خطبه 94 صبحی صالح
94- و من خطبة له ( عليه السلام ) و فيها يصف اللّه تعالى
ثم يبين فضل الرسول الكريم و أهل بيته ثم يعظ الناس
اللّه تعالى
فَتَبَارَكَ اللَّهُ الَّذِي لَا يَبْلُغُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ
وَ لَا يَنَالُهُ حَدْسُ الْفِطَنِ
الْأَوَّلُ الَّذِي لَا غَايَةَ لَهُ فَيَنْتَهِيَ
وَ لَا آخِرَ لَهُ فَيَنْقَضِيَ
و منها في وصف الأنبياء
فَاسْتَوْدَعَهُمْ فِي أَفْضَلِ مُسْتَوْدَعٍ
وَ أَقَرَّهُمْ فِي خَيْرِ مُسْتَقَرٍّ
تَنَاسَخَتْهُمْ كَرَائِمُ الْأَصْلَابِ إِلَى مُطَهَّرَاتِ الْأَرْحَامِ
كُلَّمَا مَضَى مِنْهُمْ سَلَفٌ قَامَ مِنْهُمْ بِدِينِ اللَّهِ خَلَفٌ
رسول اللّه و آل بيته
حَتَّى أَفْضَتْ كَرَامَةُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى إِلَى مُحَمَّدٍ ( صلى الله عليه وآله )
فَأَخْرَجَهُ مِنْ أَفْضَلِ الْمَعَادِنِ مَنْبِتاً
وَ أَعَزِّ الْأَرُومَاتِ مَغْرِساً
مِنَ الشَّجَرَةِ الَّتِي صَدَعَ مِنْهَا أَنْبِيَاءَهُ
وَ انْتَجَبَ مِنْهَا أُمَنَاءَهُ
عِتْرَتُهُ خَيْرُ الْعِتَرِ
وَ أُسْرَتُهُ خَيْرُ الْأُسَرِ
وَ شَجَرَتُهُ خَيْرُ الشَّجَرِ
نَبَتَتْ فِي حَرَمٍ
وَ بَسَقَتْ فِي كَرَمٍ
لَهَا فُرُوعٌ طِوَالٌ
وَ ثَمَرٌ لَا يُنَالُ
فَهُوَ إِمَامُ مَنِ اتَّقَى
وَ بَصِيرَةُ مَنِ اهْتَدَى
سِرَاجٌ لَمَعَ ضَوْؤُهُ
وَ شِهَابٌ سَطَعَ نُورُهُ
وَ زَنْدٌ بَرَقَ لَمْعُهُ
سِيرَتُهُ الْقَصْدُ
وَ سُنَّتُهُ الرُّشْدُ
وَ كَلَامُهُ الْفَصْلُ
وَ حُكْمُهُ الْعَدْلُ
أَرْسَلَهُ عَلَى حِينِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ
وَ هَفْوَةٍ عَنِ الْعَمَلِ
وَ غَبَاوَةٍ مِنَ الْأُمَمِ
عظة الناس
اعْمَلُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ عَلَى أَعْلَامٍ بَيِّنَةٍ
فَالطَّرِيقُ نَهْجٌ يَدْعُوا إِلى دارِ السَّلامِ
وَ أَنْتُمْ فِي دَارِ مُسْتَعْتَبٍ عَلَى مَهَلٍ وَ فَرَاغٍ
وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَةٌ
وَ الْأَقْلَامُ جَارِيَةٌ
وَ الْأَبْدَانُ صَحِيحَةٌ
وَ الْأَلْسُنُ مُطْلَقَةٌ
وَ التَّوْبَةُ مَسْمُوعَةٌ
وَ الْأَعْمَالُ مَقْبُولَةٌ
الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله
خطبه 94
و من خطبة له- عليه الصّلوة و السّلام- :«»- إشارة إلى الأنبياء عليهم الصّلوة و السّلام- «فاستودعهم فى أفضل مستودع، و أقرّهم فى خير مستقرّ،» پس به وديعت نهاد ايشان را در فاضلترين محلّ استيداع، و قرار داد ايشان را در بهترين قرارگاهى.
قال الشارح: «أفضل مستودع استودعهم فيه: إمّا نفوسهم فخطائر القدس عند مليك مقتدر، و إمّا أبدانهم و أصولها فكرائم الأصلاب التي هى مستودع النطف، و أرحام المطهّرات التي هى مقارّها.» «تناسختهم كرائم الأصلاب إلى مطهّرات الأرحام،» منتقل گردانيد ايشان را اصلاب گرامى آبا به ارحام مطهّره امّهات.
«كلّما مضى«» سلف، قام منهم بدين اللّه خلف.» هر زمان كه درگذشت يكى از سابقان، قيام نمود از ايشان به دين خداى، ديگرى به جاى او.
«حتّى أفضت كرامة اللّه سبحانه إلى محمّد، صلّى اللّه عليه و آله و سلّم،» تا منتهى شد كرامت نبوّت حقّ تعالى به محمّد- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- .
«فأخرجه من أفضل المعادن منبتا، و أعزّ الأرومات مغرسا،» پس بيرون آورد او را از فاضلترين معدن طينت نبت نبوّت، و عزيزترين اصول محلّ غرس هدايت.
قال الشارح: «استعار لفظ المعدن و المغرس و المنبت لطينة النبوّة، و هى مادّته القريبة التي استعدّت لقبول مثله.» و قيل: أراد بذلك مكّة، و قيل: بيته و قبيلته.
«من الشّجرة الّتى صدع منها أنبيائه، و انتجب منها امناءه.» از شجرهاى كه بيرون آورده است از آن انبياى او، و برگزيده است از آن امناى وحى او.
«عترته خير العتر، و اسرته خير الأسر، و شجرته خير الشّجر،» و نسل او بهترين نسلها است، و قبيله او بهترين اقوام و قبيلهها، و شجره و اصل او بهترين اصلها.
«نبتت فى حرم، و بسقت فى كرم،» رسته است شجره او در حرم، و بالا كشيده است در كرامت و كرم.
«لها فروع طوال، و ثمر لا ينال،» مر آن شجره را شاخههاى دراز است، و ميوهاى كه دست كس نمىرسد به آن از علوم و اخلاق كريمه.
«فهو إمام من اتّقى،» پس او- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- امام هر متّقى است.
قيل: الإمام هو الذى يعاشر الناس و لا يؤثّر ذلك فيما بينه و بين ربّه بسبب، كالنبىّ- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- كان قائما مع الخلق على حدّ الإبلاغ و قائما مع اللّه على المشاهدة.
«و بصيرة من اهتدى» و بينايى ديده هر مهتدى.
از او بينايى اندر چشم بينش
رخش چشم و چراغ آفرينش
«سراج لمع ضوءه و شهاب سطع نوره، و زند برق لمعه،» چراغى است درخشنده روشنايى او، و ستارهاى است كه دميده است نور او، و آتشزنهاى است افروزنده درخشيدن او.
لفظ بصيرت و سراج و شهاب و زند، استعارات است به اعتبار بودن آن حضرت- عليه أفضل صلوات المصلّين- سبب هدايت خلق به ابراز دين.
عطّار:
محمّد آفتاب آفرينش
مه افلاك معنى چشم بينش
چراغ معرفت شمع نبوّت
سراج امّت و منهاج ملّت
دو عالم را مفاتيح الهدى بود
دو گيتى را مصابيح الدّجى بود
«سيرته القصد، و سنّته الرّشد،» سيرت و شيمه او قصد است و رفتن ميانه اسراف و تقتير«»، و سنّت او طريق صواب و استقامت بىافراط و تفريط.
روى أنّه قال- عليه الصلاة و السلام- : سألت رسول اللّه- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- عن سنّته. فقال: «المعرفة رأس مالى، و العقل أصل دينى، و الحبّ أساسى، و الشّوق مركبى، و ذكر اللّه أنيسى، و الثّقة كنزى، و الحزن رفيقى، و العلم سلاحى، و الصّبر زادى، و الرّضا غنيمتى، و العجز فخرى، و الزّهد حرفتى، و اليقين قوّتى، و الصّدق شفيعى، و الطّاعة حسبى، و الجهاد خلقى، و قرّة عينى فى الصّلاة.»
عطّار:
دلا جان را فداى راه او كن
به تقوا روى در درگاه او كن
به عقبا دم ز دين پاك او زن
به دنيا دست در فتراك او زن
امام صادق، جعفر بن محمّد باقر- عليهما الصلاة و السلام- در آيه كريمه«»: قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ فرموده كه مقيّد گردانيد اسرار صدّيقان به متابعت نبىّ خود- صلوات اللّه عليه و سلامه- تا بدانند كه هر چند عالى باشد احوال ايشان، و رفيع گردد مراتب ايشان، نه قدرت به مجاوزه از او، و نه لحوق به او خواهند داشت.
محمّد بن فضل گويد: در اين آيه، نفى اسم محبّت كرد از كسى كه مخالفت چيزى از سنن شريعت كند ظاهرا و باطنا، يا ترك متابعت رسول اللّه كند- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- فيما دقّ و جلّ. از براى آنكه متابع او كسى است كه مخالفت او نكند در هيچ چيز از طريقت او.
ابو ذر غفارى- رضى اللّه عنه- روايت كند«» كه رسول اللّه- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- مرا گفت: «يا بنىّ إن قدرت أن تصبح و تمسى و ليس فى قلبك غشّ لأحد فافعل. ثمّ قال: يا بنىّ و ذلك من سنّتى، و من أحيى سنّتى فقد أحيانى، و من أحيانى كان معى فى الجنّة.» سهل بن عبد اللّه گويد: «محبّ خداى تعالى كسى است كه اقتداى او در احوال و افعال و اقوال به رسول اللّه باشد- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- ».
در عوارف«» است كه «در اين آيت، متابعت رسول اللّه- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- علامت محبّت بنده گردانيد. پس كاملترين مردمان به محبّت خداى تعالى، بهرهمندترين ايشانند از متابعت رسول اللّه- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- ، و صوفيه از ميان طوايف اسلام به حسن متابعت ظفر يافتند، از براى آنكه ايشان اتّباع اقوال او كردند. پس هر چه آن حضرت امر فرمود ايشان را به آن قيام نمودند، و از هر چه نهى كرد منتهى شدند و باز ايستادند، و در اعمال نيز اتّباع او كردند از جدّ و اجتهاد در عبادت و فرائض و نوافل از نماز و روزه و غير ذلك، و به بركت متابعت قولى و فعلى ايشان را تخلّق به اخلاق او- عليه أفضل الصلوات و التسليمات- روزى گردانيدند: از حيا و حلم و صفح و عفو و رأفت و شفقت و مدارا و نصيحت و تواضع، و همچنين ايشان را قسطى از احوال سنيه او- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- از خشيت و سكينه و هيبت و تعظيم و رضا و صبر و شكر و زهد و توكّل، تا استيفاى جملگى اقسام متابعت كردند و سنّت او را به أقصى الغايات زنده گردانيدند.» و گفتهاند كه هر كس كه سنّت را بر نفس خود امير و حاكم گرداند، قولا و فعلا، به حكمت ناطق آيد، و هركس كه هوا را بر نفس خود امير گرداند، قولا و فعلا، به بدعت گويا گردد.
«و كلامه الفصل، و حكمه العدل،» كلام او- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- فاصل ميانه حقّ و باطل، و حكم او محض عدل است. لأنّ حكم صورة النبوّة حفظ نظام العالم و رعاية مصالح الكون، للسلوك و الترقّى من حيث الصور إلى حيث سعادة السالك المرتقى، لإقامة العدل بين الأوصاف الطبيعية و استعمال القوى و الآلات البدنية، فيما يجب و ينبغي استعماله مع اجتناب طرفى الإفراط و التفريط فى الاستعمال، و التصرّف بمراقبة الميزان الإلهى الاعتدالى فى ذلك، و العمل بمقتضاه.
گلشن:
همه اخلاق نيكو در ميانه است
كه از افراط و تفريطش كرانه است
ميانه چون صراط المستقيم است
ز هر دو جانبش قعر جحيم است
به باريكى و تيزى موى و شمشير
نه روى كشتن و بودن بر او دير
در تفسير فاتحة الكتاب صدر المحقّقين است كه «صراط مستقيم را سه مرتبه است: يك مرتبه عامّه شامله است و آن استقامت مطلقه است، و هيچ سعادتى به آن متعيّن نمى شود.» كما أشار إليه قوله تعالى بلسان هود- على نبيّنا و عليه الصلاة و السلام- : إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَ رَبِّكُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها«». پس اشاره مىفرمايد كه همه را او مىبرد و با همه همراه است، بعد از آن مىگويد: إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي. پس همه بر صراط مستقيم باشند من حيث إنّهم تابعون بالقهر لمن يمشى بهم. و اين آن استقامت مطلقه است كه تفاوتى نيست در او و نه فايده از حيثيت مطلق اخذ به نواصى و مطلق مشى، كما مرّ.
و تنبيه فرموده حقّ تعالى بر سرّ اين مقام در ذوق محمّدى به نمطى ديگر اتمّ از ذوق هودى فقال- سبحانه- «»: قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ. چه تنبيه است از حقّ تعالى دعوت إلى اللّه در راهى كه مدعوّ در آن راه و بر آن راه است از وجهى، موهم آن است كه حقّ تعالى متعيّن است در غايتى، و مفقود است در امر حاضر، و چون حرف «إلى» دلالت بر غايت مىكند و موهم تحديد است، امر فرمود حبيب خود را كه تنبيه كند اهل يقظه و يقين را بر سرّ آن. پس كأنّ مىگويد- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- كه بدرستى كه من اگر چه دعوت مىكنم شما را به خداى تعالى به صورت اعراض و اقبال به او، پس نيست آن از عدم معرفت من به آنكه حقّ تعالى با هر چه اعراض مىكند از آن همچنان است كه با هر چه اقبال مىكند بر آن، لم يعدم من البداية، فيطلب فى الغاية، بل أنا و من اتّبعنى فى دعوة الخلق إلى الحقّ على بصيرة من الأمر، و ما أنا من المشركين. يعنى اگر من اعتقاد كنم كه در اين دعوت كه او معدوم است از بدايت، و مطلوب است در غايت، محدّد باشم حقّ تعالى را، و محجوب از او، پس باشم آن گاه مشرك. فسبحان اللّه أن يكون محدودا متعيّنا فى جهة دون جهة أو منقسما أو أكون من المشركين الظانّين باللّه ظنّ السوء.
«امّا مرتبه وسطى از مراتب استقامت، آن مرتبه شرايع حقّه ربّانيه مختصّه به امم سالفه است، من لدن آدم إلى بعثة محمّد- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- .
و رتبه ثالثه از مراتب ثلاثه استقامت، مرتبه شريعت محمّديه جامعه مستوعبه است- على شارعه أفضل الصلوات و التسليمات- و استقامت در آن اعتدال است باز ثبات بر آن، كما قال- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- فى جواب سؤال الصحابى منه الوصية: «قل آمنت باللّه ثمّ استقم». و اين تلبّس به حالت اعتداليه حقّه باز ثبات بر آن، حالتى صعب عزيز است جدّا. و لهذا قال- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- : «شيَّبتنى سورة هود و أخواتها» يعنى قوله : فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ حيث ورد. و اين صعوبت به واسطه آن است كه انسان از حيثيت نشئه او و قواى ظاهر و باطن او مشتمل است بر صفات و اخلاق و احوال و كيفيات طبيعيه و روحانيه، و هر يك از اين امور را طرف افراط و طرف تفريط هست، پس واجب است معرفت وسط از هر يك از آن باز بقاى بر آن، و بذلك وردت الأوامر الإلهية، و شهدت بصحّته الآيات الظاهرة، كقوله تعالى فى مدح نبيّه- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- : ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغى«» و كقوله فى مدح آخرين فى باب الكرم: وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً«» و كوصيّته سبحانه لنبيّه ايضا: وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِكَ وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبِيلًا«»، وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ«» پس تحريض فرمود او را بر سلوك بر امر وسط ميان بخل و اسراف، و كجوابه لمن سأله مستشيرا فى الترهّب«» و صيام الدهر و قيام الليل كلّه، بعد زجره إيّاه: «إنّ لنفسك عليك حقّا، و لزوجك عليك حقّا، و لزورك عليك حقّا، فصم و أفطر، و قم و نم».
ثمّ قال الآخرين و فى هذا الباب: «أمّا أنا فأصوم و أفطر، و أقوم و أنام، و آتى النّساء، فمن رغب عن سنّتى فليس منّى.»«» پس نهى فرمود از تغليب قواى روحانيه بر قواى طبيعيه بالكلّيه، همچنان چه نهى فرموده از انهماك در شهوات طبيعيه، و همچنين رعايت فرموده در احوال و غيرها، و همچنين است امر در باقى اخلاق. چه شجاعت صفتى است متوسّط ميانه تهوّر و جبن و بلاغت متوسّط است ميانه ايجاز و اختصار مجحف و ميانه اطناب مفرط، و بدرستى كه شريعت محمّدى متكفّل شده به بيان تمام آن، و رعايت كرده و معيّن كرده است ميزان اعتدالى در هر حكم و حاكم و مقام و ترغيب و ترهيب، و در صفات و احوال طبيعيه و روحانيه، و اخلاق محموده و مذمومه. فبسنّته نقتدى و باللّه نهتدى [و إلى هذا قال مولانا على- عليه السلام- «»: «كن سمحا و لا تكن مبذّرا و كن مقدّرا و لا تكن مقتّرا.»] باز بدان كه كمال استقامت آن است كه در قول و فعل و قلب همه مستقيم باشد، مثال آن مردى كه تفقّه كند در امر نماز و به تحقيق بداند، بعد از آن تعليم غير بكند به آن، پس او مستقيم در قول است. بعد از آن وقت نماز در آيد، پس ادا كند بر وفق علم خويش محافظا على أركانها الظاهرة، پس اين مستقيم در فعل است. باز بداند كه مراد اللّه از او حضور قلب او با حقّ تعالى است در اين نماز، پس احضار قلب از او تحقّق پذيرفت، پس اين مستقيم به قلب است.
چون اين معلوم شد، بدان كه اسدّ صراط خصوصى در مطلق صراطات مشروعه آن است كه نبىّ ما- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- بر آن است قولا و حالا، و آن حالتى است وسطى اعتداليه، و مردمان در طريقه محمّديه بر مراتبند، و هر ذى مرتبه را آيتى هست دالّه بر صحّت تبعيت او، و نسبت او با آن حضرت به موجب قرابت دينيه شرعيه يا قرابت روحانيه از حيثيت وراثت او در حال يا در علم ذوقا و مأخذا يا در مرتبه كماليه كه مقتضى جمع و استيعاب است، و اين آيات در حقّ محجوبين مىباشد و در حقّ اهل اطّلاع. پس اهل كشف و شهود، آيت ايشان در الهيات شهود حقّ احد است در عين كثرت، با انتفاى كثرت وجوديه، و بقاى احكام مختلفه آن با معرفتى كه لازم اين شهود است، و آن معرفت سبب تفرّع نسب و اضافات و رجوع آن است حكما به وجود واحد حقّ كه كثرت نيست در او اصلا، و اهل اين حال بر درجاتند در شهود و معرفت و ولايت.
و همچنين غير اهل كشف از مؤمنين و مسلمين بر مراتبند و درجات در استقامت وسطيه. فأتمّهم إيمانا بهذا الذوق المذكور، و أسدّهم تجرّبا للمتابعة، و أصحّهم تصوّرا لما يذكر من هذا الشأن، أتمّهم قربا من الطبقة الأولى، و لهم الجمع بين التنزيه المنبّه عليه فى سورة الإخلاص و فى: فاطِرُ السَّماواتِ وَ«» و بين تشبيه ينزّل ربّنا إلى السماء الدنيا كلّ ليلة، و يتحوّل فى الصور يوم القيامة، و يراه السعداء و يسمعون كلامه كفاحا، ليس بينه و بينهم ترجمان. فثبت كلّ ذلك للحقّ، كما أخبر به عن نفسه، و بحسب ما ينبغي لجلاله فى مرتبة ظاهريته، لأنّ كلّ هذا من شئون اسمه الظاهر، كما أنّ التنزيه متعلّقه الاسم الباطن، و لحقيقته سبحانه المسمّاة بالهوية الجمع بين الظاهر و الباطن، كما نبّه على ذلك بقوله: هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ«» فعيّن مقام هو فى الوسط بين الأوّلية و الآخرية، و الظاهرية و الباطنية.
و همچنين تنبيه فرمود ما را حقّ- سبحانه و تعالى- در امر توجّه ما به كعبه بعد از توجّه بيت المقدّس به سرّ استقامت در وسطيت بقوله: سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها«» يعنى ميان مشرق و مغرب، از براى آنكه مرادف است بقوله بعد ذلك وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً يعنى همچنان چه قبله شما متوسّط ميانه مشرق و مغرب است، و مشرق از براى ظهور است و مغرب از براى بطون و وسط از براى هو- همچنان چه مبيّن شد- پس صاحب وسط را عدل و استقامت محقّقه است.
شعر:
ورا قبله ميان شرق و غرب است
ازيرا در ميان نور غرق است
چه قبله و وجهه آن حضرت- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- به موجب فرموده «ما بين المشرق و المغرب قبلتى»«» در صورت و معنى وسط و اعتدال است. و چنان چه قبله و وجهه موسى- عليه السلام- به حكم غلبه حكم الظاهر به جانب تشبيه بود كه توجّه به سوى مغرب اشاره به آن است، فلهذا دعوت امّت خود به جنّت افعال و ملاذّ جسميه مىفرمود، و قبله و وجهه عيسى- عليه السلام- به حكم غلبه اسم الباطن به جانب تنزيه بود، و به طرف مشرق ايما بدان است، و از اين جهت دعوت امّت خويش به تقديس و تطهير دل و سرّ و به كمالات معنويه و اعتزال و خلوت و انقطاع مىنمود، امّا قبله و وجهه آن، قبله انبيا- عليه و عليهم الصلاة و السلام- بين المشرق و المغرب است به حكم مظهريت اسم جامع اللّه كه شامل جميع روحانيات و جسمانيات است، و انوار تجلّيات الهى در جميع ذرّات موجودات مشاهد آن حضرت است، و در عين كثرت وحدت مىبيند و در عين تنزيه تشبيه و در عين تشبيه تنزيه مشاهده مىنمايند، و منزّه و مشبّه يك حقيقت مىداند. و امّا قوله تعالى«»: فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ، تنبيه است از حقّ تعالى بر سرّ حيطه و معيت ذاتيه و اطلاق، و حكم آن ظاهر مىشود در مصلّى در نفس كعبه كه مقيّد نيست به جهت معيّنه. هكذا حال من عاين محتدّ الجهات، و ارتقى عنها إلى حيث لا أين و لا حيث و لا إلى. لأنّه حصل فى العين، و تحرّر من رقّ كلّ جهة و كون و مقام و حال و أين. فصار قبلة كلّ قبلة، و وجهة أهل كلّ نحلة و ملّة.»«» «أرسله على حين فترة من الرّسل، و هفوة عن العمل، و غباوة من الامم.» فرستاده او را به رسالت بر حين فترت رسل، و هفوت و لغزيدن از عمل خير، و جهالت مردمان در دين.
«اعملوا، رحمكم اللّه، على أعلام بيّنة،» عمل كنيد- رحمكم اللّه- بر نشانه هاى ظاهر بر وجوب عمل از براى خداى سزاى پرستش.
«فالطّريق نهج يدعو إلى دار السّلام،» پس طريق دين الهى واضح است، مى خواند بندگان را به دار السلام.
«و أنتم فى دار مستعتب على مهل و فراغ،» و شما در خانهاى ساكنيد كه ممكن است در او طلب عتبى و رجوع به حقّ تعالى به امهال و فراغت بال.
«و الصّحف منشورة، و الأقلام جارية،» و نامه اعمال باز كرده اند، و قلمهاى كرام الكاتبين به اعمال ما روان است.
«و الأبدان صحيحة و الألسن مطلقة، و التّوبة مسموعة، و الأعمال مقبولة.» و بدنها صحيح است و قادر بر عمل، و زبانها گويا و روان به ذكر مولى، و توبه مستجاب است، و عملها مقبول.
مولانا:
زمين و آب دارى دانه درپاش
بكن دهقانى و اين كار را باش
نكو كن كشته را از وعده من
اگر بد آيدت در عهده من
اگر اين كشتورزى را نورزى
در آن عالم به نيم ارزن نيرزى
هين تجارت كن در اين بازار تو
صد هزاران گل بر آر از خار تو
آن يكى دانه كه كارى صد هزار
دانه برگيرى ز فضل كردگار
خود شمار آنجا بود كآخر بود
بى شمار است آن طرف كه بر بود
منهاج الولاية في شرح نهج البلاغة، ج 1 عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه 481-492