمانى كه امكان جنب و جوش ندارد ، آذوقه خود را ذخيره مىكند ، در حالى كه روزيش تضمين شده و خوراك موافق با طبعش آماده شده است ، خداى منّان و پاداش دهنده از وى غفلت نمىكند و محرومش نمى سازد اگر چه در دل سنگى صاف و ميان صخرهاى خشك باشد ، اگر در مجارى خوراك و قسمتهاى بالا و پايين دستگاه گوارش و اعضايى كه براى حفظ آن آفريده شده و چشمها و گوشهاى وى انديشه كنى در تعجب فرو رفته و به شگفتى خلقتش اعتراف خواهى كرد و از بيان توصيف آن به زحمت خواهى افتاد ، پس بلند مرتبه است ،خداوندى كه مورچه را بر روى دست و پايش برقرار ساخت و پيكره وجودش را با استحكام خاصّ بنا گذاشت ، هيچ آفرينندهاى در خلقت اين حشره با او شركت نداشته و هيچ قدرتى در آفرينش وى او را يارى نكرده است ، و اگر راههاى انديشه خود را تا به آخر بپيمايى سرانجام به آن جا خواهى رسيد كه آفريننده اين مورچه ريز ، همان آفريدگار درخت ( تنومند ) خرماست ، زيرا هر دو از جنبه دقّت و پيچيدگى شبيه هم هستند ، اگر چه تفاوتهايى با همديگر دارند و در زمينه آفرينش خداوند ، موجودات بزرگ و كوچك ، سنگين و سبك ، توانا و ناتوان همه يكسانند ،و خلقت آسمان ، هوا ، باد و آب نيز چنين است ، پس اكنون به خورشيد و ماه ، گياه و درخت ، آب و سنگ و اختلاف اين شب و روز ، و جريان اين درياها و فراوانى اين كوهها و بلندى اين قلهها و ناهمگونى اين لغتها و زبانهاى گوناگون با دقت نگاه كن ( تا خداى را بشناسى ) و واى بر كسى كه ناظم و مدبّر اينها را انكار كند ، اين منكران مى پندارند كه خود همانند گياه ( خودرو ) بدون زارعند و براى شكلهاى گوناگونشان سازندهاى نيست ، در حالى كه براى ادّعاى خود دليلى اقامه نكرده وبراى آنچه در مغز خود پرورانده تحقيقى به عمل نياورده اند و آيا ممكن است كه ساختمانى بدون سازنده و يا جنايتى بدون جنايتگر پديد آيد ؟
شرح
و لو فكروا . . . مدخوله ،
حرف لو براى اين وضع شده است كه نبودن يك امرى را به نبودن امر ديگرى وابسته بداند . ( خواه اين دو امر ، لازم و ملزوم باشند يا اين كه هيچ رابطه ميانشان نباشد ) اما بيشتر در موردى به كار مىرود كه[ 239 ]نبودن ملزوم باعث تحقّق نيافتن لازم شده باشد و اين مطلب دو صورت دارد :1 اين كه نسبت ميان لازم و ملزوم از نسبت چهارگانه تساوى باشد ،خواه حقيقى و خواه وضعى .2 ملزوم ، علّت براى لازم باشد تا نبودن آن ملزوم دليل نبودن اين لازم باشد ، اما اگر ميان آنها ( لازم و ملزوم ) رابطه عليت نباشد ، عكس آن هم ممكن است يعنى نبودن ملزوم وابسته به نبودن لازم باشد بطورى كه از آيه قرآن چنين بر مىآيد : « لَوْ كانَ فيهما آلِهةٌ إلاّ اللَّهُ لَفَسَدَتا . . . » [ 8 ] ( در اين آيه از عدم لازم كه عبارت از نبودن فساد است ، بر عدم ملزوم كه نبودن خدايان باشد ، استدلال شده ) ، در اين خطبه امام ( ع ) لو را بر طبق صورت دوم به كار برده يعنى جمله شرطيه را علّت جمله جزا دانسته و فرموده است : علّت اين كه مردم از گمراهى و نادانى به طرف حقيقت بر نگشتند و از كيفر آخرت نترسيدند آن است كه در عظمت آفرينش و آفريدههاى حيرتانگيز و نعمتهاى فراوان حق تعالى نيانديشيدند ، بنابراين از عدم علت استدلال بر عدم معلول شده است ، زيرا تفكّر در اين امور ، سبب توجّه انسان به دين خدا و پيمودن راه ديانت و شريعت مىشود ، چنان كه قرآن نيز بدين معنا اشاره مىفرمايد : « أوَ لَمْ يَنْظُرُوْا فى مَلَكُوْتِ السَّموات وَ الْأرضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْئى . . . ؟ » [ 9 ] و جاى ديگر چنين مىگويد « أفَلَمْ يَنْظُروا إلىَ السَّماءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْناها . . . » [ 10 ] و جز اينها .
و لكن القلوب . . . مدخوله ،
امام ( ع ) در اين جملات بيان مىكند ، اين كه مردم در عظمت آفرينش نمىانديشند ، به آن سبب است كه شرط انديشيدن يعنى سلامت دل و چشم بصيرت از آنها رخت بر بسته است ، زيرا قلبهايشان بيمار و ديده حق بينشان معيوب است و علّت آن هم توجه به زرق و برق امور پست مادى كه همانند پردهاى ديده دل آدمى را مىپوشاند و چشم بصيرت او را آنچنان بىنور مىسازد كه از درك راه روشن حق ، وى را باز مىدارد .
ا لا ينظرون . . . البشر ،
در اين قسمت حضرت آنان را كه از انديشيدن در عظمت حق تعالى و شگفتى آفرينش او غافلند آگاه كرده و آنها را به تفكر وامىدارد و با اين عمل به بهترين وجه ، نظم و ترتيب سخنورى را رعايت فرموده است زيرا بطور معمول هر گاه خطيبى بخواهد براى جمعى به سخنرانى بپردازد نخست بطور اجمال كليّاتى از آنچه منظور نظر دارد براى شنوندگان مىگويد تا ذهن آنها را براى شنيدن اصل گفتار آماده سازد ، و سپس به تفصيل مطلب مىپردازد ، اين جا نيز به دليل اين كه مىخواهد بطور تفصيل برخى از آفريدههاى عجيب الخلقه خداوند را براى آنان بيان كند و آنها را به تفكر وادار سازد ، در اوّل به عظمت و بزرگى قدرت كامله حق تعالى اشاره كرده و شنوندگانى را كه از انديشيدن در خلقت خدا غافلند مورد سرزنش و ملامت قرار مىدهد تا بفهماند كه مىخواهد مطلبى را به تفصيل بيان دارد ، و به دنبال آن به منظور توجه دادن به اين كه چگونه زيبايى خلقت در مخلوقى ريز و كوچك روشن و آشكار است هيأتى آراسته و قوى ، چشمانى بينا و استخوان بندى عظيم با داشتن جثهاى به ظاهر كوچك و اين صفتها را براى آن موجود ، بدون ذكر نامش بيان كرده است تا اين كه دلها براى درك آن تمايل بيشتر پيدا كنند و نفسها براى دريافت عظمت الهى آماده شوند ، و در پايان آن به ذكر نام وى پرداخته و مىفرمايد :
انظروا الى النمله ،
به مورچه نگاه كنيد ، معناى واژه هيئتها قيافه ظاهرى و تصوير عضوهاى آن مىباشد و معلوم است كه ظرافت و تدبير انديشى كامل كه در آن به كار رفته علاوه بر آن كه با يك نظر و ديدن ابتدايى فهميده نمىشود حتى با تفكر آغازين همچنان كه بايد و شايد به تصور انسان نمىآيد ، بلكه نيازمند به امعان نظر بيشتر و تعمق فكرى زيادترى مىباشد ، حرف باء در بمستدرك متعلق به تنال است .
و لا [ تنال ] بمستدرك الفكر ،
بر خلاف آنچه كه ما در معناى اين جمله بيان داشتيم برخى با توجّه به واو عطف چنين گفتهاند : صورت ظاهرى مورچه كه با چشم آدمى ديده مىشود آن چنان حيرتآور است كه عقل از تصور آن ناتوان مىماند ، ولى اين معنا درست نيست زيرا كار فكر و بهره انديشه آن نيست كه صورت ظاهر مورچه را ادراك كند بلكه در شگفتيهاى آفرينش آن مىانديشد تا به حكمت و تدبير صانع و آفريننده آن پى برد . در محل اعراب جمله لا تكاد تنال سه احتمال ذكر شده :
تجمع فى حرّها لبردها ،
يعنى در تابستان آذوقه زمستان خود را فراهم مىكند .و فى ورودها لصدرها :در هنگام حضور قدرت و توانايى جنب و جوش و حركت ، خوراك خود را براى روزهاى عجز و ناتوانيش آماده مىكند زيرا در زمستان بر اثر سرما از كار و حركت مىافتد و مجبور است در تنگناهاى زمين و جاهاى گرم خود را پنهان كند .از جمله داستانهاى شگفتى كه دانشمندان از كارهاى حيرتآور مورچه نقل كردهاند حكايتى است كه ابو عثمان ، عمرو بن بحر جاحظ در كتاب الحيوان با عباراتى فصيح ذكر كرده و مىگويد : مورچه در هنگام فرصت هرگز احتياط را از دست نمىدهد و اوقات خود را ضايع نمىكند ، در تابستان آذوقه زمستانش را فراهم مىكند ، به دليل قدرت تشخيص و عاقبت انديشى كه در وى وجود دارد ، دانه هايى را كه براى فصل زمستان در زير زمين ذخيره كرده و[ 243 ]احتمال پوسيدگى و كرم افتادگى در آن مىرود ، با خود بيرون مى آورد و پهن مىكند تا خشك شده و از فاسد شدن مصون ماند و اغلب اوقات اين كار را در شب انجام مىدهد كه كسى متوجه نشود و شبهاى مهتابى را انتخاب مىكند ،زيرا كه در شب مهتابى بهتر مى بيند و اگر جايش نمناك باشد از ترس سبز شدن دانهها ، موضع جوانه زدن آنها را با نيش خود سوراخ و گاهى به دو نيمه مساوى تقسيم مى كند ، امّا اگر دانه گشنيز باشد كه بر خلاف بقيّه حبوبات دو نيمه آن هم سبز مىشود ، آن را چهار بخش مىكند و از اين امور نتيجه مىگيريم كه اين حيوان در زيركى و هوشمندى بر ساير حيوانات برترى دارد ، و نيز ( جاحظ ) مىگويد : يكى از آشنايان من ، لانه مورى را حفّارى مىكرد و ديد كه هر نوع از دانهها را از ديگران جدا ، مرتب و منظم ساخته ، و مىگويد مشاهده كرديم كه هر دانه از آنها را روى ديگرى چيده و لابلايشان را به وسيله برگهاى كاه و غير آن پر كرده است ، و پس از تمام اين ويژگيها با جثّهاى چنين ريز و وزنى با اين سبكى و نيروى شامّه به اين ظرافت و قوه بويايى وى نيز بر آنچه در ساير حيوانات يافت مىشود برترى دارد ، از باب مثال اگر ملخ مرده يا پارهاى از آن در جايى از روى زمين بيفتد كه بكلّى مورچه در آن جا سابقهاى نداشته است ،طولى نمىكشد كه مورچهاى دوان دوان از راههاى بسيار دور مىآيد خود را به آن مىرساند و آن را با خود مىبرد و اگر از حمل آن عاجز باشد فورا به لانه برمىگردد و هنوز انسان فكرش را نكرده ، مشاهده مىكند كه مىآيد در حالى كه پشت سرش خطّى سياه و طولانى از صف مورچگان به منظور حمل بار مورد نظر تشكيل يافت و اين مايه شگفتى است كه حسّ بويايى وى حتى از حس كردن انسان گرسنه بوى غذا را قويتر و نيرومندتر است ، مطلب ديگر همّت بلند و جرأت او بر حمل و نقل اجسامى كه صد برابر وزن خود يا بيشتر از آن مىباشد و در ميان حيوانها هيچ موجودى يافت نمىشود كه مانند مورچه[ 244 ]چند برابر وزن خود را حمل كند ، و چنان كه از داستان سليمان پيامبر با مورچه استفاده مىشود ، وى مىتواند از دور با بقيّه موران ارتباط برقرار سازد : « قالَتْ نَمْلةٌ : يا أيّها النَّملُ ادْخُلوا مَساكِنَهُمْ لا يَحْطِمنَّكُمْ سُلَيْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا يَشعُروُن فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً مِن قَولِها . . . »
مكفولة و مرزوقة ،
هر دو منصوب و حال مىباشند .
و رزقها و وفقها ،
روزى مطابق ميل و درخور نيرو و به اندازه كفايتش . اين عبارت به اين طريق نيز روايت شده است مكفول برزقها مرزوقة لوفقها ، اين همه عنايات را امام ( ع ) نسبت به ذات بارى تعالى داده است : لا يغفلها المنّان . . .و با توجه به لطفى كه خداوند درباره آفريدههاى خود دارد ، روزى آنها را مىدهد و از آنان غفلت نمىفرمايد . و لا يحرمها الدّيّان اين سخن حضرت بيانگر اين حقيقت است كه چون خداوند ديّان و بسيار جزا دهنده است آفريدههاى خود را از پاداش محروم نمىسازد ، همين كه اين حيوان قدم به عالم وجود گذارده و تحت فرمان تكوينى خدا قرار گرفته با توجه به الطاف بىپايان او ،گويا پيروى از اوامر تشريعى وى كرده و عبادتى را انجام داده و به اين دليل مشمول معناى نام ديّان او شده و مستوجب پاداش اعمال نيك و عبادات مىباشد ، پاداشى كه عبارت از ماده بقاء و ادامه هستى آن است و اگر چه روى صخرهاى صاف و خشك و در دل سنگى سخت باشد خداوند درهاى روزى وى را بر رويش مىگشايد . سپس امام ( ع ) شگفتيهاى چندى كه در اعضاى مورچه قرار دارد و انسان را به تفكر وادار مىكند بيان فرموده است :
1 از آن جمله مواضع خوردن و مجارى تغذيه وى مىباشد : دهان و حلق و بقيه آنها
و لو ضربت . . . النّخله ،
اگر مركب نفست را در ميدانهاى انديشه به جولان درآورى و راههاى استدلال را بطور كامل بپيمايى همهشان با تو يك سخن مىگويند كه : آفريننده مورچه با اين كوچكى همان آفريننده درخت با عظمت خرما مىباشد پس او كه خالق اين دو موجود متفاوت است صانعى با حكمت و پروردگارى مدبّر است .
لدقيق تفصيل كل شيئى . . . حىّ ،
در اين جمله ، حضرت ادعاى خود را مبنى بر اين كه نمله و نخله در استناد به صانع يگانه با هم اشتراك دارند به اين طريق بيان فرموده است كه هر موجود ممكنى در سلسله آفرينش با همه مشتركاتى كه با بقيّه دارد ، داراى ساختمان ويژه خود نيز مىباشد و شكل منطقى اين استدلال چنين است هر كدام از مورچه و درخت خرما را خصوصياتى از جهات مختلف حجم و رنگ و غير اينها مىباشد كه در ديگرى نيست و هر موجودى كه چنين باشد وى را صانعى حكيم به اين صورت درآورده است و نتيجه دو مقدمه فوق آن است كه اين دو موجود نيازمند به صانعى مدبّر مىباشند تا به هر يك آنچه را كه ويژه وى و در خور آن است عنايت فرمايد ، اين گونه دليل آوردن را متكلّمان استدلال به امكان صفات ناميدهاند و توضيح آن را قبلا در شرح اين سخن امام ( ع ) : الحمد للَّه الدالّ على وجوده بخلقه بيان داشتيم 13 .
و ما الجليل و اللطيف . . . سواء ،
امام ( ع ) با اين جمله ادعاى قبلى خود را مؤكّد ساخته و كسانى را كه مىگويند نسبت دادن دو موجود ، كه يكى در نهايت كوچكى و ديگرى داراى عظمت آن چنانى مىباشد ، به خداوند يكتا بعيد است ،ردّ كرده و اشاره مىفرمايد كه تمام آفريدهها گر چه در صفتها و صورتها متفاوتند ولى در اين كه مقدور خداوند مىباشند تفاوتى ندارند او مىتواند صورت نخل
خرما بسازد يا اندام مور ضعيف بپردازد و چنان نيست كه براى او بعضى آسان و برخى ديگر سخت باشد ، چون اگر چنين باشد نقص در خدا لازم آيد و اين مطلبى است كه در كتابهاى حكمت و كلام بطلانش ثابت شده است ، البته تفاوت و اختلاف و نقصى كه وجود دارد از ناحيه قابل و استعدادهاى مختلف آن مىباشد .و اللطيف اين كلمه در اين مورد به معناى كوچكى جثّه است ولى به چند معناى ديگر نيز آمده است ، دقت و ظرافت ، شفّاف مانند هوا ، ولى چنان كه بيان شد در اين جا منظور همان اوّلى مىباشد و به اين دليل آن را در مقابل جليل قرار داده است .
و كذلك السماء ، و الماء ،
حضرت در اين عبارت آسمان ، هوا بادها و آب را به آفريدههايى از قبيل مورچه و درخت خرما و اعضاى آنها و بقيّه امور فوق الذكر ، تشبيه كرده و وجه مشابهت هم عبارت است از نيازمندى در آفرينش و كيفيت تركيب و حالات مختلف ، به صانعى حكيم و آفرينندهاى مدبّر .نخست آفريدههاى گوناگون و ويژگيهاى آنها را ذكر فرموده و به قدرت خداوند نسبت داده است زيرا اين خود روشنترين دليل بر كمال قدرت وى مىباشد ، و سپس به ذكر آسمان و بقيّه مشبّهات پرداخته و آنها را ، نه از آن رو كه با هم تضادّ و اختلاف دارند ، بلكه به آن سبب كه هر يك داراى حكمت و منفعتى مىباشند و موادّ اوليه اجسام و مركبات را تشكيل مىدهند ، واژه هوا ،اعم از كلمه رياح مىباشد زيرا رياح يا بادها ، اختصاص به مورد حركت دارد بر خلاف هوا كه شامل ساكن هم مىشود .
فانظروا . . . المختلفات ،
در اين قسمت ، امام ( ع ) آدمى را توجه مىدهد كه بطور مشروح به حالات برخى از آفريدهها و آنچه ويژه هر كدام از آنهاست بنگرد ، در صفتها ، شكلها ، اندازهها ، روشنيها ، رنگها و ساير خصوصيات و منافعى[ 249 ]كه از آنها به دست مىآيد ، بيانديشيد زيرا اين اختلاف احوال با اشتراك در اصل جسميت حكايت از نيازمندى به مدبّرى حكيم دارد كه به هر كدام آنچه را شايسته آن بوده عطا فرموده است و استدلال مذكور را در همه اين موارد جارى ساخته است و چون جريان اين احتجاج و درك اين دليل در تمام اينها احتياج به يك ديدى آگاهانه و انديشهاى عالمانه دارد ، آن را مورد امر و دستور قرار داده و فرموده است : انظروا . . . و خصوصياتى كه با توجّه به آنها ، از وجود اشياى مذكور ( در متن خطبه ) استدلال بر وجود صانع حكيم مىشود ، از حدّ و شماره بيرون است ولى برخى از آنها را تحت چند موضوع كه حضرت بيان فرمودهاند توضيح مىدهيم :
3 آب و سنگ كه اوّلى در نهايت نرمى و لطافت است و دومى ،بر عكس ، بسيار زبر و سخت با آن كه اغلب آبها از دل سنگ بيرون مىآيد ، و نيز آثار سودمند و يا زيانبارى كه در اين دو مادّه متخالف ، براى مخلوقات ديگر وجود دارد ، قرآن در اين زمينه نيز موارد مختلفى را بيان فرموده و از جمله آنها اين آيات است كه هم درباره اهميّت آب و فوايد آن است و هم روياندن گياهان و درختان و ميوهها و موارد استفاده از آنها را بيان فرموده است : « قُتِلَ الإنْسانُ ما أكْفَرَهُ . . . متاعاً لَّكُمْ وَ لأَنْعامِكُم » [ 16 ] و در جاى ديگر مىفرمايد : « . . . أنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابيعَ فىِ الأرْضِ . . . » [ 17 ]
زعموا . . . صانع ،
در اين قسمت به اين موضوع اشاره شده است كه منكران خدا و قيامت به غلط و از روى اشتباه خود را همانند گياهان خودرو ، دانسته و براى خويش صانعى قائل نيستند و در اين جمله تمثيل [ 21 ] به كار رفته است كه اصل ( مشبه به ) ، گياه و فرع ( مشبه ) ، وجود خود آنها ، مىباشد و حكم اين تمثيل يا نتيجه تشبيه ، عبارت از توهم آنهاست كه آفرينندهاى ندارند ، و جامع ميان اين دو ، يا وجه شبه ، ممكن است همان توارد مرگ و زندگى بر آنها باشد چنان كه قرآن اشاره مىكند مىميريم و زنده مىشويم و يا امر ديگر از امورى كه ميان آنها مشترك است ، گر چه منكرانى كه مورد سخن امام ( ع ) بودند توجّهى به اين جامع نداشتند زيرا مراعات اين اصطلاحات و جزئيات تمثيل ، از امور تخصّصى است كه آنان از اين علم بىبهره بودهاند ، و در جاى خود ثابت شده است كه با فرض تحقّق شرايط تمثيل ، اعتبار چندانى ندارد ، بلكه به دلايلى فاسد است ،زيرا حداكثر افاده ظن و گمان ضعيف يا قوى مىكند و مفيد يقين نيست .
و لم يلجاوا . . . جان ،
در اين جملات حضرت ادّعاى كافران را مبنى بر انكار حق و قيامت ، مردود دانسته است به دليل اين كه آنان براى عقيده خود هيچ دليلى ندارند . و هل يكون . . . جان ، ممكن است اين قسمت هشدارى باشد بر اين كه اصل وجود آنها و آفرينش گياهان دليل بر وجود صانع است و نقيض ادّعاى آنان را اثبات مىكند و به صورت استفهام اشاره به حدّ وسط و كبراى قياس كرده است كه ترتيب آن با شكل اول چنين مىشود : آنها مصنوعند و هيچ مصنوعى بىصانع نيست ، پس هيچ كدام از آنان بىصانع و آفريننده نيست ،امام ( ع ) به كبراى قياس ، فقط اشارهاى فرموده بدون اين كه تصريح به آن كند ،زيرا امرى بديهى است و خلافش ترجيح بلا مرجّح است كه نزد همه عقلا حتى كودكان و حيوانها زشت و محال است از باب مثال : درازگوش كه صداى چوب را مىشنود از ترس مىدود ، به دليل آن كه غريزهاش مىگويد صداى چوب بدون وجود چوب محال است . پس فرارش ترجيح بلا مرجّح نيست و بر فرض اين كه گياه بدون زارع سبز شود دليل بر آن نمىشود كه فاعل نداشته باشد ، زيرا زارع فاعل و وجود دهنده نيست ، او فقط كارش آماده كردن بذر و زمين است ولى فاعل حقيقى و هستى بخش به زراعت و گياه ، پروردگار حكيم است كه از حواسّ ظاهرى ما ، دور مىباشد ، ديدگان او را در نمىيابند و اوهام و انديشهها از درك ذات اقدس وى ناتوانند و او از آنچه منكران ستمگر[ 254 ]مىگويند مبرّا و بدور است .
ان شئت قلت فى الجراده . . . مستدقّه ،
در اين عبارات يكى ديگر از موجودات عجيب عالم آفرينش را مدّ نظر آورده و با آن بر وجود حق تعالى استدلال فرموده ، و آن پرندهاى است به نام ملخ يعنى چنان كه در آفرينش مورچه و غير آن دلايلى بر وجود صانع حكيم يافت مىشود ، در وجود ملخ نيز به روشنى مىتوان دليل وجود خداوند را دريافت ، و به قسمتهايى از دقايق حكمت كه در آفرينش اين موجود به چشم مىخورد توجه داده است :1 دارا بودن دو چشم سرخ ، با دو حدقه سفيد و روشن ، و به اعتبار سرخى آتشين و روشنگرى قوى كه در حدقه چشم اين حشره وجود دارد ، فعل اسرج را برايش استعاره آورده است كه به معناى روشن كردن چراغ مىباشد .2 اين پرنده ، داراى گوشى است كه از چشم بينندگان پوشيده مىباشد ،بعضى از شارحان گفتهاند : واژه خفى كه به عنوان صفت براى سمع آمده ، در حقيقت صفت مقبول است و بطور مجاز بر قابل اطلاق شده ، يعنى گوشى كه صداهاى لطيف و بسيار ضعيف را مىشنود .
3 و جعل لها الحسّ القوىّ
مراد از حسّ قوّه واهمه و مقصود از نيرومندى آن مهارت و هوشمنديى است كه در طريقه زندگى و فعّاليتهايش ، به آن الهام شده است ، هنگامى كه فردى بسيار زيرك و با هوش باشد دربارهاش مىگويند : له حسّ حاذق ، بنابراين يكى از شگفتيهاى ملخ ، دارا بودن زيركى خاص و هوشمندى وى مىباشد .4 و از جمله دقّتهاى حكيمانهاى كه در وجود اين حشره يافت مىشود ،ساختمان پاهاى وى مىباشد ، قسمت پايين كه بر آن تكيه مىكند و روى آن مىنشيند ، مثل ارّه داراى دندانه است ، و اين موضوع داراى فوايدى است :وسيله كاوش و جستجوى مطلوب وى مىباشد ، در هنگام نشستن ، دمش را از آسيبها نگهدارى مىكند و در موقع پرواز تكيهگاه اوست .
يرهبها الزّرّاع . . . شهواتهما ،
موقعى كه گروهى از اين حشره ، به زراعتها و درختهاى سرزمينى هجوم آورند بكلّى آن را محو و نابود مىسازند و هيچ قدرتى توان دفع آن را ندارد حتى اگر رئيس كشورى با تمام قدرت و لشكرش براى اين امر بسيج شود كارى از او ساخته نيست [ 22 ] ، و اين قويترين دليل بر عظمت آفريننده و تدبير وى مىباشد زيرا ناتوانترين موجود بر تواناترين مخلوق چيره شده و حكمت الهى است كه براى آفريدهاى ضعيف چنان وسايل پيروزى را فراهم كند كه هيچ كس نتواند در برابر آن مقاومت كند ، تا هر جا كه مىخواهد وارد شود و تمايلات خود را ارضاء كند ، با اختيار خود مىآيد و با ميل خود هم كوچ مىكند .يكى ديگر از مسائل اسرارآميز كه در وجود ملخ نهاده شده آن است كه اين حشره براى گذاردن تخمهاى خود ، جاهاى سخت و روى سنگهاى صاف را انتخاب مىكند و آن را به توسط دم خود مىشكافد و اين امر حاكى از ويژگى مخصوص و رازى نهفته در دم ملخ مىباشد و گرنه بطور عادى وى را چنان نيرويى نيست تا سنگهاى سختى را كه كلنگ هم در آنها كارگر نيست اين چنين بشكافد و سوراخ كند . و بالاخره موقعى كه در داخل اين كانالها قرار گرفت تخم گذارى مىكند ، اين جا مركزى مناسب براى حفاظت و رشد آنها مىباشد و هنگامى كه روح در آنها دميده مىشود ، بچه ملخها از داخل تخمها بيرون مىآيند در حالى كه رنگى متمايل به سفيد در بالهايش آشكار مىشود و روى پاى خود مىايستد و به پرواز در مىآيد ، و نيز نقل شده است كه هر گاه ملخها مجبور شوند از آب عبور كنند تا خود را به مزرعهاى برسانند ، عدّهاى از آنها خود را روى آب ، پل عبور ديگران قرار مىدهند ، و اين عمل را بعضى از مردم شعور مرموزى مىدانند كه از ناحيه خداوند بر ملخها الهام مىشود ، ولى برخى ديگر اين مطلب را قبول نداشته ، بلكه اين عمل را قانونى طبيعى مىدانند و چنين توجيه مىكنند كه وقتى گروه اول از ملخها به منظور رسيدن به سبزهزار ،خود را بر روى آب افكندند . حالت قرار گرفتن آنها بر روى آب به نظر گروههاى بعدى مثل زمين خشك مىآيد لذا اين گروه بر روى گروه اول شروع به راه رفتن مىكنند ، نه اين كه حكايت از الهام و شعورى داشته باشد ،ويژگيهاى ديگرى از شگفتيهاى آفرينش اين حشره ذكر كردهاند كه ما را نيازى به آوردن آن در اين جا نيست .
و خلقها كلّه لا يكون اصبعا مستدقّه ،
حرف واو ، از براى حال است و معناى جمله چنين مىباشد ، خداوند ملخ را چنان كه وصف كردم ، آفريد و عجايبى در وى به وديعت نهاد تا جايى كه كليّه كشاورزان از خطرش بيمناكند ،در حالى كه تمام جثّهاش از يك انگشت كوچك هم كمتر است ، اين جمله را ،امام ( ع ) به منظور رفع توهم بيان فرموده ، زيرا اگر كسى كه اين همه اعمال عجيب و آثار شگفت را از اين حشره مىشنود ، خودش را نديده باشد ممكن است بيانديشد كه شايد اين موجود با اين قدرت و آثار ، داراى پيكرى درشت و عظيم الجثّه باشد لذا حضرت اين شبهه را برطرف كرده و كوچكى جسم وى را در مقايسه با انگشت كوچك بيان فرموده ، و ذكر اين مطلب ، بيشتر شنونده را به وجود آفريدگار معتقد مىسازد ، پس از آن كه برخى از ظرافتها و شگفتيهاى آفرينش الهى را بيان داشته ، براى روشنتر شدن عظمت مقام پروردگار ، او را به عنوان معبود تمام ممكنات معرّفى فرموده و با اين كه مجموعه جهان هستى در نيازمندى و احتياج و خضوع امكانى ، در مقابل قدرت كامله وى شريك مىباشند ، امّا هر كدام به نوعى خاص خود او را مىپرستند ، و در پيشگاه او ، به سجده مىپردازند ، كه از ديگرى ساخته نيست ، امير المؤمنين ( ع ) در اين سخنان گهربار خود به فرمايش خداوند متعال اشاره كرده كه مىفرمايد : « وَ للَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فىِ السَّمواتِ وَ الأرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً . » [ 23 ]
و يعفّر له خدّا و وجها ،
سجده كردن و صورت بر خاك گذاشتن كه در سخن امام ( ع ) مىباشد ، براى مخلوقاتى كه داراى چهره مادّى و صورت ظاهر باشند ، حقيقى و بدون توجيه است ، اما براى آنهايى كه بدين گونه نيستند و سجده كردن برايشان صدق نمىكند ، اين امور مجازى خواهد بود ، سجده ،استعاره است از خضوع خاصّ هر موجودى ، و واژههاى تعفير و خدّ و وجه ،ترشيحهاى اين استعاره مىباشند اگر چه در مورد اخير هم مىتوان سجده را حقيقى دانست زيرا در كتابهاى لغت ، سجود به معناى خضوع نيز آورده است ،و با توجه به آنچه گفتيم لفظ اعطاء القياد و صفتهاى رهبة و خوفا در قسمت دوم استعاره است ، و دو كلمه آخر كه منصوبند ، مفعول له مىباشند .
فالطّير مسخّرة لامره ،
پرندگان مسخّر فرمان حق تعالى مىباشند ، چنان كه خداوند متعال در قرآن مجيد مىفرمايد : « أوَ لَمْ يَرَوْا إلَى الطَّيْرِ مُسخَّراتٍ فى جَوِّ السَّماءِ ، ما يُمْسِكُهُنَّ إلاّ اللَّهُ . . . » [ 24 ] مسخّر خدا ، يعنى تحت تصرف وى مىباشند ، و تصرف خداوند درموجودات بر دو نوع است ، تصرف عام كه همان اصل آفرينش است ، همه را از كتم عدم به عرصه وجود در آورده و سپس به فنا و زوال رهسپارشان مىكند ، و تصرف خاص آن است كه هر فردى را در مسير خاصش راهنمايى مىكند و آنچه مايه امتياز او بر ديگران است به وى عطا مىكند خداوند شماره موهاى پر مرغان و عدد نفسهاى آنها را مىداند ، و اين نشانهاى از تسخير و تصرف عامّ علمى وى در پرندگان است زيرا داشتن پر ، و نفس كشيدن در همه پرندگان وجود دارد و اين جا چه در ، دريا و چه در خشكى ، بر روى پاهايشان نگهداشته است و اين اشاره به تصرف و علمى است كه ناشى از قدرت كامله الهى مىباشد ، و اندازهگيرى خوراكيها و تعيين آنچه به صلاح آنهاست همه تحت قدرت و علم خداوند متعال است ، خلاصه اين كه تعيين اندازهها و آماده كردن آنها در مرحله آفرينش به اعتبار قدرت او و دانستن شماره افراد و اجناس موجودات و خاصّه پرندگان در رابطه با علم حق تعالى مىباشد .
فهذا غراب . . . نعام ،
در اين قسمت انواع مختلف پرندگان را نام مىبرد ،منظور از واژه اجناس در اين جا ، جنسهاى اصطلاحى و منطقى نيست بلكه مراد معناى لغوى آن است كه شامل نوع منطقى مىشود ، و حضرت در هر دو قرين از اين چهار قسم ، سجع متوازى را رعايت فرموده است ( كه در پاورقى صفحه 142 آن را تعريف كرديم ) .
دعا كلّ طائر باسمه ،
فعل دعا ، در اين عبارت ، استعاره از امرى است كه خداوند براى تكوين و ايجاد شيئى صادر مىكند ، زيرا ميان دعا و امر مشابهتى وجود دارد كه در معناى هر دو ، طلب ايجاد شىء مطلوب نهفته است ، چنان كه خداوند در قرآن مىفرمايد : « فَقالَ لَها وَ للأرْضِ ائتِيا طَوْعاً وَ كَرْهاً ، قالَتا : أتَيْنا طائعينَ » [ 25 ]
انشأ السحاب . . . ،
در جمله هاى آخر اين خطبه حضرت اشاره به برخى از آثار قدرت بىپايان حق تعالى كرده است ، كه از آن جمله آفرينش ابرهاى بارانزا مىباشد كه به هر طرف از روى زمين كه مصلحت مىداند قسمتى از آنها را روانه و زمين خشك را با رطوبت بارانها آماده رويش گياه و درخت و سبزه مىسازد ، چنان كه خداوند در قرآن مجيد نيز به اين امر اشاره فرموده است : « اولم يروا انّا نسوق الماء الى الارض الجُرُز فنخرجُ به زرعاً تأكل منه انعامُهُم و انفسهم افلا يبصرون . » [ 26 ]
_________________________________________
[ 6 ] سوره توبه ( 9 ) قسمتى از آيه ( 32 ) ، يعنى : خداوند ، پيامبرش را با هدايت و آيين راستين فرستاد ، تا وى را بر تمام اديان غلبه دهد .
( 7 ) صفحه 169 ضمن شرح خطبه 222 . امام ( ع ) با اين طرز بيان و عبارات دقيق ، اشاره مىكند به اين كه اصول اسلامى بايد آن چنان روشن و استوار در دلها جايگزين شود كه انسانها براى نجات از تمام مهلكههاى دنيا و آخرت به آن تمسّك جويند و آن را پيوسته دليل رسيدن به كليه اهداف غايى خود بدانند . توفيق از خداوند است
[ 8 ] سوره انبياء ( 21 ) قسمتى از آيه ( 21 ) ، يعنى : اگر در زمين و آسمان چند خدايى بود جهان به تباهى كشيده مىشد .
[ 12 ] مطالبى كه از صفحه 201 تا به اين جا درباره مورچه ذكر شد همه را شارح از كتاب حيوان جاحظ نقل كرده است . ( مترجم )
( 13 ) خطبه 151 ، ج 3 كتاب . ( مترجم )
[ 14 ] سوره يونس ( 10 ) آيه ( 4 ) يعنى : او خداوندى است كه خورشيد را روشنى بخش و ماه را تابان و برايش منازلى معين ساخت تا شماره سالها و حساب را بدانيد . [ 15 ] سوره نحل ( 16 ) آيه ( 11 ) يعنى : براى شما زراعت و درختان زيتون و . . . را مىروياند .