خطبه ها خطبه شماره 111 منهاج ‏الولاية في ‏شرح‏ نهج‏ البلاغة به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه 111 صبحی صالح

الباب السابع في الإعراض عن الدنيا الفانية و الإقبال على الآخرة الباقية

من كتاب منهاج الولاية في نهج البلاغة في الإعراض عن الدنيا الفانية و الإقبال على الآخرة الباقية

خطبه 111

و من خطبة له-  عليه الصّلوة و السّلام و التّحيّة و الإكرام- : «أمّا بعد، فإنّى احذّركم الدّنيا، فإنّها حلوة خضرة،» امّا بعد، بدرستى كه من تحذير مى ‏كنم شما را از فريب دنيا، پس بدرستى كه او سبز شيرين است. استعار لها لفظ «الحلوة الخضرة» باعتبار زينتها و بهجتها.

شعر:

مشغول مشو به سرخ و زردش
ايمن منشين ز گرم و سردش‏

و عن رسول اللّه-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-  «إنّ الدّنيا حلوة خضرة، فمن أخذ عفوها بورك له فيها، و إنّ اللّه مستخلفكم فيها فناظر كيف تعلمون.» يعنى بدرستى كه دنيا شيرين و سبز است، پس آن كس كه فرا گيرد آسانتر او، بركت كرده شود مر او را در آن، و بدرستى كه خداى تعالى خليفه كننده است شما را در آن، پس ناظر و نگران است تا چگونه عمل مى‏ كنيد.

«حفّت بالشّهوات،» يعنى محفوف است به شهوتها و خواهشهاى نفس.

في الخبر: «إنّ اللّه يحبّ البصر النّافذعند مجي‏ء الشّهوات، و العقل الكامل عند نزول الشّبهات».

مولانا:

نفس اگر چه زيرك است و خرده‏دان
قبله‏اش دنياست او را مرده دان‏

نفس را تو مى دهى و نيشكر
بهر چه گو زهر چين و خاك خور

«و تحبّبت بالعاجلة، و راقت بالقليل، و تحلّت بالآمال، و تزيّنت بالغرور.» و دوستى مى ‏نمايد دوستى عاجل منقلب به دشمنى بالآخرة، و به عجب مى ‏اندازد اهل خود را به متاع اندك، و پيرايه بر خود كرده از اميدهاى دراز، و خويش را بر آراسته به متاع غرور [و] فريب.

شعر:

يقين مى ‏دان كه هر چه آرايش است آن
همه جان تو را آلايش است آن‏

تو را چون جاى اصلى اين جهان نيست‏
به دنيا غرّه بودن جاى آن نيست‏

جهان بى‏وفا جز رهگذر چيست
تو را چندين تحمّل در سفر چيست‏

شدى اينجا به يك جو زر چنين مست‏
ولى صد ملكت آنجا دادى از دست‏

خردمندا تو جانى و تنى‏اى
چراغى در ميان گلخنى«» اى‏

جو خواهد گشت گلخن بوستانت‏
چراغى كو در اين گلخن نمانت‏

عروسى كو كنون بردار بانگى
منادى كن كه ده كاسه به دانگى‏

اگر چون يونسى در بحر عالم
چو جايت جوف ماهى شد مزن دم‏

و گر چون يوسفى با روى چون ماه‏
صبورى كن در اين بيغوله چاه‏

قناعت كن به آبىّ و به نانى
حساب خود چه گيرى تا زمانى‏

همه كار جهان ناموس و نام است‏
و گر نه نيم نان روزى تمام است‏

برو هر روز ساز نيم نان كن
دگر بنشين و كار آن جهان كن‏

چنان وقتى به دست آر از زمانه‏
كه چون گويند: «رو» گردى روانه

و وجه زينتها بالغرور أنّ ما يعدّ فيها زينة من متاعها و خيرا إنّما هو بسبب الغفلة عن عاقبة ذلك، و ثمرته في الآخرة بقوله- عليه السلام- : «لا تدوم حبرتها، و لا تؤمن فجعتها.» دائم نمى‏ماند سرور او، و به امن نمى‏توان بود از درد سخت رسانيدن او.

مولانا:

جهدى كن اگر پند پذيرى دو سه روز
تا پيشتر از مرگ بميرى دو سه روز

دنيا زن پير است چه باشد از تو
با پير زنى انس نگيرى دو سه روز

عطّار:

هست دنيا گنده پيرى گوژ پشت
صد هزاران شوى هر روزى بكشت‏

هر زمان گلگونه‏اى ديگر كند
هر نفس آهنگ صد شوهر كند

از طلسم او نشد آگه كسى
در ميان خاك و خون دارد بسى

‏«غرّارة ضرّارة، حائلة مائلة، نافدة بائدة، أكّالة غوّالة.» فريبنده گزند رساننده، جدايى اندازنده ميل كننده گردنده، نيست شونده هلاك كننده، به فريب گيرنده است.

عطّار:

چنان مى جادويى سازد زمانه
كه كس دستش نبيند در ميانه‏

به دست چپ نمايد اين شگفتى‏
تو پاى راست نه در پيش و رفتى‏

تو را با جادويىّ او چه كار است
مقامت نيست دنيا رهگذار است‏

جهان بر رهگذر هنگامه كرد است‏
تو بگذر ز ان كه اين هنگامه سرد است‏

اگر كودك نه‏اى بنگر پس و پيش
به هنگامه مايست اى دوست زين بيش

‏«لا تعدو- إذا تناهت إلى امنيّة أهل الرّغبة فيها و الرّضاء بها- أن تكون، كما قال اللّه تعالى:» نمى‏گذرد- گاهى كه متناهى شود و برسد به آرزوى اهل رغبت در او و خشنودى به او- از آنكه باشد، همچنان چه گفت خداى تعالى: وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِيماً تَذْرُوهُ الرِّياحُ وَ كانَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ مُقْتَدِراً يعنى بيان كن براى انسان، داستان زندگانى اين جهان را چون آبى كه فرو فرستاديم آن را از آسمان، پس آميخته شد به سبب آن روييدنيهاى زمين، پس گشت گياه ريزه خشك كه متفرّق گرداند آن را بادها، و هست خداى بر هر چيزى توانا.و وجه تمثيل آن است كه غايت آنچه حاصل اهل رغبت دنيا است و نهايت آرزوهاى ايشان جز فنا نيست، چه لذّات منقضيه است مستعقب حسرات دائمه، و سرور حاضر است مورث حزن مؤبّد. پس عالم به او معرض است از او، و جاهل به‏ حقيقت او مولع است به او.

شعر [عطّار]:

هر چه آن را پاى دارى يك دم است
نيم جو ارزد اگر صد عالم است‏

از پى يك ساعته وصلى كه نيست‏
چون نهم بنياد بر اصلى كه نيست‏

گر تو هستى از مرادى سر فراز
از مراد يك نفس چندين مناز

ور شدت از نامرادى تيره حال‏
نا مرادى چون دمى باشد منال

‏«لم يكن امرؤ منها في حبرة إلّا أعقبته بعدها عبرة،» نبوده هيچ كس از قبل دنيا در فرحى و سرورى الّا كه عقب آن آورده است بعد از آن گريه مصيبت و اندوهى.

شعر:

كدامين سبزه را داد او بلندى
كه بازش خم نداد از دردمندى‏

همى دون جام دنيا خوشگوار است‏
به اوّل مستى و آخر خمار است‏

چه بخشد مرد را اين سفله ايّام
كه يك يك باز نستاند سرانجام‏

في كتاب شهاب الأخبار عن رسول اللّه- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-  «ما امتلأت دار حبرة إلّا امتلات عبرة» يعنى پر نشود سرايى از شادى الّا كه پر شود از گريه، «و ما كانت فرحة إلّا تبعتها ترحة» و نباشد فرحى الّا كه از پى او در آيد اندوهى.«و لم يلق من سرّائها بطنا، إلّا منحته من ضرّائها ظهرا» و نديد كسى از شادى و فراخ عيشى او شكمى الّا كه داد او را از بد حالى و تنگ عيشى پشتى.كنّى بالبطن و الظهر عن إقبالها و إدبارها عن المرء.

دهنى شير به كودك ندهد مادر دهر
كه دگر باره به خون در نبرد دندانش

‏«و لم تطلّه فيها ديمة رخاء، إلّا هتنت عليه مزنة بلاء» و تر نگرداند كسى را در دنياطلّ آسانى و آسايشى الّا كه فرو ريزد بر او ابر بلا.استعار لفظ «الديمة» للرخاء و لفظ «المزنة» للبلاء، و أراد أنّ كلّ خير ناله المرء فيها فإنّه غالب الأحوال يستعقب شرّا أكثر منه، و نبّه على ذلك بالطلّ و الهتن.

شعر:

صوفى اى را گفت مردى نامدار
كاى اخى چون مى ‏گذارى روزگار

گفت اندر گلخنى‏ام مانده‏
خشك لب تر دامنى ‏ام مانده‏

گرده نشكسته ‏ام در گلخنم
تا بنشكستند آنجا گردنم

‏«و حرىّ إذا أصبحت له منتصرة أن تمسى له متنكّرة،» و سزاوار است كه هرگاه كه صباح كنى مر او را ناصر و داد ستاننده آنكه شب كنى مر او را متغيّر از آن حال به نقيض.

شعر:

يك شب نفسى از سر شادى نزدم
كان روز به دست صد غمم باز نداد

عطّار:

شب نيست كه خون از دل غمناك نريخت
روزى نه كه آبروى ما پاك نريخت‏

يك شربت آب خوش نخوردم همه عمر
تا باز ز راه ديده بر خاك نريخت‏

«و إن جانب منها اعذوذب و احلولى، أمرّ منها جانب فأوبى» و سزاوار است اگر طرفى از او خوش شود و شيرين گردد، آنكه تلخ و ناخوش شود از او جانبى ديگر، پس رنج و بيمارى رساند.

شعر:

حلاوة دنياك مسمومة
فلا تأكل الشّهد إلّا بسمّ‏

محامد دنياك مذمومة
فلن تلبس الحمد إلّا بذمّ‏

چو بخشد چرخ مردم را در آغاز
كه در انجام نستاند از او باز

برو اى جان من ترك جهان گير
كم او گير و از وى هم گران گير

«لا ينال امرؤ منها غضارتها رغبا، إلّا أرهقته من نوائبها تعبا» نمى ‏رسد هيچ كس از طيب عيشى دنيا به مرغوبى الّا كه در رساند به او از سختيهاى او رنجى و مكروهى.«و لا يمسى منها في جناح أمن إلّا أصبح على قوادم خوف» و شب نمى‏ كند كسى از دنيا در بال ايمنى الّا كه صباح كند بر نوسفران ترس و نا امنى.

عطّار:

مرا بارى دل از گردون فرو مرد
ز بس كس كو برآورد و فرو برد

فلك هر لحظه ديگر حيرت آرد
به هر ساعت بلايى تيزت آرد

نگردد هيچ صبحى روز نزديك
كه تا بر ما نگردد روز تاريك‏

نگردد هيچ شامى شب پديدار
كه نه شب خوش كند شادى به يك بار

نگردد هيچ ماهى نو به اصحاب
كه تا بر ما نپيمايند مهتاب‏

نگردد هيچ سالى نو در ايّام‏
كه نه ده ساله غم بر ما كند وام‏

حديث ماه و سال و روز و شب بين
عجب بازىّ چرخ بو العجب بين‏

نبّه- عليه السلام- باستعارة لفظ «الجناح» للأمن و لفظ «القوادم» للخوف، و أراد أنّه ما من أمن فيها إلّا و يستعقب خوفا أقوى.«غرّارة، غرور ما فيها، فانية، فان من عليها،» دنيا فريبنده است، مايه فريب است آنچه در اوست از امتعه او، هلاك شونده است او و هلاك شونده است هر كس كه بر اوست.

عطّار:

چو طاوسى است گردن پر گشاده
جهانى را به زيور تاب داده‏

به روز اين آسمان، دود كبود است‏
به شب آب سياه، آخر چه سود است‏

بماندى در كبودىّ و سياهى
بمردى در ميان، آخر چه خواهى

‏«لا خير في شي‏ء من أزوادها إلّا التّقوى.» نيست خيرى در چيزى از زواده‏ها و توشه‏ هاى او الّا پرهيزكارى.

مولانا:

شهوت دنيا مثال گلخن«» است
كه از او حمّام تقوا روشن است‏

ليك قسم متّقى زين تون«»، صفاست‏
ز آنكه در گرمابه است و در نقاست‏

اغنيا ماننده سرگين«» كشان
بهر آتش كردن گرمابه‏شان‏

اندر ايشان حرص بنهاده خدا
تا بود گرمابه گرم و با نوا

هر كه در تون است او چون خادم است
مر او را كه صابر است و حازم است‏

هر كه در حمّام شد سيماى او
هست پيدا بر رخ زيباى او

تونيان را نيز سيما آشكار
از پلاس و از دخان و از غبار

«من أقلّ منها استكثر ممّا يؤمنه و من استكثر منها استكثر ممّا يوبقه، و زال عمّا قليل عنه.» آن كس كه اندك كند توشه‏ هاى دنيا را، بسيار خواهد از آنچه او را به امن‏ دارد و آن اعمال صالحه است، و آن كس كه بسيار خواهد آن زواده‏ها را، بسيار خواهد از آنچه هلاك كند او را و زايل شود به اندك وقتى از او.

[عطّار:]

گر به مويى بستگى پيش آيدت
هم به كوهى خستگى پيش آيدت‏

بر تو هر پيوند تو بندى بود
تا تو را پيوند خود چندى بود

باز بر پيوند سر تا پاى تو
تا توانى مرد ورنه واى تو

«كم من واثق بها قد فجعته، و ذى طمأنينة إليها قد صرعته،» بسيار كسا كه استوار شد به دنيا كه آخر به درد سخت آورد او را، و بسا صاحب اطمينان و سكون به جانب او كه بغلطانيد و هلاك كرد او را. هر كه در وى آويخت امن از وى بگريخت، هر كه به وى پناهيد از وى بناليد.

عطّار:

گلخن دنيا كه آن پر آتش است
دور شو زو ز آنكه زو دورى خوش است‏

هر زمان نقشى دگر آرد برون‏
عاقبت اندازدت در خاك و خون

‏«و ذى ابّهة قد جعلته حقيرا، و ذى نحوة قد ردّته ذليلا» و بسا صاحب شوكت و عظمت كه بدرستى گردانيده او را حقير و بى‏ قدر، و بسا صاحب تكبّر كه باز گردانيده او را ذليل و خوار.

شعر:

اگر تو شير طبع و پيل زورى
ز بهر طعمه كرمان كورى‏

اگر سدّ سكندر پيش گيرى‏
به وقت خود نه پس نه پيش ميرى‏

و گر اسكندرى، دنياى فانى
كند بر تو كفن اسكندرانى

‏«سلطانها دوّل، و عيشها رنق، و عذبها اجاج، و حلوها صبر، و غذاؤها سمام، و أسبابها رمام» پادشاهى دنيا نوبتى چند است، و حيات او كدر است، و شربت خوشگوار او آب سخت شور است، و شيرين او داروى تلخ است، و غذاى او زهرهاى قاتل است، و پيوندهاى او همه پوسيده

عطّار:

دنياى دنى چيست سراى ستمى
افتاده هزار كشته در هر قدمى‏

گر نقد شود كراى شادى نكند«»
ور فوت شود جمله نيرزد به غمى‏

تا كى ز جهان رنج و ستم بايد ديد
تا چند خيال بيش و كم بايد ديد

حقّا كه به هيچ مى‏نيرزد همه كون
‏از هيچ چرا اين همه غم بايد ديد

استعار لفظ «الاجاج» و «الصبر» و «السمام» لعذبها و حلوها، و «غذائها» باعتبار ما يلزمها في الآخرة من مرارة العقاب و سوء المذاق، و «أسبابها» ما يتعلّق به المرء، و «الرمام» البالية لأنّها في عدم بقائها كالبالية.

«حيّها بعرض موت، و صحيحها بعرض سقم» زنده دنيا در معرض مرگ است، و تندرست او در معرض بيمارى. شفا از رنج او نامتوّقع است، و نجات از چنگ او نامتصوّر

هست دنيا آتشى افروخته
هر زمان خلقى دگر را سوخته‏

چون شود اين آتش سوزنده تيز
شير مردى گر از او گيرى گريز

همچو شيران چشم از اين آتش بدوز
ور نه چون پروانه زين آتش بسوز

در نگر تا هست جاى آن تو را
كين چنين آتش بسوزد جان تو را

«ملكها مسلوب، و عزيزها مغلوب، و موفورها منكوب، و جارها محروب» ملك‏ دنيا ربوده شده است، و غالب او مغلوب است، و بسيار مال او نكبت زده است، و زنهار دهنده او غارت زده است «أ لستم في مساكن من كان قبلكم أطول أعمارا، و أبقى آثارا، و أبعد آمالا، و أعدّ عديدا، و أكثف جنودا» آيا نيستيد شما در مسكنهاى آنانى كه بودند پيش از شما، درازتر بود عمرهاى ايشان، و پاينده‏تر بود اثرهاى ايشان، و دورتر بود اميدواريهاى ايشان، و بيشتر بود شمار ايشان، و كثيف‏تر بود لشكرهاى ايشان

عطّار:

چيست دنيا آشيان حرص و آز
مانده از فرعون و از نمرود باز

گاه قارون كرده قى بگذاشته
‏گاه شدّادش به شدّت داشته‏

«تعبّدوا للدّنيا أىّ تعبّد، و آثروها أىّ إيثار، ثمّ ظعنوا عنها بغير زاد مبلّغ و لا ظهر قاطع،» پرستيدند دنيا را هر گونه پرستش، و اختيار كردند و برگزيدند او را هر گونه برگزيدن، باز دنيا ربوده شده است، و غالب او مغلوب است، و بسيار مال او نكبت زده است، و زنهار دهنده او غارت زده است «أ لستم في مساكن من كان قبلكم أطول أعمارا، و أبقى آثارا، و أبعد آمالا، و أعدّ عديدا، و أكثف جنودا» آيا نيستيد شما در مسكنهاى آنانى كه بودند پيش از شما، درازتر بود عمرهاى ايشان، و پاينده‏تر بود اثرهاى ايشان، و دورتر بود اميدواريهاى ايشان، و بيشتر بود شمار ايشان، و كثيف‏تر«» بود لشكرهاى ايشان

عطّار:

چيست دنيا آشيان حرص و آز
مانده از فرعون و از نمرود باز

گاه قارون كرده قى بگذاشته‏
گاه شدّادش به شدّت داشته‏

«تعبّدوا للدّنيا أىّ تعبّد، و آثروها أىّ إيثار، ثمّ ظعنوا عنها بغير زاد مبلّغ و لا ظهر قاطع،» پرستيدند دنيا را هر گونه پرستش، و اختيار كردند و برگزيدند او را هر گونه برگزيدن، باز نقل كردند از دنيا به آخرت بى‏زواده رساننده به منزل و بى‏مركوبى قطع كننده مسافات مواقف قيامت.

عطّار:

سؤالى كرد آن ديوانه شه را
كه تو زر دوست دارى يا گنه را

شهش گفتا كسى كز زر خبر داشت‏
شكى نبود كه زر را دوستتر داشت

‏به شه گفتا چرا گر عقل دارى
گناهت مى‏برى زر مى‏گذارى‏گنه

با خويشتن در گور بردى
‏همه زرها رها كردى و مردى‏

ترا چون جانت بايد كرد تسليم
چه مقصود از جهانى پر زر و سيم‏

چو با دنيا نخواهى بود انباز
برو با لقمه و خرقه همى ساز

اگر بر خاك و گر بر بوريايى
چو دنيا را نخواهى پادشاهى

‏«فهل بلغكم أنّ الدّنيا سخت لهم«» بفدية، أو أعانتهم بمعونة، أو أحسنت لهم صحبة»پس آيا رسيده است به شما آنكه دنيا سخاوت كرد با ايشان به آنچه باز خرند خود را از اسيرى، يا اعانت كرد ايشان را به ياريى، يا نيكويى با ايشان نمود در مصاحبت

عطّار:

جهان را بر كسى غمخوارگى نيست
كسى را چاره جز بيچارگى نيست

‏دلا ترك جهان گير از جهان چند
تو را هر دم ز جور او زيان چند

جهان چون نيست از كار تو غمناك
چرا بر سر كنى از دست او خاك

‏جهان چون تو بسى داماد دارد
بسى عيد و عروسى ياد دارد

بنتواند زمانى شاد ديدت
نه يك دم از غمى آزاد ديدت

‏به عمرى مى‏دهد رنج مدامت‏
كه تا كار جهان گيرد نظامت‏

به عمرى جز بلا حاصل نبينى
كه تا روزى به كام دل نشينى‏

چو بنشستى بر انگيزت به زورت
‏به زارى مى ‏دواند تا به گورت‏

«بل أرهقتهم بالقوادح، و أوهنتهم بالقوارع،» بلكه در رسانيد به ايشان امور شديده، و سست كرد ايشان را به سختيهاى كوبنده.

«و ضعضعتهم بالنّوائب، و عفّرتهم للمناخر، و وطئتهم بالمناسم،» و ذليل گردانيد ايشان را به سختيهاى سخت، و ايشان را به روى در خاك انداخت، چنان چه سوراخ بينى ايشان به خاك چسبيده شد.

«و أعانت عليهم ريب المنون.» و يارى كرد بر ايشان سختى روزگار.

مولانا:

اين گنده پير چشمك زند و ليكن
مر چشم روشنان را از وى ملال گيرد

شويان اوّلينش بنگر كه در چه كارند
هر كين دليل داند كى آن دلال گيرد

«فقد رأيتم تنكّرها لمن دان لها، و آثرها و أخلد إليها، حين ظعنوا عنها لفراق الأبد.» پس بدرستى كه ديديد تغيّر و بى ‏وفايى دنيا با كسى كه اطاعت او كرد، و برگزيد او را، و ميل كرد به او در حينى كه نقل كردند از او به جدايى دائمى.

«هل زوّدتهم إلّا السّغب،» آيا هيچ توشه‏اى نهاد ايشان را الّا گرسنگى «و«» أحلّتهم إلّا الضّنك،» و آيا فرو آورد ايشان را الّا در تنگى «أو نوّرت لهم إلّا الظّلمة،» يا روشن گردانيد ايشان را مگر تاريكى أى ما نوّرت لهم و لكن أوجبت لهم الظلمة، و ذلك ممّا يكتسبه طالبوها من الجهل و ملكات السوء.

«أو أعقبتهم إلّا النّدامة» يا از عقب ايشان در آورد غير پشيمانى

عطّار:

از آتش دل چو دود بر خواهى خاست
و ز راه زيان و سود بر خواهى خاست

‏وين كلبه كه ايمن اندر او ننشستى
‏ايمن منشين كه زود بر خواهى خاست

ره بس دور است توشه بردار و برو
فارغ منشين تمام كن كار و برو

تا چند كنى جمع كه تا چشم زنى‏
فرمان آيد كه جمله بگذار و برو

«أ فهذه تؤثرون، أم إليها تطمئنّون، أم عليها تحرصون» آيا پس آن را مى ‏گزينيد، يا به او مطمئن و آراميده مى ‏شويد، يا بر او حرص مى ‏كنيد

عطّار:

فرو انديش تا چندين زن و مرد
كجا رفتند با دلهاى پر درد

همه صحراى عالم جاى تا جاى
‏سراسر خفته مى‏بينم سرا پاى

‏همه روى زمين فرسنگ فرسنگ
تن چون سيم و زلفين سيه رنگ

‏همه كوه و بيابان گام تا گام
‏قد چون سرو بينم، چشم بادام

همى در هيچ صحرا منزلى نيست
كه در خاك رهش پر خون دلى نيست

‏عطّار:

پيش از تو هزار قرن ديگر بودست
بسيار كه درويش و توانگر بودست

‏گر توده خاك خشك و گر تر بودست
‏هر جاى كه پاى مى‏نهى سر بودست‏

«فبئست الدّار لمن لم يتّهمها، و لم يكن فيها على وجل منها» پس بدخانه‏اى است دنيا كسى را كه متّهم ندارد او را، و نباشد در دنيا بر ترس از دنيا «و نعم الدّار لمن اتّهمها، فعمل فيها على وجل منها و علم بعاقبتها» و خوش خانه‏اى است دنيا كسى را كه متّهم دارد او را، پس عمل كند در دنيا بر ترس از دنيا و دانش به غايت امر او «فاعملوا-  و أنتم تعلمون-  فإنّكم تاركوها و ظاعنون عنها،» پس عمل كنيد در دنيا-  و شما مى‏ دانيد-  كه بتحقيق ترك كننده ‏ايد شما او را، و نقل كننده ‏ايد از او به آخرت.

عطّار:

دلا بيدار شو گر هست درديت
كه ناوردند بهر خواب و خورديت‏

گرفتم جمله عالم بخوردى‏
ندانى جستن از مردن، بمردى

‏بكن هر چت همى بايد كژ و راست
اگر اين را نخواهد بود واخواست

‏مگو تا كى ز بى ‏شرمى و شوخى
چه سنگين دل كسى كوهى

كلوخى‏اگر صد گنج زر در پيش گيرى
به روز واپسين درويش ميرى

‏اگر چون خاك ره زر خواهدت بود
ز خاك راه بستر خواهدت بود

«و اتّعظوا فيها بالّذين قالوا: مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً،» و پند گيريد در دنيا به آنانى كه گفتند: كيست سختتر از ما به قوّت.

«حملوا إلى قبورهم فلا يدعون ركبانا،» حمل كردند ايشان را تا قبرها، پس نخواندندشان كه سوار شوند.

«و انزلوا«» فلا يدعون ضيفانا،» و فرود آوردند ايشان را در منازل، پس نخواندندشان به مهمانى.

«و جعل لهم من الصّفيح أجنان، و من التّراب أكفان، و من الرّفات جيران،» و گردانيدند از براى ايشان از سنگ‏پاره سترها، و از خاك كفنها، و از استخوانهاى پوسيده مردگان همسايه ‏ها.

«فهم جيرة لا يجيبون داعيا، و لا يمنعون ضيما، و لا يبالون مندبة.» پس ايشان همسايگانند كه جواب باز نمى‏دهند هيچ خواننده را، و منع نمى‏كنند از كسى ستم هيچ ستم كننده را، و باك ندارند از نوحه هيچ نوحه كننده.

«إن جيدوا لم يفرحوا، و إن قحطوا لم يقنطوا.» اگر باران بارد بر ايشان، شادمان نشوند، و اگر كم گردد، نا اميد نگردند.

«جميع و هم آحاد، و جيرة و هم أبعاد.» مجتمعند و حال آنكه از يكديگر منفردند، و همسايگانند و حال آنكه ايشان دورانند.

«متدانون لا يتزاورون، و قريبون لا يتقاربون.» نزديكانند به يكديگر و يكديگر را زيارت نمى ‏كنند، و ياران يكديگرند و يارى نمى ‏كنند.

«حلماء قد ذهبت أضغانهم، و جهلاء قد ماتت أحقادهم.» خوابيده‏هايند كه بتحقيق رفته خوابهاى آشفته‏شان، و جاهلانند كه بتحقيق مرده است كينه ‏هاى ايشان.

«لا يخشى فجعهم، و لا يرجى دفعهم،» ترسيده نشود به درد آوردن ايشان، و اميد داشته نشود دفع ايشان.

«استبدلوا بظهر الأرض بطنا، و بالسّعة ضيقا، و بالأهل غربة، و بالنّور ظلمة،» بدل گرفتند به روى زمين زير زمين را، و به فراخى و گشادگى تنگى و بستگى را، و به خاندان غريبى را، و به روشنايى تاريكى را.

«فجاءوها كما فارقوها، حفاة عراة،» پس آمدند او را همچنان چه مفارقت كرده‏ بودند از او، پاى تهى و برهنه.

أشار إلى قوله تعالى: مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ.«» «قد ظعنوا عنها بأعمالهم إلى الحياة الدّائمة و الدّار الباقية،» بدرستى كه نقل كردند از او با عملهاى خويش به سوى زندگى ابدى و خانه دائمى.

«كما قال سبحانه: كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنا إِنَّا كُنَّا فاعِلِينَ.»

زين پيشتر برين لب آب و كنار حوض
آزادگان چو سوسن و چون سرو بوده ‏اند

هر يك ز روى نخوت و از راه افتخار
بر فرق فرقدين قدمها بسوده ‏اند

زين گلستان چو باد صبا در گذشته ‏اند
آثار لطف خويش به خلقان نموده ‏اند

بگشاى چشم عبرت و هش دار كان گروه‏
رفتند اگر ستوده و گر ناستوده ‏اند

بر كشتزار دهر بر آب حيات خويش
تخمى كه كشته‏ اند بر آن دروده ‏اند

منهاج ‏الولاية في‏ شرح ‏نهج‏ البلاغة، ج 2 عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه 861-879