خطبه ۱09 صبحی صالح
و من خطبه له ع
کُلُّ شَیْءٍ خَاشِعٌ لَهُ وَ کُلُّ شَیْءٍ قَائِمٌ بِهِ، غِنَى کُلِّ فَقِیرٍ، وَ عِزُّ کُلِّ ذَلِیلٍ، وَ قُوَّهُ کُلِّ ضَعِیفٍ، وَ مَفْزَعُ کُلِّ مَلْهُوفٍ، مَنْ تَکَلَّمَ سَمِعَ نُطْقَهُ، وَ مَنْ سَکَتَ عَلِمَ سِرَّهُ، وَ مَنْ عَاشَ فَعَلَیْهِ رِزْقُهُ، وَ مَنْ مَاتَ فَإِلَیْهِ مُنْقَلَبُهُ.لَمْ تَرَکَ الْعُیُونُ فَتُخْبِرَ عَنْکَ، بَلْ کُنْتَ قَبْلَ الْوَاصِفِینَ مِنْ خَلْقِکَ.لَمْ تَخْلُقِ الْخَلْقَ لِوَحْشَهٍ، وَ لاَ اسْتَعْمَلْتَهُمْ لِمَنْفَعَهٍ، لاَ یَسْبِقُکَ مَنْ طَلَبْتَ، وَ لاَ یُفْلِتُکَ مَنْ اءَخَذْتَ، وَ لاَ یَنْقُصُ سُلْطَانَکَ مَنْ عَصَاکَ، وَ لاَ یَزِیدُ فِی مُلْکِکَ مَنْ اءَطَاعَکَ، وَ لاَ یَرُدُّ اءَمْرَکَ مَنْ سَخِطَ قَضَاءَکَ، وَ لاَ یَسْتَغْنِی عَنْکَ مَنْ تَوَلَّى عَنْ اءَمْرِکَ، کُلُّ سِرِّ عِنْدَکَ عَلاَنِیَهٌ، وَ کُلُّ غَیْبٍ عِنْدَکَ شَهَادَهٌ.
انْتَ الْاءَبَدُ فَلاَ اءَمَدَ لَکَ، وَ اءَنْتَ الْمُنْتَهَى فَلاَ مَحِیصَ عَنْکَ، وَ اءَنْتَ الْمَوْعِدُ فَلاَ مَنْجَى مِنْکَ إِلا إِلَیْکَ، بِیَدِکَ نَاصِیَهُ کُلِّ دَابَّهٍ، وَ إِلَیْکَ مَصِیرُ کُلِّ نَسَمَهٍ، سُبْحَانَکَ مَا اعْظَمَ شَأْنَکَ سُبْحَانَکَ مَا اعْظَمَ مَا نَرَى مِنْ خَلْقِکَ، وَ مَا اءَصْغَرَ کُلَّ عَظِیمَهٍ فِی جَنْبِ قُدْرَتِکَ، وَ مَا اهْوَلَ مَا نَرَى مِنْ مَلَکُوتِکَ، وَ مَا اءَحْقَرَ ذَلِکَ فِیمَا غَابَ عَنَّا مِنْ سُلْطَانِکَ، وَ مَا اسْبَغَ نِعَمَکَ فِی الدُّنْیَا، وَ مَا اصْغَرَهَا فِی نِعَمِ الْآخِرَهِ.
مِنْهَا:
مِنْ مَلاَئِکَهٍ اسْکَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِکَ، وَ رَفَعْتَهُمْ عَنْ ارْضِکَ، هُمْ اءَعْلَمُ خَلْقِکَ بِکَ، وَ اءَخْوَفُهُمْ لَکَ، وَ اءَقْرَبُهُمْ مِنْکَ، لَمْ یَسْکُنُوا الْاءَصْلاَبَ، وَ لَمْ یُضَمَّنُوا الْاءَرْحَامَ، وَ لَمْ یُخْلَقُوا مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ، وَ لَمْ یَتَشَعَّبْهُمْ رَیْبُ الْمَنُونِ، وَ إِنَّهُمْ عَلَى مَکَانِهِمْ مِنْکَ، وَ مَنْزِلَتِهِمْ عِنْدَکَ وَ اسْتِجْمَاعِ اءَهْوَائِهِمْ فِیکَ، وَ کَثْرَهِ طَاعَتِهِمْ لَکَ، وَ قِلَّهِ غَفْلَتِهِمْ عَنْ اءَمْرِکَ، لَوْ عَایَنُوا کُنْهَ مَا خَفِیَ عَلَیْهِمْ مِنْکَ لَحَقَّرُوا اءَعْمَالَهُمْ، وَ لَزَرَوْا عَلَى اءَنْفُسِهِمْ، وَ لَعَرَفُوا اءَنَّهُمْ لَمْ یَعْبُدُوکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ، وَ لَمْ یُطِیعُوکَ حَقَّ طَاعَتِکَ.
سُبْحَانَکَ خَالِقا وَ مَعْبُودا، بِحُسْنِ بَلاَئِکَ عِنْدَ خَلْقِکَ، خَلَقْتَ دَارا، وَ جَعَلْتَ فِیهَا مَأْدُبَهً، مَشْرَبا وَ مَطْعَما وَ اءَزْوَاجا وَ خَدَما وَ قُصُورا وَ اءَنْهَارا وَ زُرُوعا وَ ثِمَارا.
ثُمَّ اءَرْسَلْتَ دَاعِیا یَدْعُو إِلَیْهَا فَلاَ الدَّاعِیَ اءَجَابُوا، وَ لاَ فِیمَا رَغَّبْتَ رَغِبُوا، وَ لاَ إِلَى مَا شَوَّقْتَ إِلَیْهِ اشْتَاقُوا، اءَقْبَلُوا عَلَى جِیفَهٍ قَدِ افْتَضَحُوا بِاءَکْلِهَا، وَ اصْطَلَحُوا عَلَى حُبِّهَا، وَ مَنْ عَشِقَ شَیْئا اءَعْشَى بَصَرَهُ، وَ اءَمْرَضَ قَلْبَهُ، فَهُوَ یَنْظُرُ بِعَیْنٍ غَیْرِ صَحِیحَهٍ، وَ یَسْمَعُ بِأُذُنٍ غَیْرِ سَمِیعَهٍ، قَدْ خَرَقَتِ الشَّهَوَاتُ عَقْلَهُ، وَ اءَمَاتَتِ الدُّنْیَا قَلْبَهُ، وَ وَلَّهَتْ عَلَیْهَا نَفْسُهُ.
فَهُوَ عَبْدٌ لَهَا وَ لِمَنْ فِی یَدَیْهِ شَیْءٌ مِنْهَا، حَیْثُمَا زَالَتْ زَالَ إِلَیْهَا، وَ حَیْثُمَا اءَقْبَلَتْ اءَقْبَلَ عَلَیْهَا، لاَ یَنْزَجِرُ مِنَ اللَّهِ بِزَاجِرٍ، وَ لاَ یَتَّعِظُ مِنْهُ بِوَاعِظٍ، وَ هُوَ یَرَى الْمَأْخُوذِینَ عَلَى الْغِرَّهِ حَیْثُ لاَ إِقَالَهَ وَ لاَ رَجْعَهَ کَیْفَ نَزَلَ بِهِمْ مَا کَانُوا یَجْهَلُونَ، وَجَاءَهُمْ مِنْ فِرَاقِ الدُّنْیَا مَا کَانُوا یَأْمَنُونَ، وَقَدِمُوا مِنَ الْآخِرَهِ عَلَى مَا کَانُوا یُوعَدُونَ.
فَغَیْرُ مَوْصُوفٍ مَا نَزَلَ بِهِمْ، اجْتَمَعَتْ عَلَیْهِمْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ وَ حَسْرَهُ الْفَوْتِ، فَفَتَرَتْ لَهَا اءَطْرَافُهُمْ، وَ تَغَیَّرَتْ لَهَا اءَلْوَانُهُمْ، ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ فِیهِمْ وُلُوجا فَحِیلَ بَیْنَ اءَحَدِهِمْ وَ بَیْنَ مَنْطِقِهِ، وَ إِنَّهُ لَبَیْنَ اءَهْلِهِ یَنْظُرُ بِبَصَرِهِ، وَ یَسْمَعُ بِأُذُنِهِ عَلَى صِحَّهٍ مِنْ عَقْلِهِ وَ بَقَاءٍ مِنْ لُبِّهِ یُفَکِّرُ فِیمَ اءَفْنَى عُمُرَهُ، وَ فِیمَ اءَذْهَبَ دَهْرَهُ، وَ یَتَذَکَّرُ اءَمْوَالاً جَمَعَهَا، اءَغْمَضَ فِی مَطَالِبِهَا، وَ اءَخَذَهَا مِنْ مُصَرَّحَاتِهَا وَ مُشْتَبِهَاتِهَا، قَدْ لَزِمَتْهُ تَبِعَاتُ جَمْعِهَا، وَ اءَشْرَفَ عَلَى فِرَاقِهَا، تَبْقَى لِمَنْ وَرَاءَهُ یَنْعَمُونَ فِیهَا، وَ یَتَمَتَّعُونَ بِهَا، فَیَکُونُ الْمَهْنَأُ لِغَیْرِهِ، وَ الْعِبْءُ عَلَى ظَهْرِهِ.
وَ الْمَرْءُ قَدْ غَلِقَتْ رُهُونُهُ بِهَا، فَهُوَ یَعَضُّ یَدَهُ نَدَامَهً عَلَى مَا اءَصْحَرَ لَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ مِنْ اءَمْرِهِ، وَ یَزْهَدُ فِیمَا کَانَ یَرْغَبُ فِیهِ اءَیَّامَ عُمُرِهِ، وَ یَتَمَنَّى انَّ الَّذِی کَانَ یَغْبِطُهُ بِهَا وَ یَحْسُدُهُ عَلَیْهَا قَدْ حَازَهَا دُونَهُ.
فَلَمْ یَزَلِ الْمَوْتُ یُبَالِغُ فِی جَسَدِهِ حَتَّى خَالَطَ لِسَانُهُ سَمْعَهُ، فَصَارَ بَیْنَ اءَهْلِهِ لاَ یَنْطِقُ بِلِسَانِهِ، وَ لاَ یَسْمَعُ بِسَمْعِهِ، یُرَدِّدُ طَرْفَهُ بِالنَّظَرِ فِی وُجُوهِهِمْ، یَرَى حَرَکَاتِ الْسِنَتِهِمْ، وَ لاَ یَسْمَعُ رَجْعَ کَلاَمِهِمْ، ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ الْتِیَاطا بِهِ، فَقُبِضَ بَصَرُهُ کَمَا قُبِضَ سَمْعُهُ، وَ خَرَجَتِ الرُّوحُ مِنْ جَسَدِهِ، فَصَارَ جِیفَهً بَیْنَ اءَهْلِهِ، قَدْ اءَوْحَشُوا مِنْ جَانِبِهِ وَ تَبَاعَدُوا مِنْ قُرْبِهِ، لاَ یُسْعِدُ بَاکِیا، وَ لاَ یُجِیبُ دَاعِیا.
ثُمَّ حَمَلُوهُ إِلَى مَخَطِّ فِی الْارْضِ فَاءَسْلَمُوهُ فِیهِ إِلَى عَمَلِهِ، وَ انْقَطَعُوا عَنْ زَوْرَتِهِ، القیامه حَتَّى إِذَا بَلَغَ الْکِتَابُ اجَلَهُ وَ الْاءَمْرُ مَقَادِیرَهُ، وَ الْحِقَ آخِرُ الْخَلْقِ بِاوَّلِهِ، وَ جَاءَ مِنْ اءَمْرِ اللَّهِ مَا یُرِیدُهُ، مِنْ تَجْدِیدِ خَلْقِهِ، اءَمَادَ السَّمَاءَ وَ فَطَرَهَا، وَ اءَرَجَّ الْاءَرْضَ وَ اءَرْجَفَهَا، وَ قَلَعَ جِبَالَهَا وَ نَسَفَهَا، وَدَکَّ بَعْضُهَا بَعْضا مِنْ هَیْبَهِ جَلاَلَتِهِ، وَ مَخُوفِ سَطْوَتِهِ، وَ اءَخْرَجَ مَنْ فِیهَا فَجَدَّدَهُمْ بَعْدَ إِخْلاَقِهِمْ، وَ جَمَعَهُمْ بَعْدَ تَفَرُّقِهِمْ.
ثُمَّ مَیَّزَهُمْ لِمَا یُرِیدُهُ مِنْ مَسْاءَلَتِهِمْ عَنْ خَفَایَا الْاءَعْمَالِ وَ خَبَایَا الْاءَفْعَالِ، وَ جَعَلَهُمْ فَرِیقَیْنِ، اءَنْعَمَ عَلَى هَؤُلاَءِ، وَ انْتَقَمَ مِنْ هَؤُلاَءِ.
فَاءَمَّا اءَهْلُ الطَّاعَهِ فَاءَثَابَهُمْ بِجِوَارِهِ، وَ خَلَّدَهُمْ فِی دَارِهِ، حَیْثُ لاَ یَظْعَنُ النُّزَّالُ، وَ لاَ یَتَغَیَّرُ لَهُمُ الْحَالُ، وَ لاَ تَنُوبُهُمُ اپلْاءَفْزَاعُ، وَ لاَ تَنَالُهُمُ الْاءَسْقَامُ، وَ لاَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْاءَخْطَارُ، وَ لاَ تُشْخِصُهُمُ الْاءَسْفَارُ.
وَ اءَمَّا اءَهْلُ الْمَعْصِیَهِ فَاءَنْزَلَهُمْ شَرَّ دَارٍ، وَ غَلَّ الْاءَیْدِیَ إِلَى الْاءَعْنَاقِ، وَ قَرَنَ النَّوَاصِیَ بِالْاءَقْدَامِ، وَ اءَلْبَسَهُمْ سَرَابِیلَ الْقَطِرَانِ، وَ مُقَطَّعَاتِ النِّیرَانِ، فِی عَذَابٍ قَدِ اشْتَدَّ حَرُّهُ، وَ بَابٍ قَدْ اءُطْبِقَ عَلَى اءَهْلِهِ، فِی نَارٍ لَهَا کَلَبٌ وَ لَجَبٌ وَ لَهَبٌ سَاطِعٌ، وَ قَصِیفٌ هَائِلٌ، لاَ یَظْعَنُ مُقِیمُهَا، وَ لاَ یُفَادَى اءَسِیرُهَا، وَ لاَ تُفْصَمُ کُبُولُهَا، لاَ مُدَّهَ لِلدَّارِ فَتَفْنَى ، وَ لاَ اءَجَلَ لِلْقَوْمِ فَیُقْضَى .
مِنْهَا فِی ذِکْرِ النَّبِیِّ ص :
قَدْ حَقَّرَ الدُّنْیَا وَ صَغَّرَهَا، وَ اءَهْوَنَ بِهَا وَ هَوَّنَهَا، وَ عَلِمَ اءَنَّ اللَّهَ زَوَاهَا عَنْهُ اخْتِیَارا، وَ بَسَطَهَا لِغَیْرِهِ احْتِقَارا، فَاءَعْرَضَ عَنِ الدُّنْیَا بِقَلْبِهِ، وَ اءَمَاتَ ذِکْرَهَا عَنْ نَفْسِهِ، وَ اءَحَبَّ اءَنْ تَغِیبَ زِینَتُهَا عَنْ عَیْنِهِ لِکَیْلاَ یَتَّخِذَ مِنْهَا رِیَاشا، اءَوْ یَرْجُوَ فِیهَا مَقَاما، بَلَّغَ عَنْ رَبِّهِ مُعْذِرا، وَ نَصَحَ لاُِمَّتِهِ مُنْذِرا، وَ دَعَا إِلَى الْجَنَّهِ مُبَشِّرا.
نَحْنُ شَجَرَهُ النُّبُوَّهِ وَ مَحَطُّ الرِّسَالَهِ، وَ مُخْتَلَفُ الْمَلاَئِکَهِ، وَ مَعَادِنُ الْعِلْمِ، وَ یَنَابِیعُ الْحُکْمِ، نَاصِرُنَا وَ مُحِبُّنَا یَنْتَظِرُ الرَّحْمَهَ، وَ عَدُوُّنَا وَ مُبْغِضُنَا یَنْتَظِرُ السَّطْوَهَ.
الباب الحادى عشر فی المعاد و أحوال الموت و القبر و أهوال الحشر و القیامه و دخول الجنّه و النار
من کتاب منهاج الولایه فی نهج البلاغه فی المعاد و أحوال الموت و القبر و أهوال الحشر و القیامه و دخول الجنّه و النار
خطبه ۱۰۹
و من خطبه له- علیه الصّلوه و السّلام- : «کلّ شیء خاشع له،» هر چیزى که هست خاشع و فروتن است او را.
فلک اندر رکوع استاده اوست
زمین اندر سجود افتاده اوست
شادى روحانیان از بهر اوست
گریه کرّ و بیان از قهر اوست
مرغ گردون در رهش پر مى زند
بر درش چون حلقهاى سر مى زند
در سجودش روز و شب خورشید و ماه
کرده پیشانىّ خود بر خاک راه
روز از بسطش سپند افروخته
شب ز قبضش در سیاهى سوخته
اى خرد سرگشته درگاه تو
عقل را سر رشته گم در راه تو
بحر در شورت سرانداز آمده
پاى در گل تا کمرگاه آمده
آتش از شوق تو چون آتش شده
پاى بر آتش چنین سرکش شده
باد پى تو بى سر و پا آمده
باد در کف خاک پیما آمده
آب را نامانده آبى بر جگر
و آبش از شوق تو بگذشته ز سر
خاک در کوى تو، بر در مانده اى
خاک بر سر، خاکسارى مانده اى
«و کلّ شیء قائم به:» و هر چیزى که موجود است به ذات خداى تعالى قائم است و ثابت، و حق تعالى به ذات خود قائم.
مصراع:
ما به تو قائم چو تو قائم به ذات
قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «أصدق بیت قالته العرب قول لبید [مصراع]: ألا کلّ شیء ما خلا اللّه باطل»«» یعنى هر چه غیر خداى تعالى است باطل و غیر ثابت است فی نفسه، بل ثابت لغیره است از قبیل عمى.
بیت:
وجود جمله ظلّ حضرت توست
همه آثار صنع و قدرت توست
جهانى عقل و جان حیران بمانده
تو در پرده چنین پنهان بمانده
«غنى کلّ فقیر، و عزّ کلّ ذلیل، و قوّه کلّ ضعیف، و مفزع کلّ ملهوف.» اوست بى نیازى هر نیازمند،
شعر:
قدیم بى ولد قیّوم بى خویش
تولّاى توانگر فخر درویش
منزّه از زن و از خویش و فرزند
مبرّا از شبیه و مثل و مانند)
و عزیزى هر خوارى کش، و قوّت هر ضعیف، و فریادرس هر محزون.
عطّار:
زهى عزّت که چندین بى نیازى است
که چندین عقل و دین آنجا به بازى است
زهى حیرت«» که از تعظیم آن جاه
ندارد کس سر مویى بدان راه
زهى قوّت که گر خواهد به یک دم
زمین چون موم گرداند فلک هم
«من تکلّم سمع نطقه، و من سکت علم سرّه،» هر کس که سخن گوید، مى شنود گفتار او، و آن کس که خاموشى گزیند، مى داند اسرار او.
«و من عاش فعلیه رزقه، و من مات فإلیه منقلبه.» آن کس که بزیست پس بر اوست روزى او، و آن کس که مرد پس به سوى حضرت اوست بازگشت او.
و منها: «سبحانک خالقا و معبودا بحسن بلائک عند خلقک» پاکا از همه نقصى، آفریننده و معبودا به خوبى بلاى تو نزد خلق تو.
الباء فی قوله: «بحسن بلائک» قیل: إنّها یتعلّق بسبحانک: أى أنزّهک بهذا الإعتبار، و یحتمل أن یتعلّق بمعبود، و یحتمل أن یتعلّق بقوله: «خلقت دارا، و جعلت فیها مأدبه: مشربا و مطعما، و أزواجا و خدما، و قصورا و أنهارا، و زروعا و ثمارا، ثمّ أرسلت داعیا یدعو إلیها، فلا الدّاعى أجابوا، و لا فیما رغّبت رغبوا، و لا إلى ما شوّقت إلیه اشتاقوا.» آفریدى تو خانهاى را، و گردانیدى در او میهمانى از شراب و طعام، و همسران و خادمان، و قصرها و جویها، و زرعها و میوهها، باز فرستادى داعى که بخواند به سوى آن میهمانى. پس نه آن دعوت کننده را اجابت کردند، و نه در آنچه ترغیب کردى رغبت کردند، و نه به آنچه تشویق کردى مشتاق شدند.
استعار لفظ الدار للاسلام، باعتبار جمعه لأهله، و لفظ المأدبه للجنّه باعتبار جمعها للمشتهیات، و الداعى هو الرسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- و قد جمعها الخبر: «إنّ اللّه جعل الإسلام دارا، و الجنّه مأدبه، و الدّاعى إلیها محمّدا».«» «أقبلوا على جیفه قد افتضحوا بأکلها، و اصطلحوا على حبّها،» روى آوردند بر جیفه گندیده که رسوا شدند به خوردن آن، و متّفق شدند بر دوستى آن.
عطّار:
چند نازى زین سراى خاکسار
همچو مردارى و کرکس صد هزار
استعار لفظ «الجیفه» للدنیا، لاستقذار نفوس الأولیاء لها، و وصف «الافتضاح بأکلها» للاشتهاء بإقنائها، و الخروج به عن شعار الصالحین و طاعه اللّه.
مولانا:
چون که در کوچه خرى مردار شد
صد سگ خفته بدان بیدار شد
حرصهاى رفته اندر کتم غیب
تاختن آورد و سر بر زد ز جیب
مو به موى هر سگى دندان شده
وز براى حیله دم جنبان شده
صد چنین سگ اندر این تن خفته اند
چون شکارى نیستشان بنهفته اند
«و من عشق شیئا أعشى بصره، و أمرض قلبه،» و آن کس که عاشق شد چیزى را،مى پوشاند آن چیز چشم او را، و مریض مى گرداند دل او را.
«فهو ینظر بعین غیر صحیحه، و یسمع باذن غیر سمیعه،» پس او نظر مى کند به دیده معلول، و مىشنود به گوش ناشنوا.
استعار وصف «العشا» لما یعرض لأبصار«» بصائر أهلها من أغطیه الجهل، فیفسد نظرها، فلا یبصر ما ینتفع به، و لا یسمع ما یتّعظ به.
«قد خرقت الشّهوات عقله، و أماتت الدّنیا قلبه، و ولهت علیها نفسه،» بدرستى که دریده است شهوتها عقل او را، و مى رانیده است دنیا دل او را، و واله و شیفته گردانیده است بر خویش نفس او را.
هر آن ملکى که از جان داریش دوست
نیرزد هیچ چون مرگ از پى اوست
اگر ملک تو شد صحراى دنیا
سرانجامت سه گز خاک است مأوى
تو گر باشى گدایى یا شهنشاه
سه گز کرباس و ده خشت است همراه
اگر ملکت ز ماهى تا به ماه است
سرانجامت بدین دروازه راه است
چو بر بندند ناگاهات زنخدان
همه ملک جهان آن دم زنخ«» دان
ز هر چیزى که دارى کام و ناکام
جدا مىبایدت شد در سرانجام
برین عمرى که چندین پیچ دارد
مشو غرّه که پى بر هیچ دارد
چو پى بر باد دارد عمر هیچ است
ولى این هیچ را صد گونه پیچ است
استعار وصف «التخریق» لتفریق أفکاره فی تحصیل المشتهیات، و استعار وصف «الإماته» لإخراج قلبه من الانتفاع به فی أمر الآخره، فهو کالمیّت عنها.
«فهو عبد لها، و لمن فی یده شیء منها،» پس او بنده است دنیا را، و بنده است آن کس را که در دست او چیزى است از دنیا.
قال ابو على الرودبارى: «من دخل الدنیا و هو عنها جرّار، تحلّ إلى الآخره و هوعنها جرّ.»
نظامى:
پاژگون بین نقش دیباچه جهان
نام هر بنده جهان خواجه جهان
«حیثما زالت زال إلیها، و حیثما أقبلت أقبل علیها،» پس به طریق بندگان آنجا که زایل شد دنیا، زایل مىشود از آنجا که به سوى او، و آنجا رو کرد دنیا روى آورد بر او.
عطّار فرماید:
ألا اى روز و شب در حرص پویان
به حیلت همچو مور و موش جویان
حریصى بر سرت کرده فسارى
تو را حرص است و اشتر را مهارى
شبانهروزى چو اختر روز کورى
اسیر حرص روز و شب چو مورى
فغان زین عنکبوتان مگسخوار
همه چون کرکسان در بند مردار
فغان از حرص انسان گوى تا چند
و زین سگ سیرتان زشت پیوند
«و لا ینزجر من اللّه بزاجر، و لا یتّعظ منه بواعظ،» و منزجر و ممتنع نمى شود از خداى تعالى به زجر و منع زاجرى، و پند گرفته نمى شود از او به پند واعظى.
«و هو یرى المأخوذین على الغرّه، حیث لا إقاله و لا رجعه، کیف نزل بهم ما کانوا یجهلون،» و او مى بیند گرفتاران بر فریب خوردن به دنیا، جایى که نیست در گذاشتن گناه و نه بازگشتن- یعنى آخرت- که چگونه فرود آمده به ایشان آنچه بودند که نمى دانستند.
«و جاءهم من فراق الدّنیا ما کانوا یأمنون، و قدموا من الآخره ما کانوا یوعدون.» و چگونه آمده ایشان از فراق دنیا آنچه بودند که به امن بودند از آن، و پیش آمدند از آخرت آنچه بودند که بیم کرده مى شدند.
سوف ترى إذا انجلى الغبار
أ فرس تحتک أم حمار
شیخ احمد غزالى گوید: فذلک کار دیدن ملک است و به اوّل مغرور گشتن هلک. یکى از علما پادشاهى را به فوت پسرى تعزیت داد، گفت: مات إبنک و هو فرعک، و مات أبوک و هو أصلک، و مات أخوک و هو وصلک، فما ذا ترتقب بعدفناء الأصل و الفرع و الوصل باش تا این تجارت را خسارت بینى عین القضاه:
بفکندنى است هر چه برداشته ایم
استردنى است هر چه بنگاشته ایم
سودا بود است هر چه پنداشته ایم
دردا که به عشوه«» عمر بگذاشته ایم
«فغیر موصوف ما نزل بهم:» پس در وصف نمىآید آنچه نازل شده به ایشان از شداید.
«اجتمعت علیهم سکره الموت و حسره الفوت،» مجتمع شده بر ایشان شدّت مرگ و حسرت فوت اموال و اهالى.
«ففترت لها أطرافهم، و تغیّرت لها ألوانهم،» پس سست شد اعضاى ایشان، و متغیّر شد رنگهاى ایشان.
«ثمّ ازداد الموت فیهم ولوجا، فحیل بین أحدهم و بین منطقه،» باز زیادت کرد موت در ایشان دخول، پس حائل شد میان یکى از ایشان و سخن گفتن او.
آن یکى دیوانه را از اهل راز
گشت وقت نزع«»، جان کندن دراز
از سر بىقوّتى و اضطرار
همچو ابرى خون فشان بگریست زار
گفت چون جان اى خدا آوردهاى
چون همى بردى چرا آوردهاى
گر نبودى جان من بر سودمى
زین همه جان کندن ایمن بودمى
نه مرا از زیستن مردن بدى
نه تو را آوردن و بردن بدى
کاشکى رنج شد آمد نیستى
گر شد آمد نیستى بد نیستى
«و إنّه لبین أهله ینظر ببصره، و یسمع باذنه، على صحّه من عقله، و بقاء من لبّه،» و بدرستى که او هر آینه در میان اهل خویش نظر مىکند به چشم خود، و مىشنود به گوش خود، بر حال صحّت از عقل، و باقى بودن از خرد او.
«یفکّر فیم أفنى عمره، و فیم أذهب دهره» اندیشه مىکند که در چه چیز فنا شده زندگانى او، و در چه چیز گذرانیده زمان حیات او «و یتذکّر أموالا جمعها،» و یاد مىآورد مالها که جمع کرده آن را.
«أغمض فی مطالبها، و أخذها من مصرّحاتها و مشتبهاتها،» حال آنکه اغماض کرده و چشم فرو خوابانیده در مأخذ آن اموال، و فرا گرفته آن را از محرّمات واضحه الحرمه و از مشتبهات آن. أى تساهل فی وجوه أخذها و لم یضبط دینه فیها.
«و قد لزمته تبعات جمعها، و أشرف على فراقها،» بدرستى که لازم او شد عاقبتهاى بد جمع کردن آن اموال، و مطّلع شد بر فراق آن.
«تبقى لمن وراءه ینعمون فیها، و یتمتّعون بها،» باقى ماند آن اموال مر آن کسانى که بعد از اویند، تنعّم مىکنند در آن، و تمتّع مىگیرند به آن.
«فیکون المهنأ لغیره، و العبء على ظهره.»- «المهنأ» المصدر من هنأ یهناء- یعنى پس باشد گوارا شدن و هنائت آن اموال مر غیر او را، و باشد ثقل و بار آن بر پشت او.
«و المرء قد غلقت رهونه بها،» و شخص بتحقیق در گرو است رهنهاى او به آن.
استعار وصف «غلق الرهون» ملاحظه لعدم انفکاک نفسه من تبعاتها المشبّهه، لغلق الرهن بما علیه من مال.
«فهو یعضّ یده ندامه على ما أصحر له عند الموت من أمره،» پس او مىگزد دست خود را از پشیمانى آنچه ظاهر و منکشف شده مر او را در حال مرگ از امر او.
مولانا:
سیلاب گرفت، کرد ویرانه عمر
آغاز پرى نهاد پیمانه عمر
خوش باش که تا چشم زنى خوش بکشد
حمّال زمانه رخت از خانه عمر
«و یزهد فیما کان یرغب فیه أیّام عمره،» و زاهد و بىرغبت مىشود در آنچه بود که رغبت مىکرد در او مدّت عمر خویش.
«و یتمنّى أنّ الّذى کان یغبطه بها و یحسده علیها قد حازها دونه» و تمنّا کند آنچه بود که غبطه مى برد به آن و حسد داشت بر آن، بدرستى که صاحب آن شود غیر او «فلم یزل الموت یبالغ فی جسده حتّى خالط سمعه،»«» پس لا یزال مرگ مبالغه مىکند در جسد او، تا آمیخته شد سمع او را.
«فصار بین أهله لا ینطق بلسانه، و لا یسمع بسمعه:» پس بازگشت میان اهل خود نه سخن گوید به زبان خود، و نه شنوا باشد به سمع خود.
«یردّد طرفه«» فی وجوههم،» مى گرداند چشم و نگرستن خود در رویهاى ایشان.
«یرى حرکات ألسنتهم، و لا یسمع رجع کلامهم.» پس مى بیند حرکات زبانهاى ایشان، و نمىشنود رجوع سخنان ایشان با یکدیگر.
عطّار:
تیرگىّ دیده و کرّى گوش
پیرى و نقصان عقل و ضعف و هوش
این و صد چندان سپاه لشکرند
سر به سر میر اجل را چاکرند
روز و شب پیوسته لشکر مىرسد
یعنى از پس، میرها در مىرسد
چو در آمد از همه سویى سپاه
هم تو باز افتى و هم نفست ز راه
خوش خوشى با نفس سگ در ساختى
عشرتى با او به هم در باختى
پاى بست عشرت او آمدى
زیر دست قدرت او آمدى
چون در آید گرد تو شاه و حشم
تو جدا افتى ز سگ، سگ از تو هم
گر ز هم اینجا جدا خواهید شد
پس به فرقت مبتلا خواهید شد
غم مخور گر با هم اینجا کم رسید
ز آنکه در دوزخ خوشى با هم رسید
«ثمّ ازداد الموت التیاطا،» باز زیاد کرد مرگ التصاق به او.
«فقبض بصره کما قبض سمعه، و خرجت الرّوح من جسده،» پس قبض کرد بینایى او همچنان چه قبض کرده بود شنوایى او، و بیرون رفت روح از جسد او.
همچو آن مرغ قفص در اندُهان
کرد بر گردش به حلقه گربکان
مرغ جانش موش شد سوراخ جوى
چون شنید از گربکان او غرّه خوى
کى بود او را درین حزن حزن
آرزوى از قفص بیرون شدن
گربه مرگ است و اجل چنگال او
مىزند بر مرغ پرّ و بال او
«فصار جیفه بین أهله، قد أوحشوا من جانبه، و تباعدوا من قربه.» پس بازگشت مردارى بد بوى میان اهل خود، بدرستى متوحّش شدند از جانب او، و دورى جستند از نزدیک شدن به او.
«لا یسعد باکیا، و لا یجیب داعیا.» یارى نمىکند هیچ گریه کننده را، و جواب نمىدهد هیچ خواننده را.
«ثمّ حملوه إلى محطّ فی الأرض،» باز حمل کردند او را به سوى لحد.
عطّار:
دفن مى کردند مردى را به خاک
شد حسن در بصره پیش آن مغاک
سوى آن گور و لحد مى بنگریست
بر سر آن گور بر خود مى گریست
پس چنین گفت او که کارى مشکل است
کین جهان را گور آخر منزل است
وان جهان را اوّلین منزل همین است
اوّلین و آخرین زیر زمین است
دل چه بندى در جهانى جمله رنگ
کآخرش این است یعنى گور تنگ
چون نترسى از جهانى صعبناک
کاوّلش این است یعنى زیر خاک
«فأسلموه فیه إلى عمله،» پس سپردند او را در آنجا با عمل او.
فی الفتوحات المکیّه: «کلّ انسان فی البرزخ مرهون بکسبه، محبوس فی صور أعماله، إلى أن یبعث یوم القیامه.» «و انقطعوا عن زورته حتّى إذا یبلغ الکتاب أجله، و الأمر مقادیره،» و منقطع شدند از زیارت او تا وقتى که برسد نوشته بقاى نشئه دنیا به مدّت مضروبه خود، و امر خلایق به اندازه خویش.
«و الحق آخر الخلق بأوّله،» و ملحق گردد آخر خلق به اوّل او. قال تعالى: إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ. «و جاء من أمر اللّه ما یریده من تجدید خلقه،» و بیاید از امر خداى تعالى آنچه مىخواهد آن را از نو گردانیدن خلق او.
«أماد السّماء و فطرها،» بخسباند آسمان را و بشکافد آن را.
«و أرجّ الأرض و أرجفها،» و بلرزاند زمین را و بجنباند او را جنبانیدن سخت.
«و قلع جبالها و نسفها،» و برکند کوههاى او و بر باد دهد.
«و دکّ بعضها بعضا من هیبه جلالته» و خرد و مرد گرداند بعضى از آن بعض دیگر را از هیبت عظمت او.
«و مخوف سطوته،» و خوف شدّت او.
«و أخرج من فیها، فجدّدهم بعد إخلاقهم، و جمعهم بعد تفریقهم،» و بیرون آورد آن کس که در زمین مدفون است، پس نو گرداند ایشان را بعد از کهنه گردانیدن ایشان، و جمع آرد ایشان را بعد از متفرّق گردانیدن ایشان.
«ثمّ میّزهم لما یرید من مسألتهم عن خفایا الأعمال و خبایا الأفعال،» باز تمییز کند ایشان را از براى آنچه مىخواهد از پرسش ایشان را، از پنهانیهاى علمها و پنهانیهاى فعلها.
«و جعلهم فریقین: أنعم على هؤلاء و انتقم من هؤلاء.» و بگردانید ایشان را دو گروه سعدا و اشقیا: انعام کند بر آن گروه سعدا، و کینه کشد از آن گروه اشقیا.
عطّار:
گر دوزخى و گر بهشتى امروز
پیدا نشود خوبى و زشتى امروز
دى رفت قلم آنچه نوشتى امروز
فردا به برآید آنچه کشتى امروز
هر لحظه تحیّر به شبیخون آید
تا جان پس ازین کجا شود چون آید
مىسوزم از آن که پرده چون برخیزد
چه کار ز زیر پرده بیرون آید
به هر گه کز جهان رفتى تو بیرون
نخواهد بود حالت از دو بیرون
اگر آلوده پالوده گردى
و گر پالوده«» آسوده گردى
چو تو آلوده باشى و گنهکار
کنندت در نهاد خود گرفتار
و گر پالوده دل باشى تو در راه
فشانان دست به خرامى«» به درگاه
فراز عرش و شیب چاه با توست
بهشت و دوزخت همراه با توست
همى تا تو چگونه رفت خواهى
در این ره بر چه پهلو خفت خواهى
اگر در پرده در پرده«» باشى
در آن چیزى که در وى مرده باشى
نمیرد هیچ بینا دل سفیهى
نخیزد هیچ کنّاسى«» فقیهى
«فأمّا أهل الطّاعه فأثابهم بجواره، و خلّدهم فی داره،» پس امّا اهل طاعت و فرمانبردارى خداى تعالى: پس پاداش دهد ایشان را به جوار خویش، و مخلّد دارد ایشان در دار خویش- یعنى جنّت- .
«حیث لا یظعن النّزّال، و لا تتغیّر بهم الحال، و لا تنوبهم الأفزاع، و لا تنالهم الأسقام، و لا تعرض لهم الأخطار، و لا تشخصهم الأسفار.» آنجا که نقل نکنند نازلان در او، و متغیّر نگردد به ایشان حال، و فرو نیاید به ایشان فزعها و ترسها، و نرسد به ایشان مرضها، و عارض نشود ایشان را خطرها، و بیرون نمىبرد ایشان را سفرها.
بل نعیم دائم مخلّد مؤبّد، لأنّ نوع الإنسانی أبدىّ بالإتّفاق، قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «إنّکم خلقتم للأبد، و إنّما تنقلون من دار إلى دار».
اندر آن بقعه ز اهل نفس و نفس
مرگ میرد دگر نمیرد کس
و اختلفوا فی انقطاع أشخاص النوع الإنسانی بانتهاء مدّه الدنیا، و انتفاء التوالدفی الآخره.
قال الشیخ فی الباب التاسع و الستّین و ثلاثمائه:«» «اختلف أصحابنا فی هذا النوع الإنسانی، هل ینقطع«» أشخاصه بانتهاء مدّه الدنیا أو لا فمن لم یکشف قال بانتهائه، و من کشف قال بعدم انتهائه، و إنّ التوالد فی الآخره فی هذه النوع الإنسانی باق فی المثل فی نکاح الرجل المرأه الآدمیه الإنسانیه على صوره أذکرها، و التوالد أیضا بین جنسین مختلفین: و هما بنو آدم و الحور اللاتى أنشأهنّ اللّه فی الجنان على صوره الإنسان و لیس بأناسىّ. فتوالدهما بنکاح بینهما فی الإنس و الحور، و یتناکحان فی زمن الفرد، ینکح الرجل إذا أراد جمیع من عنده من النساء و الحور، من غیر تقدّم و لا تأخّر، مثل فاکهه الجنّه لا مَقْطُوعَهٍ وَ لا مَمْنُوعَهٍ.«» بل یقطف دان«» من غیر فقد مع وجود أکل و طیب طعم. فإذا أفضى الرجل إلى الحوراء و الإنسیّه له فی کلّ دعوه«» شهوه و لذّه، لا یقدر قدرها، لو وجدها فی الدنیا غشى علیه من شدّه حلاوتها.
فتکون منه فی کلّ دعوه«» ریح مثیره یخرج من ذکره، فیتلقاها رحم المرأه، فیتکوّن من حینه فیها ولد فی کلّ دفعه، و یکمل نشأه ما بین الدفعتین، و یخرج مولودا مصوّرا مع النفس الخارجى من المرأه روحا مجرّدا طبیعیا. فهذا هو التوالد الروحانى فی البشر بین الجنسین المختلفین و المتماثلین.
فلا یزال الأمر کذلک دائما أبدا، و یشاهد الأبوان ما تولّد عنها من ذلک النکاح، و هم کالملائکه الذین یدخلون البیت المعمور و لا یعودون الیه أبدا. هذا«» صوره توالد هذا النوع الإنسانی و لا حظّ لهؤلاء الأولاد فی النعیم المحسوس، و لا یبلغوا مقام النعیم المعنوى. فنعیمهم برزخى، کنعیم صاحب الرؤیا بما یراه فی حال نومه، و ذلک لما یقتضیه النشأ الطبیعى. فلا یزال النوع الانسانى یتوالد، و لکن حکمه ما ذکرناه.
و أمّا توالد الأرواح البشریه فإنّ لهما فی الآخره مثل ما لهما فی الدنیا اجتماعات برزخیات، مثل ما یرى النائم فی النوم أنّه ینکح زوجته و یولد له. فإذا اقیم العبد فی هذا المقام، سواء کان فی الدنیا أو فی الآخره، و نکح الرجل من حیث«» زوجته من حیث زوّجها،«» یتولّد بینهما من ذلک النکاح أولاد روحانیون، ما یکون حکمهم حکم المولودین من النکاح الحسّى فی الأجسام، و الصور المحسوسات التی تقدّم ذکرها. فیخرج الأولاد ملائکه کراما، لا بل أرواحا مطهّره. و هذا هو توالد الأرواح.
و لکن لا بدّ أن یکون ذلک عن تجلّى برزخى، فتجلّى الحقّ فی الصور المقیّده. فإنّ البرزخ أوسع الحضرات وجودا، و هو مجمع البحرین: بحر المعانی و بحر المحسوسات. فالمحسوس لا یکون معنى، و المعنى لا یکون محسوسا، و حضره الخیال التی عبّرنا عنه بمجمع البحرین، هو یجسّد المعانی، و یلطّف المحسوس، و یلقب فی عین الناظرین عین کلّ معلوم. فهو الحاکم المتحکّم الذى یحکم و لا یحکم علیه، مع کونه مخلوقا. إلّا أنّ الأنفاس التی تظهر من تنفّس الحوراء أو الآدمیه، إذا کانت صوره، ما ظهرت فیه من نفس النکاح یخرج مخالفا للنفس الذى لا صوره فیه، یمیّزه اهل الکشف، و لا یدرک ذلک فی الآخره إلّا اهل الکشف فی الدنیا. و صوره هذا النشأ المتولّد عن هذا النکاح، فی صوره نشأ الملائکه أو الصور من أنفاس الذاکرین للّه، و ما یخلق اللّه من صور الأعمال، و قد صحّت الأخبار بذلک عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- .» «و أما أهل المعصیه فأنزلهم شرّ دار، و غلّ الأیدى إلى الأعناق، و قرن النّواصى بالأقدام، و ألبسهم سرابیل القطران، و مقطّعات النّیران،» و امّا اهل معصیت، پس فرود آورد ایشان را در بدترین خانه که دوزخ است، و ببندد دستهاى ایشان بر گردنهاى ایشان، و نزدیک سازد موى پیشانى ایشان به قدمهاى ایشان، و بپوشاند ایشان را پیراهنهاى سیاه از قطران، و جامه هاى آتشین.
«فی عذاب قد اشتدّ حرّه، و باب قد أطبق على أهله،» در عذابى بتحقیق مشتدّ شده گرماى او، و بابى بدرستى بسته شده بر اهل او.
«فی نار لها کلب و لجب، و لهب ساطع، و قصیف هائل،» در آتشى که او را شدّت است و اصوات غلبه، و زبانه بلند برآمده، و غرّیدن هولناک از قبیل غرّیدن رعد.
«لا یظعن مقیمها و لا یفادى أسیرها، و لا تفصم کبولها.» نقل نمى کند مقیم او، و باز خریده نمى شود اسیر و بندى او، و شکسته نمى شود زنجیر و غلّ او.
«لا مدّه للدّار فتفنى، و لا أجل للقوم فیقضى.» نه مدّتى معیّن است آن شرّ دار را تا فانى شود، و نه اجلى است اهل او را تا منقضى گردد. أعاذنا اللّه تعالى من شرّ دار
هر آن چندان که کردى نیک و بد تو
همه آماده بینى گرد خود تو
اگر بد کردهاى زیر حجابى
و گر نه با بزرگان هم رکابى
به نیکى و بدى در کار خویشى
یقین آیینه کردار خویشى
اگر نیک است و گر بد کار و کردار
شود در پیش روى تو پدیدار
منهاج الولاية في شرح نهج البلاغة، ج 2 عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه 1024-1038