خطبه 226 صبحی صالح
و من خطبه له ( علیه السلام ) فی التنفیر من الدنیا
دارٌ بِالْبَلاءِ مَحْفُوفَهٌ، وَ بِالْغَدْرِ مَعْروفَهٌ، لا تَدُومُ اءَحْوالُها، وَ لا یَسْلَمُ نُزَّالُها، اءَحْوالٌ مُخْتَلِفَهٌ، وَ تاراتٌ مُتَصَرِّفَهٌ، الْعَیْشُ فِیها مَذْمُومٌ، وَ الْاءَمانُ مِنْها مَعْدُومٌ، وَ إِنَّما اءَهْلُها فِیها اءَغْراضٌ مُسْتَهْدَفَهٌ، تَرْمِیهِمْ بِسِهامِها، وَ تُفْنِیهِمْ بِحِمامِها.
وَ اعْلَمُوا عِبادَ اللَّهِ، اءَنَّکُمْ وَ ما اءَنْتُمْ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الدُّنْیا عَلى سَبِیلِ مَنْ قَدْ مَضى قَبْلَکُمْ، مِمَّنْ کانَ اءَطْوَلَ مِنْکُمْ اءَعْمارا، وَ اءَعْمَرَ دِیارا، وَ اءَبْعَدَ آثارا، اءَصْبَحَتْ اءَصْواتُهُمْ هامِدَهً، وَ رِیاحُهُمْ رَاکِدَهً، وَ اءَجْسادُهُمْ بَالِیَهً، وَ دِیارُهُمْ خالِیَهً، وَ آثارُهُمْ عافِیَهً، فَاسْتَبْدَلُوا بِالْقُصُورِ الْمَشَیَّدَهِ، وَ النَّمارِقِ الْمُمَهَّدَهِ الصُّخُورَ وَ الْاءَحْجارَ الْمُسَنَّدَهَ، وَ الْقُبُورَ اللاّطِئَهَ الْمُلْحَدَهَ، الَّتِی قَدْ بُنِیَ عَلَى بَالْخَرَابِ فِناؤُها، وَ شِیدَ بِالتُّرابِ بِناؤُها، فَمَحَلُّها مُقْتَرِبٌ، وَ ساکِنُها مُغْتَرِبٌ، بَیْنَ اءَهْلِ مَحَلَّهٍ مُوحِشِینَ، وَ اءَهْلِ فَراغٍ مُتَشاغِلِینَ، لا یَسْتَاءْنِسُونَ بِالْاءَوْطانِ، وَ لا یَتَواصَلُونَ تَواصُلَ الْجِیرانِ عَلى ما بَیْنَهُمْ مِنْ قُرْبِ الْجِوارِ وَ دُنُوِّ الدَّارِ.
وَ کَیْفَ یَکُونُ بَیْنَهُمْ تَزاوُرٌ وَ قَدْ طَحَنَهُمْ بِکَلْکَلِهِ الْبِلَى ، وَ اءَکَلَتْهُمُ الْجَنادِلُ وَ الثَّرَى ؟
وَ کِاءَنْ قَدْ صِرْتُمْ إ لى ما صارُوا إِلَیْهِ، وَ ارْتَهَنَکُمْ ذلِکَ الْمَضْجَعُ، وَ ضَمَّکُمْ ذلِکَ الْمُسْتَوْدَعُ، فَکَیْفَ بِکُمْ لَوْ تَناهَتْ بِکُمُ الْاءُمُورُ، وَ بُعْثِرَتِ الْقُبُورُ؟ هُنالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ ما اءَسْلَفَتْ، وَ رُدُّوا إ لَى اللّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ، وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ.
الباب الحادى عشر فی المعاد و أحوال الموت و القبر و أهوال الحشر و القیامه و دخول الجنّه و النار
من کتاب منهاج الولایه فی نهج البلاغه فی المعاد و أحوال الموت و القبر و أهوال الحشر و القیامه و دخول الجنّه و النار
خطبه ۲۲۶
و من خطبه له- علیه الصّلوه و السّلام- : «دار بالبلاء محفوفه، و بالغدر معرفه،» یعنى دنیا خانه اى است به بلا مملوّ، و غدر و نقض عهود معروف و مشهور.
لفظ «الغدر» مستعار لزینه الظاهره المستعقبه البلاء فی الآخره.
«لا تدوم أحوالها، و لا تسلم نزّالها. أحوال مختلفه، و تارات متصرّفه،» دائم نمى باشد حالهاى او، و سالم نمى مانند نازلان او، و حالهاى گوناگون و کرّتهایى.
«العیش فیها مذموم، و الأمان فیها معدوم،» عیش در او مذموم است، و امن و خوشدلى در او معدوم.
شعر:
خوش است این کهنه دیر پر فسانه
اگر نه مرد نستى در میانه
در این محنت سرا این است ماتم
که ما را مىنبگذارند با هم
خوشستى زندگانى و کیستى
اگر نه مرگ ما را در پیستى
نشاط ار هست بى دوران غم نیست
وجود ار هست بى خوف عدم نیست
خوشى جویى ز عالم سرکشى را
که عالم نیست دوران خوشى را
به شادى از تو گر یک دم برآید
از آن شادى تو را صد غم در آید
جهان بىوفا نورى ندارد
دمى بى ماتمى سورى ندارد
هزاران حرف ناکامى بخوانیم
که تا در عمر خود کامى برانیم
اگر کام است در ضمنش بلایى است
و گر گنج است با آن اژدهایى است
جهان بى شک سراجاى سپنج«» است
ز مرکز تا محیط اندوه و رنج است
نمىدانم کسى را بى غمى من
که تا دستى در او مالم دمى من
غمم بر غم فزاید بار بر بار
به بیهوده بود یکسر همه کار
برو تن در غم بار گران ده
بسى جان کن چو جان خواهند جان ده
«إنّما أهلها فیها أغراض مستهدفه، ترمیهم بسهامها، و تفنیهم بحمامها.» نیستند اهل او در او إلّا نشانهاى هدف تیر ساخته، مىاندازد ایشان را به تیرهاى او، و نیست مىکند ایشان را به مرگ و هلاک.
عطّار:
پند گیر اى دل که گرداب بلاست
زنده دل شو ز آنکه مرگت در قفاست
مىبباید ترک جان ناچار کرد
زین همه بیهوده استغفار کرد
چند خواهى بحر جان در جوش بود
جان فشاندم باید و خاموش بود
«و اعلموا عباد اللّه أنّکم و ما أنتم فیه من هذه الدّنیا على سبیل من قد مضى قبلکم،» و بدانید اى بندگان خداى بدرستى که شما و آنچه شما در آنید از این دنیا بر راه آن کسانید که گذشتند بر آن پیش از شما.
«ممّن کان أطول منکم أعمارا، و أعمر دیارا، و أبعد آثارا،» از آنان که درازتر بود از شما عمرهاى ایشان، و معمورتر بود دیار ایشان، و دورتر بود از آفات آثار ایشان.
«أصبحت أصواتهم هامده، و ریاحهم راکده، و أجسادهم بالیه، و دیارهم خالیه، و آثارهم عافیه.» بازگشت آوازهاى ایشان فرو مرده، و بادهاى ایشان ساکن شده، و بدنهاى ایشان پوشیده و ریزیده، و شهرهاى ایشان خالى و ویران، و آثار ایشان مدروس و ناپیدا.
«رکود ریاحهم» کنایه عن سکون أحوالهم و خمول ذکرهم.
عطّار:
گر درختى گردد این هر ذرّه خاک
بر دمد هر ذرّهاى صد جان پاک
کس چه داند تا چه جانهاى شگرف
غوطه خورد است اندر این دریاى ژرف
کس چه داند تا چه دلهاى عزیز
خون شد است و خون شود آن تو نیز
کس چه داند تا چه قالبهاى پاک
در میان خون فرو شد زیر خاک
«فاستبدلوا بالقصور المشیّده، و النّمارق الممهّده، الصّخور و الأحجار المسنّده، و القبور اللّاطئه الملحده، الّتى قد بنى على الخراب فناؤها، و شیّد بالتّراب بناءها،» پس بدل گرفتند به قصرهاى افراشته و بالشهاى گسترده، سنگهاى سخت بر یکدیگر محکم کرده، و قبرهاى در گل گرفته شکافته، که هر آینه بنا کرده شده بر خرابى پیرامون او، و افراشته شده به خاک بناى او.
زین پیشتر بر این لب آب و کنار حوض
آزادگان چو سوسن و چون سرو بوده اند
هر یک ز روى نخوت و از راه افتخار
بر فرق فرقدین«» قدمها بسوده اند
زین گلستان چو باد صبا درگذشتهاند
آثار لطف خویش به خلقان نموده اند
بگشاى چشم عبرت و هشدار کان گروه
رفتند گر ستوده و گر ناستوده اند
در کشتزار دهر بر آب حیات خویش
تخمى که کشته اند بر آن دروده اند
«فمحلّها مقترب، و ساکنها مغترب،» پس محلّ آن قبور قریب است، و حال آنکه ساکن او غریب است.
«بین أهل محلّه موحشین، و أهل فراغ متشاغلین،» میانه اهل محلّه موحشان مکدّر، و اهل فراغت از کار دنیا مشغولان به امور اخروى.
«لا یستأنسون بالأوطان، و لا یتواصلون تواصل الجیران، على ما بینهم من قرب الجوار، و دنوّ الدّار.» انس نمى گیرند به آن وطنها، و مواصلت نمى کنند با یکدیگر مواصلت کردن همسایه ها با یکدیگر، با آنکه میانه ایشان است از قرب همسایگى و نزدیکى خانه.
«و کیف یکون بینهم التزاور،«» و قد طحنهم بکلکله البلى، و أکلتهم الجنادل و الثّرى»- الکلکل الصّدر، و هو مستعار- یعنى: و چگونه باشد میانه ایشان زیارت یکدیگر کردن، و حال آنکه آرد ساخته ایشان را به صدر پوسیدگى، و خورده است ایشان را سنگ و خاک «و کأن قد صرتم إلى ما صاروا إلیه،» و باشد بتحقیق که باز گردید شما به آنچه بازگشتهاند ایشان به آن.
«و ارتهنکم ذلک المضجع، و ضمّکم ذلک المستودع.» و گرو گیرد شما را آن خوابگاه، و فراهم آورد شما را آن محلّ ودیعه.
عطّار:
ما همه از بهر مردن زاده ایم
جان نخواهد ماند دل بنهاده ایم
آنکه عالم داشت در زیر نگین
این زمان شد توتیا زیر زمین
و آنکه بر چرخ فلک نیزه بسود
گشت در خاک لحد ناچیز زود
«فکیف بکم إن تناهت بکم الامور، و بعثرت القبور.» پس چگونه باشد شما را حال اگر به غایت رسد کارها، و شکافته شود قبرها.
«هنالک تجزى کلّ نفس ما أسلفت،» آنجا جزا داده شود هر نفسى آنچه پیش فرستاده است.
« وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ،» و باز گردیده شوند به سوى یارى دهنده ایشان که حقّ است.
« وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ.» و گم گردد از ایشان آنچه بودند که افترا مى بستند که آلهه اند.
عطّار:
مرگ بنگر تا چه راهى مشکل است
کاندر این ره گورش اوّل منزل است
چند از این چون آخر این خواهد بدن
واى از آن کاوّل چنین خواهد بدن
مىروم گریان چو میغ از آمدن
آه از رفتن دریغ از آمدن
منهاج الولایه فی شرح نهج البلاغه، ج ۲ عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی)صفحه ۱۰38-۱۰42