خطبه ۲بخشی از یک سخنرانی امام علیه السلام پس از بازگشت از جنگ صفین

حضرت على ( ع ) این خطبه را پس از بازگشت از جنگ صفین ایراد فرموده :

قسمت اول :حمدپروردگار ،شهادت به رسالت پیامبر (ص) ،هدف از رسالت وبیان شرایط اجتماعی واقتصادی هنگام بعثت

أَحْمَدُهُ اِسْتِتْمَاماً لِنِعْمَتِهِ وَ اِسْتِسْلاَماً لِعِزَّتِهِ وَ اِسْتِعْصَاماً مِنْ مَعْصِیَتِهِ وَ أَسْتَعِینُهُ فَاقَهً إِلَى کِفَایَتِهِ إِنَّهُ لاَ یَضِلُّ مَنْ هَدَاهُ وَ لاَ یَئِلُ مَنْ عَادَاهُ وَ لاَ یَفْتَقِرُ مَنْ کَفَاهُ فَإِنَّهُ أَرْجَحُ مَا وُزِنَ وَ أَفْضَلُ مَا خُزِنَ وَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ شَهَادَهً مُمْتَحَناً إِخْلاَصُهَا مُعْتَقَداً مُصَاصُهَا نَتَمَسَّکُ بِهَا أَبَداً مَا أَبْقَانَا وَ نَدَّخِرُهَا لِأَهَاوِیلِ مَا یَلْقَانَا فَإِنَّهَا عَزِیمَهُ اَلْإِیمَانِ وَ فَاتِحَهُ اَلْإِحْسَانِ وَ مَرْضَاهُ اَلرَّحْمَنِ وَ مَدْحَرَهُ اَلشَّیْطَانِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ ؟ مُحَمَّداً ؟ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالدِّینِ اَلْمَشْهُورِ وَ اَلْعَلَمِ اَلْمَأْثُورِ وَ اَلْکِتَابِ اَلْمَسْطُورِ وَ اَلنُّورِ اَلسَّاطِعِ وَ اَلضِّیَاءِ اَللاَّمِعِ وَ اَلْأَمْرِ اَلصَّادِعِ إِزَاحَهً لِلشُّبُهَاتِ وَ اِحْتِجَاجاً بِالْبَیِّنَاتِ وَ تَحْذِیراً بِالْآیَاتِ وَ تَخْوِیفاً بِالْمَثُلاَتِ وَ اَلنَّاسُ فِی فِتَنٍ اِنْجَذَمَ فِیهَا حَبْلُ اَلدِّینِ وَ تَزَعْزَعَتْ سَوَارِی اَلْیَقِینِ وَ اِخْتَلَفَ اَلنَّجْرُ وَ تَشَتَّتَ اَلْأَمْرُ وَ ضَاقَ اَلْمَخْرَجُ وَ عَمِیَ اَلْمَصْدَرُ فَالْهُدَى خَامِلٌ وَ اَلْعَمَى شَامِلٌ عُصِیَ اَلرَّحْمَنُ وَ نُصِرَ اَلشَّیْطَانُ وَ خُذِلَ اَلْإِیمَانُ فَانْهَارَتْ دَعَائِمُهُ وَ تَنَکَّرَتْ مَعَالِمُهُ وَ دَرَسَتْ سُبُلُهُ وَ عَفَتْ شُرُکُهُ أَطَاعُوا اَلشَّیْطَانَ فَسَلَکُوا مَسَالِکَهُ وَ وَرَدُوا مَنَاهِلَهُ بِهِمْ سَارَتْ أَعْلاَمُهُ وَ قَامَ لِوَاؤُهُ فِی فِتَنٍ دَاسَتْهُمْ بِأَخْفَافِهَا وَ وَطِئَتْهُمْ بِأَظْلاَفِهَا وَ قَامَتْ عَلَى سَنَابِکِهَا فَهُمْ فِیهَا تَائِهُونَ حَائِرُونَ جَاهِلُونَ مَفْتُونُونَ فِی خَیْرِ دَارٍ وَ شَرِّ جِیرَانٍ نَوْمُهُمْ سُهُودٌ وَ کُحْلُهُمْ دُمُوعٌ بِأَرْضٍ عَالِمُهَا مُلْجَمٌ وَ جَاهِلُهَا مُکْرَمٌ

لغات
صفّین : نام محلّى در شام .
لا یئل : پناهى ندارد ، موئل یعنى ملجأ
وئول :یعنى پناه بردن و نجات یافتن
اهاویل : کارهاى ترسناک ، آنچه را که نفس بزرگ مى‏ انگارد
مأثور : منقول ، روایت شده .
فتن : جمع فتنه ، هر امرى که از قصد خدا دور باشد ، گرفتار بلا و محنت شدن و پیروى از هواى نفس .
سوارى : پایه‏ها و استوانه‏ ها
خامل : ساقط
معالم : آثار ، نشانه ‏ها چیزى که به آن آگاهى حاصل مى‏ شود یا بدان استدلال مى‏ شود
سهود : مثل جمود ، مصدر است و مرادف سهاد و به معنى بیدار خوابى است .
استسلام : انقیاد ، رام شدن .
فاقه : فقر و بى ‏چیزى
مصاص کل شى‏ء : خالص هر چیز ذخیره : دست چین ، اندوخته عزیمه الایمان : عقیده قلبى
مدحره : جاى طرد کردن و دور ساختن
مثلات : جمع مثله یعنى عقوبت .
انجذم : منقطع شد .
زعزع : به حرکت در آمدن ، مضطرب شدن
النّجز : طبع ، سرشت ، اصل
انهارت : خراب شد .
شروک : جمع شرکه ، راه بزرگ و وسط آن
مناهل : جاى آب نوشیدن . آبشخور
سنابک : سم حیوانات ، مفرد آن سنبکه است

ترجمه
خداوند را به پاس تمام کردن نعمتش و فرمانبردارى در مقابل عزّتش و حفظ و نگهدارى از معصیتش سپاسگزارم و به دلیل احتیاجى که به کفایت او دارم از او یارى مى‏ طلبم زیرا هر کس را او هدایت کند گمراه نمى‏ شود ، هر کس با او دشمنى کند رستگار نمى‏ گردد ، هر کس را او کفایت کند نیازمند نمى‏ شود ،زیرا حمد خدا از هر چه سنجیده مى‏ شود برتر و نسبت به آنچه مخزون شود بهترین ذخیره است.
گواهى مى‏ دهم که خدایى جز او نیست و یگانه است و شریک ندارد ، ممکن است ضمیر « فانّه » به خدا برگردد ، در این صورت معناى جمله چنین است (چون خدا برتر از هر چیزى است که مورد سنجش قرار گیرد و بهترین ذخیره و پشتوانه‏ هاست . ویراستار.)
گواهیى که از روى اخلاص مستحکم و اعتقادى پاکیزه برمى‏ خیزد ، همیشه تا زنده‏ ایم به آن شهادت متوسل مى‏ شویم و توسّل به آن را براى مشکلاتى که در پیش داریم ( قیامت ) ذخیره مى‏ کنیم ، زیرا کلمه شهادت لازمه ایمان و گشاینده باب احسان و خشنودى رحمان و راندن شیطان است .
گواهى مى ‏دهم که محمّد ( ص ) بنده و رسول اوست . خداوند او را با دینى مشهور و نشانه‏ اى رسیده و نقل شده و کتابى نوشته و نورى رخشان و روشنایى تابان ، و دستورى روشنگر براى دفع شبهات باطل فرستاد . با بیّناتى روشن استدلال کرد و با مثلها و آیات قرآنى مردم را از عذاب خدا بر حذر داشت . مردم در فتنه‏ ها بودند و ریسمان دین گسیخته و پایه‏ هاى یقین متزلزل و کار دیانت درهم ریخته و دستورات آن پراکنده و راه خروج از آن تنگ شده و راه حق گم و معصیت آشکار شده بود . در این شرایط خدا معصیت و شیطان یارى مى‏ شد ، ایمان واگذار و دستوراتش متزلزل و نشانه‏ هایش ناآشنا و از نظرها پوشیده شده بود . مردم از شیطان اطاعت کرده راه او را مى‏ رفتند و به آبشخور او وارد مى‏ شدند : علمهاى شیطان به وسیله آنها به راه مى‏ افتاد و پرچمهایش برافراشته مى ‏شد .
شیطان مردم را در زیر فتنه‏ ها بکوفت و لگدمال کرد و مانند چهارپایان بر روى پیکر آنها ایستاد ، با این وضع همه مردم در فتنه‏ ها ، و سرگردان و حیران بودند . در بهترین خانه ‏ها ( کعبه معظمه ) و میان بدترین همسایگان ، خوابشان بى‏ خوابى و سرمه چشمشان اشک بود . سرزمینى که دانشمند آن لجام خاموشى بر دهان داشت و جاهل افسار گسیخته و عزیز بود

شرح
مقصود از حمد در کلام امام ( ع ) شکر است و کلمه استتماماً و کلمات منصوب بعد آن مفعول له مى‏ باشد . امام(ع ) براى شکر خود و نتیجه در نظر گرفته است :
اوّل آن که خداوند نعمت خود را تمام کرده است و بنده حق با زیادى شکر مستعدّ فراوانى نعمت مى‏ شود . این کلام امام ( ع ) به آیه کریمه قرآن توجّه دارد که فرمود : « لَئنَ شَکَرْتُمْ لاَزیَدنَّکُمْ » آیه به ترغیب مزید نعمت ، شکرگزارى را مى‏ طلبد .
دوّم این که شکرگزارى تسلیم شدن در برابر عزّت خداست زیرا بنده خداوند با کمال شکر آماده شناخت نعمت دهنده مى‏ شود که آن خداوند سبحان است و شناخت خدا مستلزم انقیاد براى عزّت او و خشوع در برابر عزّت اوست .
این سخن امام ( ع ) به این آیه کریمه اشاره دارد : « وَ لئنْ کَفَرتُمْ اِنَّ عَذابى لَشَدیدٌ ».
این آیه شریفه متضمن ترسى است که مانع از مقابله نعمت خداوند تعالى به کفر است .
هنگامى که انسان استعداد تمامیّت نعمت و شایستگى کمال خضوع و انقیاد خداوند متعال را داشته باشد باید بداند که همه اینها جز با عنایت الهى که دست بنده را بگیرد و کششى که او را از غرقاب معاصى و اسباب آن دور سازد حاصل نمى ‏شود و هر یک از امور خیر اسباب و مؤونه‏اى لازم دارد که انسان را از افراط و تفریط باز دارد به این دلیل امام ( ع ) براى شکرگزارى نتیجه دیگرى را که وسیله رسیدن به این دو فایده ( استتمام نعمت و انقیاد براى عزّت ) است معیّن مى‏ سازد و آن توسّل به خداوند تعالى است براى دورى از معصیت .
امام (ع ) به دنبال شکرگزارى ، از خداوند براى استعداد طلب یارى مى‏کند و براى این استعداد شکر مجدّدى را تقاضا دارد و براى یارى طلبى خود علّتى را که نیازمند است بیان داشته و جذبه‏ هاى الهى را براى دورى از افراط و تفریط مى‏ داند شک نیست که دو فایده یاد شده ، بدون توسّل جستن به خدا و توکّل بر او حاصل نمى‏ شود . این است معناى سخن امام ( ع ) که فرمود : استعصاما من معصیته و استعینه فاقه الى کفایته .

فرموده است : انّه لا یضلّ من هداه و لا یئل من عاداه و لا یفتقر من کفاه
این سخن امام ( ع ) علّت یارى طلبى و دلیل کفایت خواهى از خداوند است ، زیرا هر گاه حصول کفایت خداوند مانع از خواسته‏ هاى افراط و تفریط باشد ایجاب مى‏ کند که بنده مستقیماً به راه راست حرکت کند و این همان هدایتى است که خداوند هر کس را بخواهد بدان ارشاد مى‏کند . گویا امام ( ع ) چنین گفته است : « از خداوند مى‏ طلبم که کفایتش را شامل حالم گرداند ،
کفایتى که هدایت و غناى حقیقى و ملک همیشگى است زیرا آن که خدا هدایتش کند گمراه نمى‏ شود و آن که با خدا دشمنى کند و از شکر و استعانت او سرباز زند از عذابش رهایى نمى‏ یابد .
امام ( ع ) در این خطبه لفظ دشمنى با خدا را به طور مطلق ذکر کرده است ولى در قرآن کریم این لفظ مجازاً بر لوازم دشمنى که اعراض از عبادت خدا و خشم نسبت به اوست به کار رفته است .

فرموده است : فانّه ارجح ماوزن و أفضل ماخزن

ضمیر در بالا به خداوند تعالى باز مى‏گردد ولى چون ذات مقدّس حق از وزن کردن و خزانه کردن که از صفات اجسام است مبرّا است ، شایسته این است که مقصود برترى شناخت خداوند در میزان عقل باشد زیرا شناخت غیر خدا با شناخت خدا در نزد عقل برابرى نمى ‏کند بلکه بر قلب هیچ عارفى به هنگام اخلاص ، غیر خدا خطور نمى‏ کند تا موازنه پیش آید و برترى سنجیده شود . مقصود از خزانه ، خزانه شناخت خداوند در سرّ نفوس قدسیّه است . قول دیگر این است که ضمیر به حمد باز مى‏ گردد ، چنان که در جمله من کذب کان شرّ له ، ضمیر له به شرّ باز مى‏گردد .

فرموده است : وَ اَشْهَدُ اَنْ لا اِله اِلاّ اللَّه .

این کلام ، شریفترین کلامى است که توحید آفریدگار بدان اثبات مى‏شود .
ما در خطبه اوّل به زیبایى ترکیب و اداى کامل مقصودى که این جمله در بردارد اشاره کردیم و خلاصه آن که ، این کلام تمام مراتب توحیدى را در بردارد .
نحویان چنین پنداشته‏ اند که در این کلمه خبرى براى « لا » مقدّر است و تقدیر کلام را چنین دانسته‏ اند « لا اِله‏ لَنا الاّ اللَّه » یا « لا اِلهَ موجودٌ الاّ اللَّه » هر خبرى که در این جا در تقدیر بگیریم کلمه را از آنچه که افاده اطلاق مى‏ کند خارج مى‏ سازد . و معناى خاصّى که در آن نیست به آن مى‏ دهد و آن معنا چیزى است که انسان مخصوص خود مى‏ پندارد پس بهتر آن که خبر لا ، اِلاّ اللَّه باشد و نیازى به تقدیر کلمه زیادى نباشد .

براى کلمه لا اله الاّ اللَّه فضایلى به ترتیب زیر نقل شده است :
اوّل گفته پیامبر ( ص ) که فرمود برترین ذکر لا له الاّ اللَّه ، و برترین دعا الحمد للَّه است .
دوّم ابن عمر از پیامبر ( ص ) نقل کرده که فرمود : « بر اهل لا اله الاّ اللَّه به هنگام مرگ و برانگیخته شدن در قیامت وحشتى نیست ، گویا مى‏ بینم اهل لا اله الاَّ اللَّه را که به هنگام نفخ صور موهاى سرشان را از خاک پاک مى‏کنند و مى‏ گویند :سپاس خدا را که از ما غم را بر طرف ساخت . »

سوّم روایت شده است وقتى مأمون از مرو بازگشته و به عراق مى‏ رفت به نیشابور رسید و پیشاپیش او علىّ بن موسى الرضا ( ع ) بود . گروهى از بزرگان بپا خاستند و گفتند تو را به حق قرابتت با رسول خدا مى‏ خوانیم ، ما را حدیثى کنى که سودمند باشد . امام ( ع ) از پدرش و پدرش از پدرانش و پدرانش از رسول خدا و رسول خدا از جبرئیل و جبرئیل از خداوند متعال روایت کرد که خداوند فرموده است : « کلمه لا اله الاّ اللَّه دژ محکم من است پس هر که داخل دژ استوار من شود از عذاب من در امان است ».
چهارم پیامبر خدا ( ص ) فرمود : با کافران مقاتله مى‏ کنم تا بگویند لا اله الاّ اللَّه ، هر گاه این کلمه را گفتند از جانب من خون و مالشان در امان است و حسابشان با خداست .
بعضى از دانشمندان گفته ‏اند خداوند تعالى عذاب را بر دو گونه قرار داده است : یکى شمشیرى که در دست مسلمین است و دیگرى عذاب آخرت . شمشیر در غلافى است که دیده مى‏ شود و آتش در غلافى است که دیده نمى ‏شود ، خداوند متعال به رسول خدا ( ص ) فرمود : « هر کس زبانش را از غلاف مرئى که دهان است در آورد و بگوید لا اله الا اللَّه شمشیرمان را در غلاف مرئى قرار مى‏ دهیم و آن که زبان دلش را از غلافى که دیده نمى‏ شود و آن غلاف شرک است درآورد و بگوید لا اله الا اللَّه شمشیر عذاب آخرت را در غلاف رحمت قرار مى‏ دهیم ، خوب را به خوب و بد را به بد پاداش مى‏ دهیم و در آن روز ستمى نیست.

فرموده است : شهاده ممتحنا اخلاصها معتقدا مصاصها 

« شهادت » از نظر قواعد نحوى مصدر است و به دو صفت ( ممتحنا ،معتقدا ) که براى شاهد صفتند توصیف شده است .
کلمه « ممتحن » به معناى آزموده است . مقصود این است که شهادت دهنده در اخلاص شهادتى که آن را واجد است خود را آزموده و از شبهات باطل بدور بوده و از هر ذهنیّتى غیر خداوند متعال روى گردان است و در اداى این شهادت زیور توحید را پوشیده است و از آلودگیهاى شرک خفى چنان که لازمه توحید مطلق و اخلاص عملى است ، پاک و منزّه است .

فرموده است : نتمسّک بها ابدا ما ابقانا و ندّخرها لا هاویل ما یلقانا فانّها عزیمه الایمان ، الى قوله . . . و مدحره الشیطان .

این فراز از سخن امام ( ع ) اشاره به این است که انسان در مدّت زندگى دنیوى‏اش براى کارهاى مهم و آمادگى یافتن به وسیله آنها براى شداید قیامت لازم است به توحید تمسّک جوید و سپس دلیل تمسّک به توحید و ذخیره ساختن آن براى آخرت با چهار وصف توضیح داده شده است .
اوّل عقیده ایمانى و عزم راسخى است که خداوند تعالى از بندگان خویش خواسته است . علاوه بر این آنچه از شریعت از قواعد و فروع آن رسیده است شاخه‏ هاى توحید و توابع و متممّ ها و امورى است که ما را بر اسرار توحید و رسیدن به اخلاص در توحید یارى مى‏ دهد .
دوّم کلمه توحید کلید نیکوکارى است ، زیرا آن اوّل کلمه‏ اى است که با آن باب شریعت باز مى‏ شود و بنده خدا براى پیمودن راه اخلاص به وسیله افاضه احسان خدا و نعمتهاى پیاپى او آماده مى‏ شود . چنان که توحید اوّلین خواسته خدا از بندگان است و در فطرت آنها سرشته و بر زبان انبیاى خود نیز جارى ساخته ، آخرین چیزى است که انسان را به اخلاص مى‏رساند و سعادت آخرت او را تأمین مى‏ کند .
سوّم کلمه « توحید » باعث رضایت رحمان است و این که کلمه توحید رضایت پروردگار را جلب مى‏ کند امرى است روشن ، زیرا توحید خوشنودى خدا را فراهم مى ‏کند و سبب نزول رحمت کامل حق و مزید نعمت بر اشخاصى است که با آن منوّر شده‏ اند و نیز خشم خدا را از انسان برطرف مى‏ کند چنان که پیامبر فرمود : « بر پیکار با کافران مأمور شده‏ام تا لا اله الا اللَّه بگویند .
چهارم کلمه توحید موجب طرد و راندن شیطان است و این نیز بخوبى روشن است ، زیرا نهایت تلاش شیطان ایجاد شرک ظاهر یا خفى است و کلمه توحید ضد خواست شیطان است . ظاهر کلمه توحید ظاهر دعوت شیطان را دفع ، و باطن کلمه توحید باطن خواست او را ریشه‏ کن مى‏ کند ، و چنان که شرک داراى مراتب بى‏ نهایت است ، اخلاص در کلمه توحید نیز بى‏ نهایت است . هر مرتبه‏ اى که از سلوک در اخلاص پیموده شود در مقابل آن مرتبه‏ اى از شرک سقوط مى‏ کند و تلاش شیطان در ایجاد آن مرتبه از شرک باطل مى‏ شود تا اخلاص به قدر امکان کامل شود و بنیانهاى شیطان کاملاً نابود شده و هنگام تلاوت این آیه :
« رَبَّنا لا تُزغْ قُلُوبَنا بَعْدَ اِذْ هَدَیْتَنا وَهَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً اِنَّکَ اَنْتَ الْوَهّابُ »
شیطان کاملاً رانده و مأیوس مى‏ شود .
فرموده است : و اشهد انّ محمّداً عبده و رسوله رسول خدا فرموده است کسى که به یگانگى خدا شهادت دهد و شهادت دهد که محمد ( ص ) رسول و فرستاده اوست و زبانش به آنها گویا و قلبش بدانها مطمئن گردد ، آتش جهنم بر او حرام مى ‏شود.
دلیل همراه شدن شهادت به رسالت پیامبر با کلمه توحید این است که هدف از شریعت اخلاص در توحید است و این اخلاص جز به پیمودن همه مراتب آن حاصل نمى‏ شود و سلوک در مراتب اخلاص جز به شناخت چگونگى سلوک میسّر نمى‏ شود و چنان که مى‏ دانیم هدف از فرستادن پیامبران و وضع شرایع آموختن کیفیّت سلوک در درجات اخلاص است . بنابراین گواهى و اقرار به صدق تبلیغ کننده رسالت و روشن کننده راه اخلاص ، بعد از کلمه اخلاص برترین کلمه است زیرا شهادت بر رسالت پیامبر به منزله بابى است براى ورود به توحید ، و به همین دلیل مقرون به کلمه توحید شده است .

فرموده است : ارسله بالدّین المشهور ، الى قوله . . . و الامر الصّادع
تمام این فراز به بزرگداشت رسول گرامى در ارتباط با آنچه از دیانت آورده است اشاره دارد . و عبارت دین مشهور ، به دین پیامبر اشاره دارد که چگونگى پیمودن راه راست را مى‏ شناساند ، و عبارت ، علم مأثور بیان کننده این حقیقت است که دین پیامبر اسلام هدایت کننده و پیشواى خلق است که آنها را به محضر خداوند که منظور همه ادیان آسمانى است هدایت مى‏کند ، همچنان که شأن علم این را اقتضا مى‏ کند .
کلمه مأثورا در عبارت امام ( ع ) اشاره به یکى از دو معناى زیر دارد :
۱ دین اسلام مأثور است ، یعنى بر دیگر ادیان مقدّم است ، چنان که بیرق در جلو جمعیّت برافراشته مى‏ شود و به وسیله آن جمعیت هدایت مى‏ شوند .
۲ دین اسلام مأثور است ، یعنى از قرنى به قرنى براى هدایت انتقال مى‏ یابد .
منظور از کتاب مسطور قرآن است که حقایق آن در لوح دل نوشته شده و نیز مقصود از نور ساطع و ضیاء لامع رمزى است که پیامبر ( ص ) آن را آورده و روشى است که آن را دوست مى‏دارد و به اجراى آن دستور داده است .
دین اسلام نورى است که آینه دلهایى آن را منعکس مى‏ سازد که از شبهه و شرک پاک باشد .
توصیف دین به صادع بودن از جهت ناخشنود بودن از متخلّفان اوامر خدا و سرکوب کسانى است که راه حق را نمى‏ روند و با میل و اختیار در جهت خلاف شریعت حرکت مى‏ کنند تا آنجا که راه باطل آنها راه خدا را نقض مى‏ کند

و آنچه از فساد که موافق طبعش مى‏ باشد آشکار مى‏ کند ، چنان که خداوند متعال « صدع » را به معنى آشکار کردن به کار برده است ، آنجا که مى ‏فرماید : « فَاصْدع بما تُؤمَر وَ أعْرض عَنِ المشرکین ».

فرموده است : ازاحه للشّبهات ، الى قوله . . . تخویفا بالمثلات
این عبارت اشاره به امورى است که به مقصد بعثت نزدیک مى‏ باشد . امام ( ع ) به سه مقصد از مقاصد بعثت به شرح زیر اشاره فرموده است :
اول بعثت ، از بین بردن شبهات است که از اهمّ مقاصد بعثت به شمار مى‏ آید ، زیرا بر طرف کردن گرفتاریهاى دنیوى و شبهات باطل از دل مردم مهمترین مقصد شارع است .
دوّم علت زدودن شبهات به وسیله دین ، دلیل روشنى است که براى اثبات ادّعا اقامه مى‏ شود و گفتارى راست که حقیقت را در عمق دل مردم جاى مى‏ دهد همچنان که خداى تعالى فرموده است : « وَ جادِلْهم بِالّتى هِىَ اَحْسَن »
سوّم بر حذر داشتن گناهکاران از گناه به وسیله آیات نازله و ترساندن آنها از کیفرهایى که به جنایتکاران خواهد رسید ، همچنان که خداوند متعال فرموده است : « اَفَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ اَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فى مَساکِنِهِمْ اِنَّ فى ذلِکَ لایاتٍ لاُولىِ النُّهى‏ »
این ترسانیدن ، براهین و گفتار دینى را که در آنها تحذیر و انذار هست براى کسانى که صفاى دل ندارند و صرف گفتار در آنها بى‏ اثر است ثابت مى‏کند .

فرموده است : و النّاس فى فتن انجذم فیها حبل الدّین ، الى قوله . . . و قام لواؤه
احتمال دارد که « واو » در « و النّاس » واو ابتدا باشد ، در این صورت سخن امام ( ع ) آغازى است بر مذمّت روزگار و آنچه که در آن از بلا و محنت و ترسها و جنگها به خاطر اختلاف خواسته‏ ها و تشتّت آرا وجود دارد . غرض امام ( ع ) از این عبارت ، توجه شنوندگان به آنچه از آن غفلت دارند مى‏ باشد و فتنه‏ هاى فراگیر و بدیهاى موجود را برمى‏ شمارد تا مردم را از غفلت درآورد و آنها در پیمودن راه حق نهایت جدیّت و کوشش را به عمل آورند . از مذمتّهایى که به دلیل ویژگیهاى اخلاقى و گرفتارى به فتنه و آشوب یاد مى‏ کند امورى هستند که هر چند زیادند ولى در نهایت به ترک مراسم شریعت و عدم پیمودن راه حق و در افتادن به راه باطل باز مى‏ گردد . منظور از قطع ریسمان ( حبل ) دین اشاره به انحراف مردم از راه مستقیم و عدم توسل آنها به اوامر خداوند سبحان و در افتادن در فتنه‏ ها مى ‏باشد .
استعمال لفظ « حبل » در این جا و در قرآن کریم : « فاَعْتَصموا بحبل اللَّه جمیعاً » ، براى قانون شریعتى که توسّل و عمل به آن مطلوب است استعاره آورده شده است . و بدین سان استعمال کلمه سوارى استعاره است ، یا براى قواعد و ارکان دین که لزوماً باید آن را استوار ساخت مانند جهاد ، که در آن زمان از مردم بشدّت خواسته شده بود ، بنابراین مقصود از تزعزع ، عدم پایدارى و استقامت مردم بر جهاد است ، و یا منظور از سوارى ، اهل دین مى‏ باشند ، کسانى که به امر دیانت قیامت و به آن عمل مى‏ کنند و در این راه از ملامت هیچ ملامتگرى نمى‏ هراسند . بنابراین تعبیر ، تزعزع مرگ یاران دین و یا ترس آنها از دشمنان کینه‏ توز است . در هر صورت جمله به صورت استعاره لطیفى به کار رفته و وجه شباهت آن روشن است .
امام ( ع ) با عبارت « اختلاف نجر » اشاره کرده است به اختلاف اصل که همه مردم در آن شرکت دارند و فطرتى که خداوند همه مردم را بر آن فطرت آفریده که شریعت را الزامى مى‏ داند ، زیرا همه مردم با سرشت اولیّه بر وجود رسول اتفاق نظر دارند و پس از آن در مرحله عمل هر گروهى مذهبى را گرفته و اختلاف نظر پیدا مى ‏کنند .
معناى دیگرى که براى نجر کرده‏ اند « حسب » مى‏ باشد که به معناى دین است . بنابراین احتمال دارد که مقصود حضرت از اختلاف نجر اختلاف در دین باشد و با کلمه تشتّت امر به تفرّق کلمه مسلمین اشاره کرده‏ اند

و منظور از جمله :و ضاق المخرج و عمى المصدر ،

این است که مردم پس از افتادن در شبهاتى که موجب تفرقه آنان مى‏ شود راه خارج شدن از مشکلات بر آنها تنگ شده و یا راه خروج را نمى ‏یابند و نمى‏ بینند .
کلمه « عمى » در این عبارت اشاره به گفته حق تعالى است که مى‏ فرماید :
« فأنّها لا تَعْمى‏ الاَبصار و لِکْن تَعْمى القُلوبُ التّى فى الصدور » .
کلمه ) عمى ( استعاره زیبایى است در هدایت نیافتن ، زیرا کورى در حقیقت عبارت از نداشتن ملکه چشم است . وجه شباهت این است ، چنان که کور با چشمش مقصد محسوس را نمى‏تواند پیدا کند کسى که از نظر باطنى کور است به مقاصد معقولش راه نمى ‏یابد ، چون بصیرتش را از دست داده و وجوه رشد و هدایت را تعقّل نمى‏ کند .

جمله : بخمول الهدى ، به ظاهر نبودن هدایت در میان آنها اشاره دارد زیرا آنها سرچشمه هدایت را گم کرده و روشنى هدایت در آنها وجود ندارد و به این دلیل کلمه عمى را به طور عموم به کار برده است تا توضیح دهد که گمراهان در راه نیافتن و نپیمودن طریق مستقیم و عدم خروج از ظلمت و تاریکیهاى باطل با آنان اشتراک دارند.

سپس با جمله : بعصیانهم للرّحمن و نصرهم للشیّطان ، توضیح مى‏ دهد که روش هدایت نیافتگان دورى از حق و یارى دادن باطل مى‏ باشد که آرزوى شیطان است . بنابراین آن که یارى شیطان مى‏ کند و از رحمان دورى دارد به باطل دست یازیده و ایمان را خوار و قواعد آن را سست کرده و از آن دورى جسته است و با ترک ایمان و خذلان آن خاستگاهى براى ایمانش باقى نمانده است .
مقصود از دعائم ممکن است دعوت کنندگان به حق و عمله ایمان باشد . و منظور از خراب شدن و از بین رفتن آن نبودن دعوت کنندگان به حق و یا نپذیرفتن سخنشان باشد .
مقصود از ناشناخته بودن معالم ، ناشناخته ماندن دعوت کنندگان به حق به دلیل کمى تعدادشان در میان مردم است . احتمال دیگر این که مقصود از دعائم ، قواعد دین مانند جهاد و غیره باشد و خراب شدن و از بین رفتن آن ، عدم قیام مردم به جهاد و امثال این باشد و منظور از ناشناخته بودن آثار دین محو شدن نشانه‏ هاى دیانت از دل و قلب مردم باشد . و جمله : و بدروس سبله و عفى شرکه ، اشاره به این است که از دین اثرى که با آن شناخته شود ، باقى نماند .
تمام جملاتى که توضیح دادیم مبالغه در ضعف دین و رونق و رواج راه شیطان و مراحلى است که شیطان مردم را به انجام محرّمات خداوند جلب مى‏ کند .

جمله : و اعلام الشّیطان و لواؤه ،

یا به پیشوایان شیطانى و دعوت کنندگان به باطل که مردم از آنها پیروى مى‏ کنند اشاره دارد و یا اندیشه‏ هاى باطلى است که شیطان در ذهن مردم مى‏ آراید و مورد خواست آنها واقع مى‏ شود . در این صور ذهنى مردم رام شیطان شده و از او تبعیّت مى‏ کنند همان گونه که در جنگها مردم به دنبال پرچمها و بیرقها مى‏ روند .

فرموده است : فى فتن داستهم باخفافها و وطئتهم باظلافها و قامت على سنابکها
احتمال دارد که « فى فتن » متعلق باشد به جمله سارت اعلامه و قام لواؤه . و نیز احتمال دارد که متعلق به فعل مقدّرى باشد که آن خبر دوّم براى کلمه « و الناس » باشد . این فتن همانى است که در ابتدا حضرت بدان اشاره داشت و اینک دوباره آن را با اوصافى اضافه آورده است و آن را به انواع حیوانات تشبیه کرده است و براى آن کف پا و ناخن و سم به عاریت گرفته که لگدمال مى‏ کنند و با سمّ بر روى آنها مى‏ ایستند . و نیز احتمال دارد که این جا کلماتى در تقدیر باشد یعنى ، آنها را با پاى شتران و سمّ گاوها و اسبها لگدمال کرده و بر روى آنها ایستاد ، به عنوان مضاف حذف شده ، و مضاف الیه به جاى آن قرار گرفته است.
با در نظر گرفتن این کلمات در تقدیر ، مجاز در نسبت است و نه در کلمه .

فرموده است : فهم فیها تائهون

” فا ” براى تعقیب و ” تائهون ” اشاره به سرگردانى آنها در گمراهى و انحراف از مقصد در تاریکیهاى فتنه است و منظور از حیرت آنها مشکوک بودنشان در این است که حق در کدام جهت است و ندانستند که حق با على ( ع ) است یا با معاویه ،و مقصود از جهلشان عدم آگاهى آنها از حق و اعتقاد بعضى از آنها در شبهه حکمیّت به بطلان آن بوده است و بعضى در شبهه خون عثمان اعتقاد باطل یافته‏ اند و نظیر این شبهات که برخاسته از جهل مرکّب آنهاست و با فتنه‏اى که شیطان و پیروانش براى آنها پیش آوردند ، گول خوردند و از راه حق منحرف شدند .

فرموده است : فى خیر دار و شرّ جیران

احتمال دارد که این جار و مجرور به عنوان خبر سوّم مانند جمله : « فى فتن ،متعلّق به « سارت اعلامه » باشد و نیز جایز است که متعلّق به « تائهون » و افعال بعد از آن باشد . شارحان نهج البلاغه در مقصود کلام امام ( ع ) خیر دار ، اختلاف به نظر مى‏ رسد .
 بعضى گفته‏ اند مقصود سرزمین شام است زیرا آن سرزمین مقدّسى بود ولى قاسطین در آن جا مأوا گرفته بودند و در همین زمینه معناى کلام امام ( ع ) را که فرمود : نومهم سهود و کحلهم دموع ، چنین دانسته‏ اند که مردم شام به دلیل اهمیّتى که به کارشان مى‏ دادند و خود را آماده پیکار با آن حضرت مى‏ کردند خوابشان نمى‏ برد و بر کشتگانشان گریه مى‏ کردند و ممکن است مقصود از سرزمینى که دانشمندان آن به سکوت واداشته شده است خود آن حضرت و یاران او باشد و منظور از نادان محترم داشته معاویه و اطرافیانش باشد .

بعضى دیگر گفته‏ اند منظور از خیر دار سرزمین عراق و بدترین همسایگان بعضى از اصحاب آن حضرت باشند که از جهاد سرپیچى کردند . و به این دلیل مردم عراق در کلام امام ( ع ) بدترین همسایگان شمرده شده‏ اند که حق را خوار کردند و دین را یارى ندادند ، زیرا بهترین همسایه آن است که کمک کار دین خدا باشد .

با توجه به معناى دوّم منظور از نومهم سهود ، یعنى ترس مردم عراق از جنگ و سرگردانى آنها در اندیشه صحیح . و منظور از کحلهم دموع یعنى بر کشتگانشان مرتّب مى‏ گریند . بنا به قولى براى پرداخت هزینه‏ هاى جنگ گریه مى‏ کنند ، زیرا آن که در بخشش به کمال رسیده باشد اشک نمى‏ ریزد ، بعضى دیگر گفته‏ اند مقصود از « خیردار » دار دنیاست ، زیرا دنیا جاى عمل شایسته است و بیشتر مردم دنیا نادان و بدکارند .
مقصود از « خیر » صفت تفضیلى نیست تا توهّم برترى دنیا بر آخرت پیش آید ، بلکه صرفاً اثبات فضیلت دنیاست . صفت تفضیلى چنان که براى اثبات افضلیت آورده مى‏شود براى اثبات فضیلت نیز آورده مى‏ شود و دنیادار فضیلت است براى کسانى که به اوامر خدا قیام کنند و جهتى که خدا آنها را براى آن آفریده است ، یعنى مزرعه بودن دنیا براى آخرت را رعایت کنند . حدیثى نیز بدین معنى وارد شده است . با توجه به معناى سوّم ، معناى « اهلها شرّ جیران » یا این است که ساکنان دنیا بدترین سکنا گزیدگانند و یا این است که بدترین همسایگانند براى همسایگانشان که به آنها بر علیه دشمنان دین متوسّل شوند . به این دلیل بدترین همسایگانند که دین را یارى نمى‏ کنند و با یارى کنندگان دین علیه دشمنان دین قیام نمى‏ کنند . سخن امام ( ع ) که فرمود : نومهم سهود و کحلهم دموع ، ظاهراً به عموم مردم اعم از اصحاب خود و اصحاب معاویه هر کس که مورد توجّه حضرت در امر جنگ و دخول در کارزار بوده است مربوط مى‏شود .

امام ( ع ) در توصیف آن مردم به کم خوابى به دلیل ترس از جنگ ، و هجوم بعضى به بعضى ، و اهمیّت فراوانى که به جنگ مى‏ دادند و در صحراى باطل حیران و سرگردان بودند مبالغه کرده است ، به حدّى که کم خوابى آنها را بیدار خوابى که در حقیقت خواب نیست نامیده و براى کم خوابى لفظ بیدار خوابى را به عاریه آورده است که گویا کم خوابى خود همان بیدار خوابى است . و از باب مبالغه در تشبیه جریان اشک را سرمه چشمشان دانسته است تا آنجا که گویا اشک ، همان سرمه است . وجه شباهت این است که به دلیل فراوانى جریان اشک چشمشان ، و همراهى آن با مژگان ، شباهت یافته است به چیزى که به طور عادت همواره در چشمشان همراهى مى‏باشد و آن عبارت از سرمه است و به همین دلیل لفظ « کحل » را براى اشک استعاره آورده است .

احتمال دارد که جمله : بارض عالمها ملجم و جاهلها مکرّم ، مانند جملات قبل متعلّق به « سارت اعلامه » باشد .
حال اگر کلام امام ( ع ) را که فرمود خیر دار به معناى دنیا بگیریم ، کلام دیگر امام ( ع ) بارض . . . اختصاص به مکان خاصّى از مردم دنیا پیدا مى‏ کند . گویا ،چنین فرموده است که مردم در بهترین خانه‏اى زندگى مى‏ کنند که دنیاست و در عین حال در سرزمینى هستند که وضع آن این است : دانشمندش مهر سکوت وخوارى از ناحیه مردم بر دهان دارد که نمى‏ تواند امر به معروف و نهى از منکر کند زیرا دانش در بین آنها وجود ندارد و جهل بر آنها غلبه کرده است و نادانان آن سرزمین مورد احترامند به دلیل تناسبى که با نادانى و موافقتى که با باطل دارند ، و مقصود یا شام است یا عراق . اگر مقصود از خیردار شام یا عراق باشد « بارض » ویژگیهاى شام یا عراق را بیان مى‏ کند و بدگویى که در سخن امام ( ع ) آمده است به مردم آن سرزمین مربوط مى‏ شود که عالمشان به سکوت واداشته شده و جاهلشان مورد احترام است . هر چند امام ( ع ) مذمّت را به سرزمین نسبت داده ، ولى مربوط به انسانهاست . به این دلیل که اگر مذّمت را به سرزمین نسبت دهیم با توصیفى که براى زمین آورده و آن را خیردار خوانده منافات پیدا مى‏ کند .
احتمال دیگر این که « واو » در والناس « واو » حالیه باشد و عمل کننده در حال فعل ارسل ، در این صورت فتنه مورد اشاره امام فتنه عرب جاهلى به هنگام بعثت پیامبر است و بهترین خانه مکّه و بدترین همسایگان قریش مى‏ باشد و دانشمند به سکوت کشیده کسى بود که پیامبر را تصدیق و بعثت را حق مى‏ دانست و بالجام تقیّه و ترس دهان خود را بسته بود ، و نادان مورد احترام تکذیب کنندگان پیامبر بودند و این احتمال زیبایى است .
بدان آنچه به ذهن مى‏ رسد این است که این مقدار از خطبه را که سیّد رضى آورده فصول تلفیق شده‏اى است که نظام خطبه واحدى را ندارد ،هر چند به صورت خطبه واحد آمده است ولى به دلیل اختلاف مقاصد و موضوع ،مطالب گوناگونى را بحث مى‏کند و نشان دهنده این است که کلمات مختلف امام به صورت تلفیقى خطبه واحدى را به وجود آورده است ، که البته خدا آگاهتر است .

قسمت دوم (در شأن آل نبى ( ص ))
هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ لَجَأُ أَمْرِهِ وَ عَیْبَهُ عِلْمِهِ وَ مَوْئِلُ حُکْمِهِ وَ کُهُوفُ کُتُبِهِ وَ جِبَالُ دِینِهِ بِهِمْ أَقَامَ اِنْحِنَاءَ ظَهْرِهِ وَ أَذْهَبَ اِرْتِعَادَ فَرَائِصِهِ

لغات
اللجأ : پناهگاه موئل : از آل یؤل گرفته شده و به معناى مرجع است .
انحنا : کجیها ،
اعوجاج فرائض : جمع فریصه ، گوشتى که میان پهلو و شانه قرار دارد و در حیوان همیشه مى‏ لرزد .

ترجمه
آل نبى ( ص ) جایگاه سرّ خدا ، و پناهگاه دستورات او و خزانه دانش او ،مرجع حکمتهاى او و حافظ کتابهاى او ، و سبب استوارى دین او هستند ، خداوند به وسیله ایشان خمیدگى دین خود را راست کرد و لرزش دین را توسط آنان زایل فرمود .

شرح
میان قراین چهارگانه « سر ، امر ، علم ، حکم » سجع متوازى است ، تمام ضمایر مفرد عبارت فوق به خدا باز مى‏ گردد خبر ضمیر ظهره و فرائصه که به رسول خدا باز مى‏گردد . به این دلیل که کلمه اللّه و رسول در آغاز خطبه به کار رفته است . قول‏ دیگر این است که تمام ضمایر بدون استثنا به رسول باز مى‏ گردد .
امام ( ع ) با بیان موضع سرّ اشاره به کمال استعداد نفوس امامان ( ع ) براى اسرار خدا و حکمت او دارد ، زیرا موضع حقیقى براى چیزى آنجایى است که شیئى را بپذیرد و آمادگى آن را داشته باشد . و با بیان ملجأ امره اشاره به این فرموده است که آنان یاران دین خدا و قیام کنندگان به دستورات او و حامیان دین مى‏ باشند ، مردم به آنها پناه مى ‏برند و دین به وسیله آنها استقرار و استحکام مى‏ یابد و جمله : عیبه علمه ، مرادف « موضع سرّه » است . در عرف گفته مى‏ شود فلان شخص عیبه علم است وقتى که جایگاه اسرار باشد .
کلمه « عیبه » استعاره از نفوس شریف امامان است . وجه شباهت نیز روشن است . همان طور که شأن عیبه حفظ و نگهدارى چیزى است که به او سپرده مى‏ شود و از تلف و آلودگى آن را حفظ مى‏ کند ، ذهن پاک امامان ( ع ) نگهدارنده علم خدا از نابودى و نگهدارنده آن از ذهن ناشایستگان است . به این دلیل استعاره آوردن لفظ « عیبه » براى ذهن امامان ( ع ) استعاره زیبایى است ، و منظور از این که آل پیامبر مرجع حکمتهاى خدا هستند . این است که هر گاه حکمت از ذهن دیگران برود براى یافتن حکمت باید بدانها رجوع کنند ، و باید از آنها بخواهند و باید از آنها به دست آورند .
و معناى این که آنها پناهگاه کتب الهى هستند این است که آل رسول ( ع ) کتب الهى را حفظ کرده ، درس مى‏ دهند و تفسیر مى‏ کنند ، علم و تأویل کتب الهى نزد آنهاست . کلمه کتب اشاره به قرآن و کتابهاى آسمانى قبل از قرآن مى‏ باشد ، چنان که در جاى دیگر از امام ( ع ) نقل شده است که : « اگر براى من جایگاهى قرار دهند و بر آن بنشینم میان اهل تورات به توراتشان ، و میان اهل انجیل به انجیلشان ، و میان اهل زبور به زبورشان ، و میان پیروان قرآن به قرآنشان داورى خواهم کرد . به خدا سوگند هیچ آیه‏اى در صحرا یا دریا یا کوه و دشت یا آسمان و زمین یا شب و روز نازل نشده ، مگر این که من مى ‏دانم درباره چه کسى و چه وقتى نازل شده است » . استعاره لفظ کهف شبیه استعاره لفظ عیبه براى امامان ( ع ) است .
مقصود از این که آل رسول جبال دین پیامبرند این است که از وساوس شیاطین و تبدیل و تحریف دین به امامان پناه برده مى‏ شود ، چنان که شخص ترسناک از شئ آزار دهنده به کوه پناه مى ‏برد ، و این جمله نیز استعاره زیبایى است براى آل نبى .
و مقصود از این که فرمود : بهم اقام انحناء ظهره ، این است که خداوند سبحان امامان را براى پیامبر بازوان و پشتوانه‏ هایى قرار داد که ضعف خود را با آنان قوّت بخشد و پشت خود را بدانان استوار سازد و امر دین خود را به وسیله آنان تأیید فرماید .
انحناء ظهر کنایه از ضعف پیامبر در آغاز اسلام است . بنابراین سزاوار این بوده است که خداوند امامان را براى پشتیبانى دین مقرّر داشته و آنان را براى یارى دین و دفاع از آن و از بین بردن ضعف دین تقویت فرماید .

و معناى سخن امام ( ع ) که فرمود : و اذهب ارتعاد فرائصه ، این است که خداوند به وسیله آل پیامبر خوف و ترس را از پیامبر بدور کرد ، ترسى که از ناحیه مشرکان بر حوزه دین ممکن بود وارد شود و این عبارت کنایه از شیئى به بعضى از لوازم آن مى ‏باشد ، زیرا لرزش فرائص از لوازم شدّت ترس است .
تمام صفاتى که براى خاندان پیامبر و نزدیکان او از بنى هاشم ذکر شد مانند : عبّاس ، حمزه ، جعفر و على بن ابیطالب ( ع ) درباره حمایت از پیامبر و گرویدنشان به دین و گرفتاریشان به خاطر دین روشن و واضح است .

قسمت سوم درباره مخالفان امام (ع)

زَرَعُوا اَلْفُجُورَ وَ سَقَوْهُ اَلْغُرُورَ وَ حَصَدُوا اَلثُّبُورَ لاَ یُقَاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ أَحَدٌ وَ لاَ یُسَوَّى بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیْهِ أَبَداً هُمْ أَسَاسُ اَلدِّینِ وَ عِمَادُ اَلْیَقِینِ إِلَیْهِمْ یَفِی‏ءُ اَلْغَالِی وَ بِهِمْ یُلْحَقُ اَلتَّالِی وَ لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ اَلْوِلاَیَهِ وَ فِیهِمُ اَلْوَصِیَّهُ وَ اَلْوِرَاثَهُ اَلْآنَ إِذْ رَجَعَ اَلْحَقُّ إِلَى أَهْلِهِ وَ نُقِلَ إِلَى مُنْتَقَلِهِ

لغات
غرور : بى‏خبرى ، غفلت
ثبور : هلاکت قیاس : چیزى را به چیزى سنجیدن و یکى را در حکم به دیگرى ملحق کردن
یفئ : باز مى‏ گردد .
غلو : گذشتن از حدّى که گذشتن از آن حد شایسته نیست .
تالى : پیرو ولایت : سرپرستى و از جمله ولیّت الامر الیه ولیّا گرفته شده و به معناى آن نزدیکى به چیزى است
خصایص : جمع خصیصه ، خاص و مختصّ بودن به چیزى .

ترجمه
مخالفان ما فساد و تباهکارى و نافرمانى را در دلها کاشتند و از آب غرور و فریب آن سیراب ساختند و ( نتیجه ) آن را که هلاکت بود چیدند . هیچ یک از افراد این امّت با آل محمّد ( ص ) قابل مقایسه نیست ، آنان که همواره از نعمتهاى خاندان پیامبر برخوردار بوده ‏اند با آل او برابر نیستند ، زیرا آل محمّد ( ص ) پایه‏ هاى دین و استوانه یقین هستند . تند روان در دین به آل پیامبر بر مى‏ گردند و عقب ماندگان به ایشان ملحق مى‏ شوند . ویژگیهاى امامت حق آنهاست . و جانشینى و وراثت پیامبر از آنهاست .اکنون ( زمان حکومت امام على ( ع ) حق بازگشته و به جایى که از آنجا رفته بود منتقل شده است.

شرح
سخن امام ( ع ) که فرمود :ورعوا الفجور و سقوه الغرور

،استعاره‏اى زیباست ، زیرا کلمه « فجور » عبارت است از بیرون آمدن از ملکه عفّت و زهد و شکستن حدود عفّت و گرایش به افراط در جهت مخالف زهد ، و معناى زراعت افشاندن دانه در زمین است .
امام ( ع ) لفظ زرع را براى افشاندن بذر « فجور » در زمین دلها استعاره آورده است .
بعلاوه انتشار بذر و رشد آن در میان مخالفان دیانت شباهت به رشد بذر و انتشار آن در زمین پیدا کرده است و قرینه دیگرى است براى استعاره ،چون غرور و غفلت مخالفان دیانت به علّت عدولشان از راه راست و گرایش آنها به انحراف و پرتگاههاى هلاکت است و سببى است که آنها را به سرکشى و افزایش نادرستى و تجاوزشان از راه مستقیم مى‏ کشاند و لذا شباهت پیدا کرده است به آبى که مایه زندگى ، زراعت و رشد و افزایش آن مى باشد . به این دلیل مناسب است لفظ سقى را که ویژگى خاص آب است براى ادامه غرور استعاره آورده و غفلت و غرور را به آنها نسبت دهد . و چون نتیجه نهایى فجور در دنیا هلاکتشان به وسیله شمشیر و در آخرت ابتلا به عذاب الهى است ناگزیر نتیجه فجور با نتیجه زراعت شباهت پیدا کرده و لفظ درو را که نتیجه نهایى زراعت است براى هلاکت آنها استعاره آورده و آنها را به درو شدن نسبت داده است .
جملات فوق علاوه بر زیبایى در استعاره ، بر ترصیع نیز دلالت مى‏کند .

وبرى ( ره ) گفته است این کلام امام ( ع ) اشاره به خوارج است . قول دیگر این است که درباره منافقان ، وارد شده همچنان که در بعضى نسخ بدان تصریح دارد . به نظر ما ( شارح ) احتمال دارد که سخن امام ( ع ) شامل تمام کسانى مى‏ شود که مخالف آن حضرت بوده و از طاعتش ، با این گمان که یاورى دین را مى‏ کنند و بدان پایبندند ، سرباز زدند . توضیح این که چنان که دانسته شد ، فجور عبارت بود از بیرون رفتن از تعادل به طرف افراط و هر که عدالت را کنار گذارد و ادّعا کند که طالب حق است . در حقیقت از عدالت در طلب حق بیرون رفته و به غلّو و فجور گرایش پیدا کرده است ( و مشمول سخن حضرت مى‏ شود ) و یقیناً قاسطین که اصحاب معاویه ‏اند ، و مارقین که خوارجند و کسانى که به این دو روش معتقد باشند مصداق کامل سخن حضرتند ، زیرا همه آنها با گمان این که طالبان حق و یارى کنندگان دین هستند با حضرت مى‏ جنگیدند .

فرموده است : لا یقاس بآل محمّد ( ص ) من هذه الامّه احد ، الى آخر . . .
در این کلام امام ( ع ) آل محمّد ( ص ) را مى‏ستاید و این ستایش مستلزم سقوط دیگران از رسیدن به درجه و شایستگى آنان مى ‏باشد . این کلام امام ( ع ) هر چند در فضیلت بخشیدن آل محمّد ( ص ) بر تمام افراد مى‏باشد ، ولى چون زمینه کلام امام ( ع ) به مناسبت خاصّى یعنى جنگ با معاویه بوده است ، به فضیلت نفس امام ( ع ) و عدم شایستگى معاویه براى خلافت اشاره دارد . بنابراین جمله : لا یقاس بآل محمد من هذه الامه احد و لا یسوّى بهم من جرت نعمتهم علیه ابدا ،
اشاره به این دارد که میان آل محمّد و غیر آنها در فضیلت تناسبى نیست . و منظور از نعمت ، نعمت دین و ارشاد به آن است . درستى این داورى امام ( ع ) روشن است زیرا منعمى که هیچ کس نمى‏ تواند پاداش نعمتش را تعیین کند حتماً هیچ کس نمى ‏تواند مانند او شود . آل محمد ( ص ) کسانى هستند که بر حسب استحقاق و استعداد تامّ و کاملشان به این نعمت اختصاص یافته‏ اند و اهلیّت چنین نعمتى را پیدا کرده‏ اند ، غیر آنها چنین اهلیّتى را نداشته ‏اند و به درجه آنها نمى‏ رسند تا مانند آنها شوند . چنین نعمتى از ناحیه آنها به مردم افاضه مى‏ شود و بقیه افراد امّت آماده دریافت آن نعمت مى‏ باشند . تعلیم و ارشاد آل نبى به گونه‏اى است که مردم را به خداوند سبحان مى‏ رساند .

مقصود کلام امام ( ع ) که فرمود : هم اساس الدین ، اشاره به این است که استقامت و ثبات و انتشار دین از ناحیه آل محمّد ( ص ) است ، همچنان که ساختمان بر پایه‏ هایش استوار است . و منظور امام ( ع ) از عماد الیقین همین معنى است . و این که امام ( ع ) فرموده است : الیهم یفى الغالى ، اشاره به این است ، آنها که از فضایل انسانى که مدار آن بر حکمت و عفّت و شجاعت است به افراط گراییده‏اند . چنان که توفیق یارشان مى‏شود به آل پیامبر رجوع مى‏کنند ، هدایت مى‏ یابند و از آنها این فضایل را به دست مى‏ آورند .

و مقصود از : بهم یلحق التّالى ، این است که عقب‏ ماندگان از این فضایل که به تفریط گراییده‏ اند براى کسب این فضایل ناگزیرند به آل محمّد ( ص ) رجوع کنند و به هدایت آنها به عنایت خداوند دست پیدا کنند ،

و این که فرموده است :و لهم خصائص حق الولایه ، اشاره به این است که سرپرستى امور مسلمین و جانشینى رسول خدا ( ص ) داراى ویژگیهاى خاصّى است که فقط در آل رسول موجود است و شرایطى دارد که باید شخص اهلیّت و استحقاق آن شرایط را داشته باشد و آن ویژگیها چنان که قبلاً بیان شد فضایل چهارگانه نفسانى هستند و بى‏ شک آن فضایل را امام ( ع ) داراست . هر چند تمام یا بعضى از این فضایل در غیر آل نبى موجود باشد محققاً از آنها اقتباس شده است و آیا دریا با قطرات آن قابل مقایسه است ؟

فرموده امام ( ع ) : و فیهم الوصیّه و الوراثه ، اشاره به این است که جانشینى رسول خدا به آن حضرت اختصاص دارد و وراثت آن بزرگوار مخصوص اهل بیت پیامبر است .گفته‏ اند امام ( ع ) از وراثت چیزى را قصد کرده است که از خلافت مهمتر است .

این که فرمود : الآن اذ رجع الحق الى اهله و نقل الى منتقله ، اشاره به این است که با این که او شایسته خلافت بوده است خلافت در نزد دیگران بوده است و حال که امامت به آن حضرت بازگشته ، پس از آن که در دست دیگران بوده است باید به آن حضرت رجوع شود احتمال دارد که مراد از حق ، حقّ دیگرى غیر از امامت باشد ولى آنچه در این جا به ذهن متبادر مى‏ شود حق امامت است .

ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم ج۱ صفحه ۴۹۶-۴۷۲