خطبه 196 صبحی صالح
بعثه النبی
بَعَثَهُ حِینَ لا عَلَمٌ قائِمٌ، وَ لا مَنارٌ ساطِعٌ، وَ لا مَنْهَجٌ واضِحٌ.
العظه بالزهد
اءُوصِیکُمْ عِبادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ، وَ اءُحَذِّرُکُمُ الدُّنْیا، فَإِنَّها دارُ شُخُوصٍ، وَ مَحَلَّهُ تَنْغِیصٍ، ساکِنُها ظاعِنٌ، وَ قاطِنُها بائِنٌ، تَمِیدُ بِاءَهْلِها مَیَدانَ السَّفِینَهِ تَقْصِفُهَا الْعَواصِفُ فِی لُجَجِ الْبِحارِ، فَمِنْهُمُ الْغَرِقُ الْوَبِقُ، وَ مِنْهُمُ النَّاجِی عَلى مُتُونِ الْاءَمْواجِ، تَحْفِزُهُ الرِّیاحُ بِاءَذْیالِها، وَ تَحْمِلُهُ عَلَى اءَهْوالِها، فَما غَرِقَ مِنْها فَلَیْسَ بِمُسْتَدْرَکٍ، وَ ما نَجا مِنْها فَإِلى مَهْلَکٍ.
عِبادَ اللَّهِ، الْآنَ فَاعْمَلُوا وَالْاءَلْسُنُ مُطْلَقَهٌ، وَالْاءَبْدانُ صَحِیحَهٌ، وَالْاءَعْضاءُ لَدْنَهٌ، وَالْمُنْقَلَبُ فَسِیحٌ، وَالْمَجالُ عَرِیضٌ، قَبْلَ إِرْهاقِ الْفَوْتِ، وَ حُلُولِ الْمَوْتِ، فَحَقِّقُوا عَلَیْکُمْ نُزُولَهُ، وَ لا تَنْتَظِرُوا قُدُومَهُ.
الباب السابع فی الإعراض عن الدنیا الفانیه و الإقبال على الآخره الباقیه
من کتاب منهاج الولایه فی نهج البلاغه فی الإعراض عن الدنیا الفانیه و الإقبال على الآخره الباقیه
خطبه 196
و من خطبة له- عليه الصّلوة و السّلام- : «بعثه حين لا علم قائم، و لا منار ساطع، و لا منهج واضح.» بعثت فرمود او را- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- در زمانى كه نه علمى به پاى بود، و نه نشان هدايى مرتفع بود، و نه شريعتى روشن بود.
استعار لفظ العلم و المنار للهداة إلى اللّه. منها، از اين خطبه است: «أوصيكم عباد اللّه بتقوى اللّه،» وصيّت مى كنم شما را اى بندگان خداى به ترسكارى از خداى.
«و احذّركم الدّنيا، فإنّها دار شخوص، و محلّة تنغيص،» و تحذير مى كنم شما را از دنيا، پس بدرستى كه او خانه نقل كردن است، و محلّه عيش ناخوش گردانيدن.
«ساكنها ظاعن، و قاطنها بائن،» ساكن او نقل كننده است، و مقيم او جدا شونده است.
«تميد بأهلها ميدان السّفينة تصفقها العواصف في لجج البحار،» تحريك مى كند دنيا اهل خود را مثل تحريك كردن كشتى راكبان خود را، حال آنكه مى زند او را بادهاى سخت در ميانه هاى دريا.
«فمنهم الغريق الوبق، و منهم النّاجى على متون الأمواج، تحفره الرّياح بأذيالها، و تحمله على أهوالها،» پس بعضى از اهل كشتى غرق شوند و هلاك گردند، و بعضى از ايشان نجات يافته بر پشتهاى موجها، مى راند او را بادها به دامنهاى خويش، و حمل مى كنند او را بر اهوال او.
«فما غرق منها فليس بمستدرك، و ما نجا منها فإلى مهلك» پس آنكه غرق شد از ايشان پس نيست او باز يافتى، و آن كس كه نجات يافت از ايشان بر لب كوه هلاك است اشتمل هذا التمثيل على تشبيهات: فالدنيا كالسفينة في الريح العاصف، و تغيّراتها كحركات السفينة، و رميهم بحوادثها كالاحوال التي تلحق أهل السفينة حينئذ.
عطّار:
كس چه داند تا چه جانهاى شگرف
غوطه خورد است اندر اين درياى ژرف
كس چه داند تا چه قالبهاى پاك
در ميان خون فرو شد زير خاك
كس چه داند تا چه دلهاى عزيز
چون شد است و چون شود آن تو نيز
در دو عالم نيست حاصل جز دريغ
هيچ كس را نيست در دل جز دريغ
و عن رسول اللّه- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- : «ما ينتظر أحدكم من الدّنيا إلّا غنى مطغيا، أو فقرا منسيا، أو مرضا مفسدا، أو هرما مفندا ، أو موتا مجهزا، أو الدّجال- فشر منتظر- أو السّاعة، و السّاعة أدهى و أمرّ.» يعنى چشم ندارد يكى از شما از دنيا مگر توانگرى به طغيان اندازنده، يا درويشى فراموش گردانيده، يا فرتوتى خرفى آورنده، يا مرگى كار سازنده، يا دجّال- پس بدتر منتظرى است- يا رستخيز، و رستخيز سختتر و تلختر است.
«عباد اللّه، الآن فاعملوا، و الألسن مطلقة، و الأبدان صحيحة، و الأعضاء لدنة، و المنقلب فسيح، و المجال عريض،» اى بندگان خداى اين زمان پس عمل كنيد، و زبانها روان است و بدنها صحيح است، و اعضا ناعم است، و تازه، و محلّ بازگشتن گشاده، و مجال وسيع است.
«قبل إرهاق الفوت، و حلول الموت.» پيش از لاحق شدن فوت، و فرود آمدن موت.
عطّار:
كار خود در زندگانى كن به برگ
ز ان كه نتوان كرد كارى روز مرگ
اين زمان درياب كاسان با شدت
ور نه دشوارى فراوان با شدت
«فحقّقوا عليكم نزوله، و لا تنتظروا قدومه.» پس محقّق كنيد بر خويشتن نازل شدن او را، و انتظار مكشيد فرود آمدن او را.
مولانا:
هان و هان اى راهرو بىگاه شد
آفتاب عمر سوى چاه شد
تا نمرد است اين چراغ پر گهر
هين فتيلش ساز و روغن زودتر
هين مگو فردا كه فرداها گذشت
تا به كلّى نگذرد ايّام گشت
منهاج الولایه فی شرح نهج البلاغه، ج ۲ عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی)صفحه ۸۹8-901