خطبه ها خطبه شماره 42 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

42 و من كلام له عليه السلام

متن خطبه چهل و دوم

و فيه يحذر من اتباع الهوى و طول الأمل في الدنيا 1 أيّها النّاس ، إنّ أخوف ما أخاف عليكم اثنان 2 : اتّباع الهوى ، و طول الأمل 3 ، فأمّا اتّباع الهوى فيصدّ عن الحقِّ 4 ، و أمّا طول الأمل فينسي الآخرة 5 . ألا و إنّ الدّنيا قد ولّت حذّاء 6 ، فلم يبق منها إلاّ صبابة 7 كصبابة الإناء اصطبَّها صابّها 8 . ألا و إنّ الآخرة قد أقبلت 9 ، و لكلّ منهما بنون 10 ، فكونوا من أبناء الآخرة 11 ، و لا تكونوا من أبناء الدّنيا 12 ، فإنّ كلّ ولد سيلحق بأبيه يوم القيامة 13 ، و إنّ اليوم عمل و لا حساب 14 ، و غدا حساب ، و لا عمل 15 .

قال الشريف : أقول : الحذاء ، السريعة ، و من الناس من يرويه « جذّاء » 16

ترجمه خطبه چهل و دوم

در اين خطبه مردم را از تبعيت از هوى و درازى آرزو در دنيا مى‏ترساند 1 اى مردم شديدترين خوف و هراسى كه درباره شما دارم براى دو چيز است 2 : پيروى از هوى و درازى آرزو است 3 اما پيروى از هوى آدمى را از برخوردارى از حق جلوگيرى ميكند 4 و درازى آرزو آخرت را به فراموشى مى‏سپارد 5 هشيار باشيد ، دنيا به شتاب مى‏گذرد 6 و نمانده است از دنيا مگر ته‏مانده‏اى در كاسه 7 مانند آن ته مانده‏اى كه كسى آنرا در كاسه ريخته باشد 8 و بدانيد كه آخرت روى آورده است 9 و براى هر يك از دنيا و آخرت فرزندانيست ( علاقمندانيست ) 10 شما از فرزندان آخرت باشيد 11 و از فرزندان دنيا مباشيد 12 زيرا هر فرزندى در روز قيامت به پدرش ملحق خواهد گشت 13 حقيقت اينست كه امروز دوران عمل است و حسابى است و عملى در كار نيست ( حساب محسوسى ديده نمى‏شود ) 14 و فردا موقع حساب است و عملى در كار نيست 15 شريف رضى ميگويد : حذاء بمعناى حركت سريع و با شتاب است و بعضى از راويان اين كلمه را جذاء نقل كرده‏اند 16 .

تفسير عمومى خطبه چهل و دوم

3 ، 5 أيّها النّاس ، أنّ اخوف ما أخاف عليكم اثنان : اتّباع الهوى و طول الأمل فأمّا اتّباع الهوى فيصدّ عن الحقّ و أما طول الأمل فينسى الآخرة ( اى مردم شديدترين خوف و هراسى كه درباره شما دارم ، براى دو چيز است :

پيروى از هوى و درازى آرزو . اما پيروى از هوى آدمى را از برخوردارى از حق جلوگيرى مى‏كند و درازى آرزو ، آخرت را به فراموشى مى ‏سپارد ) .

پيروى از هوى مزاحم حق يابى و درازى آرزوها موجب فراموش شدن آخرت

هوى عبارتست از امواجى كه از جوشش غرائز حيوانى سر مى‏كشد و فضاى درون را تيره و تاريك مى‏سازد و عوامل و وسايل درك و دريافت حقيقت را فلج مى‏كند . اين هوى با اينكه داراى جوهر و مبناى اصيلى جز خواستن بى‏محاسبه چيز ديگرى نيست ، مى‏تواند همه اصالت‏ها و حقايق ريشه‏دار را از جلو چشم انسان و عقل و وجدان او دور كند . اين همان « ميخواهم » است كه بهيچ علت و دليلى جز خود تكيه نميكند . و اين يك سخن بى‏اساس است كه در موقع سؤال از كسيكه مطابق هوى عملى كرده است ، بعنوان جواب بگويد : كه « دلم خواست » كدام دل ؟

تو همى گوئى مرا دل نيز هست
دل فراز عرش باشد نى به پست

دل و هوى ؟ دل جايگاه دريافت عالى‏ترين حقايق است ، دل همان جنبه ملكوتى انسان است كه خدا را بوسيله آن در مى‏يابد . دل جايگاه تصفيه همه مفاهيم و موضوعاتى است كه حواس طبيعى آنها را به عقل نظرى تحويل مى‏دهد و عقل نظرى بدون اينكه بتواند آنها را از جنبه ارزشها و عظمت‏ها درك كند ، به دل تحويل مى‏دهد . « دلم خواست كردم » از آن جملات ويرانگر موجوديت آدمى است كه با صورت حق بجانبش ، آتش به ريشه همه اصول و قوانين مبتنى بر حق و حقيقت مى‏زند . هوى همان امواج بى‏محاسبه‏ايست كه از جوشش غرايز انسانى سر بر مى‏كشند و بدون اعتناء به « بايد » ها و « شايد » ها و « نبايد » ها و « نشايد » ها همه اصالت‏ها را ببازى گرفته و سرمايه‏هاى حيات گرانبهاى آدمى را مستهلك مى‏سازند . گاهى « هوى محورى » بقدرى شدت پيدا مى‏كند كه تا سرحد معبوديت پيش مى‏رود . اين خطر تباه كننده را خداوند سبحان در قرآن مجيد گوشزد فرموده است :

اَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ [ الجاثية آيه 23 ] ( آيا كسيكه هواى خود را براى خويشتن معبود اتخاذ كرده است ؟ ) در چنين موقعيت‏ها است كه موجوديت آدمى كاملا مسخ مى‏شود و از انسانيت جز اعضاى مادى شبيه بانسان ، چيزى در او نميماند . مهار كردن هوى براى وصول به حق و حقيقت ، درست شبيه مهار كردن كوه آتشفشان است كه مى‏تواند مقدمه‏اى براى استخراج مواد معدنى با ارزش آن كوه بوده باشد . درون آدمى داراى نيروها و استعدادهاى بسيار گرانبهائى است مانند معادن با ارزش در شكم كوه آتش فشان ، هنگاميكه هوى‏ها به تموج در مى‏آيند ،نه تنها آن نيروها و استعدادها خفه مى‏شوند ، بلكه انسان در آن موقع بصورت آتشفشانى در مى‏آيد كه تبديل به موجود خطرناك نيز مى‏گردد .

بطور قطع بايد گفت : دردهاى بيدرمان بشرى كه سرتاسر تاريخ ما را فرا گرفته است ، ميكربى جز هواهاى نفسانى ما ندارد . هر كجا ستمى و تجاوزى ديديد ، فورا بسراغ كشف ريشه اصلى آن بپردازيد ، خواهيد ديد كه ريشه اصلى آن ستم و تجاوز هواى نفسانى يك يا چند نفر بوده است . دليل اينكه در اين مسئله ادعاى قطع و يقين كرديم اينست كه هر چه مقابل هوى است ، اصيل و حقيقت است و جاى ترديد نيست كه از واقعيات اصيل و حقيقت هرگز ظلم و تجاوزى بوجود نمى‏آيد . خطاها و اشتباه كاريها ممكن است مردم يا خود انسان را براى مدتى حتى براى هميشه از برخوردارى از حقايق و اصالتها محروم نمايد ، ولى اين محروميت ظلم و تجاوز نيست ، دليل روشن اين مسئله اينست كه بشر در طول تاريخ گذشته‏اش بجهت غوطه‏ور شدن در مجهولهائى كه به ضرر او تمام شده است ، احساس ظلم و تجاوز نمى‏كند ، بلكه تأسف مى‏خورد از اينكه چرا آن مجهولات را دير كشف كرده است . بعنوان مثال :

هزاران شايد ميليونها نفر در قرون و اعصار گذشته از بيمارى سل رنج برده و رخت از اين دنيا بر بسته‏اند ، اما بدانجهت كه جهل به معالجه سل يك پديده اختيارى و از روى هوى نبوده است ، هيچ عاقلى نميتواند گذشتگان را توبيخ كند باينكه چرا بيماران مسلول شما رنج كشيدند و از دنيا رفتند و شما ظالم و تجاوز كاريد ولى اگر يك يا چند انسان در امروز دواى بيمارى سل را بجهت سود پرستى كه آشكارترين مصداق هوى پرستى است ، براى بالا بردن قيمت آن احتكار كنند ، بدون ترديد اينان ستمكار و متعدى و مبارزه كننده با حق و محارب با خدا هستند .

برويم بسراغ آرزوهاى دور و دراز كه موجب فراموش شدن ابديت مى‏ گردد . نخست اين نكته را در نظر مى‏گيريم كه فرق ميان آرزو و اميد در اينست كه اميد عبارتست از خواستن مطلوبى كه در آينده قابل تحقق است و چون قابل تحقق است ، بالضرورة مبتنى بر واقعيات و يا بر آنچه كه قابل تبديل به واقعيات است ، ميباشد ، لذا اميد آن پديده روانى است كه هر چه بر واقعيات و حقايق بيشتر تكيه داشته باشد ، مفيدتر و محركتر خواهد بود ، بر خلاف آرزو كه با امثال اين جملات « ايكاش چنين باشد » ، « ايكاش چنين پيشامد كند » ابراز مى‏گردد . لذا آرزو نوعى خواستن است كه خواسته شده فعلا تحققى ندارد ، و از عوامل و عللى كه ممكن است آن خواسته شده را در آينده تحقق ببخشد اثرى و نشانى وجود ندارد . بهمين جهت است كه انسان در حال آرزوهاى دور و دراز مجبور است انرژى‏هاى مغزى خود را در ساختن تصنعى علل و عوامل و جابجا كردن حقايق و حذف و انتخاب نامعقول واقعيات مستهلك نمايد .

در صورتيكه اين نيروها و انرژيهاى مستهلك شده ممكن است آرمانهاى بسيار مفيدتر و ضرورى‏تر از آن خواسته‏هاى آرزوئى را تحقق ببخشد . نتيجه تباه كننده ديگرى را كه آرزوهاى دور و دراز در بردارد همانست كه موجب ناپديد شدن آخرت و سراى ابديت و لقاء اللّه از افق روح آدمى مى‏باشد . اين همان خطر بزرگست كه سر راه حيات هدفدار انسانها را مى‏گيرد و از حركت در مسير تكاملى « حيات معقول » باز مى‏دارد . آرزوها يك امواج زودگذر و ناپايدار مغزى نيستند كه لحظاتى سر بر كشند و سپس فرو بنشينند ، بلكه آرزوها همواره سطوح روانى امروز را كه روياروى حقايق و واقعيات و متأثر از آنها است مى‏تراشد و ميخراشد و قشرى از مفاهيم حقيقت‏نما و مطلوب نما در آينده را بر آن سطوح مى‏چسباند و جلو فعاليت‏هاى طبيعى روح را مى‏گيرد . اينان در فرداهاى بدون ديروز و امروز زندگى مى‏كنند :

عمر من شد برخى فرداى من
 واى ازين فرداى نا پيداى من

ناظر زاده كرمانى و بهمين علت است كه درك و اشتياق بابديت از افق روح محو مى‏شود و بجاى آن ، « فرداهاى » موهوم جانشين ميگردد . آيه‏اى در قرآن سرگرم شدن بر آرزو را باين نحو مورد توبيخ قرار مى‏دهد :

رُبَما يَوَدُّ الَّذينَ كَفَرُوا لَوْ كانُوا مُسْلِمينَ . فَذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَ يَتَمَتَّعُوا وَ يُلْهِهُمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ يُعْلَمُونَ [ الحجر آيه 3] ( چه بسا كسانيكه كفر ورزيده‏اند . دوست مى‏دارند كه كاش مسلمان بودند ، آنها را بحال خود واگذار ، بخورند و از متاع دنيا برخوردار شوند و آرزو آنانرا بخود مشغول بدارد ، بزودى خواهند فهميد ) . 6 ، 8 ألا و أنّ الدّنيا قد ولّت حذّاء فلم يبق منها إلاّ صبابة كصبابة الأناء اصطبَّها صابّها ( هشيار باشيد ، دنيا بشتاب مى‏گذرد و نمانده است از دنيا مگر ته‏مانده‏اى در كاسه مانند آن ته مانده‏اى كه كسى آنرا در كاسه ريخته باشد ) .