خطبه ها خطبه شماره ۲۹/7 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)ايده‏ئولوژى چيست ؟-جهان بينى چيست ؟

تفسيرى درباره دل و ابعاد آن

از آنهنگام كه روش عينى گرايانه افراطى با حالت عاشقانه به نمود پرستى و توزين در علوم روانى رواج پيدا كرده است ، اكثريت قريب باتفاق روانشناسان حرفه‏اى و آنانكه توانائى رهائى از جاذبيت شخصيت‏هاى چشمگير را ندارند ، نه تنها روح ( روان ) را كه موضوع حقيقى روانشناسى است ، كنار گذاشته‏اند ، بلكه فعاليتها و پديده‏هاى فراوانى را كه در قلمرو درون آدمى قابل مشاهده همگانى است ، ناديده گرفته‏اند .

بطوريكه هر موقعى كه سخن از آن فعاليتها و پديده‏ها بميان ميآمد ، با يك اصطلاح متافيزيك كه كوبنده‏تر از چماق تكفير قرون وسطائى بر مغز كوبنده آن سخن بود ، مردودش ميساختند اين جمله معترضه را براى شوخى بخاطر بسپاريم كه « يكى از تعريف‏هاى قابل توجه كه درباره انسان ميتوان گفت اين جمله است كه ميگويد : انسان موجوديست تكفير كننده ، زيرا نخست تحت تأثير يك عده عوامل به يك موضوع مانند فرويد به غريزه جنسى عاشق مى ‏شود و تدريجا عشق او بمرحله پرستش ميرسد ،اگر چه از جمله پرستش وحشت داشته باشد ، همينكه درباره آن موضوع به حالت پرستش رسيد هر كس كه كمترين ترديدى درباره موضوع معبودش روا بدارد ، تكفيرش مي كند » عشق و پرستش نمود عينى و توزين در علوم روانى بقدرى در مغرب زمين اوج گرفت كه حتى يك روانشناس متخصص در كار خود نيز قدرت ابراز تعميم حقايق روانشناسى را در خود نديد بهر حال ، تا كنون چنين بوده است كه انسانها حتى در مقامات بالاى علمى نيز عاشق مى‏شوند و بقول مولوى : در صندوق محدود معشوق خود مى‏روند و درش را هم بطورى قفل مى‏كنند كه نه كليد علوم ديگر بتواند آنرا باز كند و نه كليد دركهاى وجدانى و نه هيچ چيز .

يكى از آن موضوعات فوق العاده با اهميت كه قربانى عشق و پرستش نمود پرستان و عشاق توزين گشته است ، دل است كه با صدها نوع فعاليتى كه دارد و بهيچ وجه نميتوان آنها را با فعاليت عقلانى محض نظرى تفسير و توجيه نمود ، بكنار گذاشته شد و قاچاق تلقى گشت . بلى ميتوانيم از روى تقليد از شخصيت‏هائى كه خود را به عللى گوناگون از شهرت علمى جهانى برخوردار ساخته‏اند ، اين حقايق را كنار بگذاريم : دل ، عقل عملى ، سرشت انسانى ،فطرت صافى ، وجدان ، ضمير ، سطح عميق شخصيت و اگر ديديم كه كنار گذاشتن آنها مساوى سوزاندن ميليونها كتاب ادبى عالى و انسانى ظريف است كه با از بين رفتن آنها مجبور خواهيم شد برگرديم بار ديگر زندگى را از غار نشينى شروع كنيم مانعى ندارد و ميتوانيم با اصطلاح بافى و لفظ بازى واقعيت آنها را دگرگون كنيم مثلا بجاى وجدان بيدار ، خود آگاهى را بكار ببريم ، و بجاى وجدان سرزنش كننده در موقع ارتكاب بديها ، با اصطلاحى مانند صداى سركوفتگى غريزه دلخوش كنيم با همه اين خود فريبى‏ها و انسان فريبى ‏ها نتيجه كار ما جز اين نخواهد بود كه جان و روان و روح انسانى را از انسان شستشو نموده ، و موجودى را در تاريخ بوجود بياوريم كه مانند يك ابزار ماشين در اختيار خواسته‏ هاى سود جويان و خودمحوران بوده باشد ، حتى از نامگذارى چنين موجود با نام انسان نيز قدرت انسان شناسى و انسان سازى را از رهبران عالى انسانيت سلب نمائيم .

البته فراموش نمى‏كنيم كه قدرت پرستان ماكياولى گاهى براى پيشبرد مقاصد خود با كمال مهارت مى‏توانند از كلماتى مانند دل ، وجدان ، شعور انسانى كه آنها را براى روز مبادا زير نفتالين نگهداشته‏اند ، بهره بردارى كنند اكنون براى اثبات اينكه روانشناسى حرفه‏اى در فضاى ساختگى فرهنگ انسانى ،چه بلائى بر سر انسان آورده است به بيان صدها فعاليت و تأثرات و نمودهاى درونى كه در تركيبات گوناگون دل وجود دارد مى ‏پردازيم . اين مبحث در دوران خشكسالى انسان شناسى واقعى ، از اهميت حياتى برخوردار مى ‏باشد .

لذا از مطالعه كنندگان ارجمند تقاضا مى‏شود كه از دقت و بررسى كافى دريغ نفرمايند . و به ماشين شدن انسان در اين دوران خيره نشوند و رسالت پايدار نگهداشتن انسان را فراموش نكنند و هويت واقعى انسان را از دريچه چشم محدود نگران ننگرند . پيش از شمارش تركيبات متنوع دل چند نكته را تذكر ميدهيم كه يكى از علل اساسى محدود ساختن فعاليت‏هاى مغزى و روانى بشر در كارهاى حسى و انعكاس محض ذهنى و تعقل تنظيم كننده واحدها و قضاياى پذيرفته شده ( بدون تحقيق درباره آن واحدها و قضايا ) سرخوردگى افراطى بعضى از متفكران مغرب زمين از استعدادها و فعاليتهاى معنوى و ظريف مغز و روان در قرون وسطى بوده است ، نه اينكه اينان توانسته باشند ، براى نفى و انكار استعدادها و فعاليتهاى مزبور دليلى داشته باشند .

مخصوصا مى ‏بينيم پيشتازان و متصديان مديريت جوامع در موقعيتهاى مناسب همان استعدادها و فعاليتهاى معنوى و ظريف انسان‏ها را به رخ كشيده و آنها را مورد بهره بردارى قرار ميدهند .مانند « اى وجدانهاى پاك انسانى » ، « ما از وجدانهاى پاك در اين مسئله استمداد ميكنيم » ، « مطالب خصم ما بيشرمانه و ضد انسانى است » اينان چنانكه گفتيم ميتوانند با مهارت بسيار دقيق بجاى كلمات قلب و دل و وجدان كلمات ديگرى را استخدام نمود و به هدف خود برسند . نكته دوم [ انديشه‏ هاى فرويد تأليف آدگارپش ص 92 ترجمه آقاى غلامعلى توسلى .] يكى از مهمترين و اساسى ‏ترين عواملى كه در حذف دل از قاموس حيات بشرى بچشم ميخورد ، همان آلرژى و حساسيت روانى است كه بعضى از متفكران مانند فرويد درباره فعاليتهاى مذهبى دل پيدا كرده‏اند اين عبارت را در گذشته از اين شخص نقل كرديم « من براى بحث در اين قبيل مطالب توزين ناپذير خود را ناراحت مييابم و بهمين ناراحتى همواره اقرار دارم » [ لغت نامه دهخدا ماده دل نقل از آندراج ، در تتبع و بررسى تركيبات دل در حدود 200 تركيب با شواهد شعرى و نثرى جمع آورى نموديم و سپس به لغت نامه مرحوم دهخدا مراجعه نموديم . از تركيبات و شواهد شعرى و نثرى اين گنجينه پر ارزش استفاده‏ها كرديم بدينوسيله مراتب تعظيم و تمجيد از آن مرحوم و دانشمندانى را كه در تكميل و تتميم اين اثر تاريخى كوشيده‏اند ، تقديم ميكنيم . ] در اين عبارت دقت كنيد و سپس از وجدان علمى فرويد بپرسيد كه شما با كدامين منطق با داشتن آلرژى و حساسيت روانى كه نوعى بيمارى روانى است در موضوع مذهب كه از اهميت حياتى برخوردار است بررسى و قضاوت كرده‏ايد ؟ نكته سوم يكى از اساسى‏ ترين استعدادها و فعاليت‏هاى دل خدا جوئى و خدايابى آنست . دل مخزن اسرار حق است :

دل چه باشد مخزن اسرار حق
خلوت جان بر سر بازار حق

شيخ محمود شبسترى

دل اساس كارگاه آدمى است و بارگاه محرمى با خداست :

دل امين بارگاه محرمى است
دل اساس كارگاه آدمى است

شيخ محمود شبسترى مؤلف آنندراج ميگويد : « دل لطيفه ربانى و روحانى و او حقيقت انسان است و مدرك عالم و عارف و عاشق و مخاطب و معاتب همان است . هر كه دل را دريافت ، خدا را دريافت و هر كه به دل رسيد به خدا رسيد ، دانى كه دل چيست و كجاست ، دل منظر خداست و مظهر جلال و جمال كبرياست و منظور لطف الهى است و چون قالب رنگ دل گيرد و همرنگ دل شود ، قالب نيز منظور الهى باشد » [ قاموس كتاب مقدس نقل از لغت نامه دهخدا ] در قاموس كتاب مقدس دل چنين تعريف شده است :

« محل و مركز جميع اميد و اراده دوست و دشمن و نيز مركز بصيرت عقلى است و داراى تمام طبايع روحانيه بنى نوع بشر ميباشد . » اكنون به بيان تركيبات و معانى دل مي پردازيم .

1 دل آب دادن لذت بردن و محفوظ شدن .

2 دل آب شدن ذوب شدن ( هراسيدن ، بى تاب شدن ) .

3 آب صبر بر دل زدن

« ما بى تو به دل برنزديم آب صبورى
چون سنگدلان دل ننهاديم به دورى »

سعدى

4 آتش دل

« دريا دو چشم و بر دل آتش همى فزايد
مردم ميان دريا آتش چگونه بايد »

رودكى

5 دل آرا نگار 6 دل آراستن تصميم گرفتن

« ابا ژنده پيلان و با خواسته
كه خونى به كينه دل آراسته »

« دلى كز خرد گردد آراسته
چو گنجى بود پر ز ر و خواسته »

سعدى

7 آرام دل معشوقه

« كسى برگرفت از جهان كام دل
كه يكدل بود با وى آرام دل »

سعدى

8 آرامش دل بمعناى فراغت دل

« دلى كه رامش جويد نيابد او دانش
سرى كه بالش جويد نيابد او افسر »

عنصرى

9 ارزش دل .10 آرزوى دل .11 دل آزاد آزاد دل .12 دل آزار .13 از دل آمدن « چطور از دستت آمد اين بچه يتيم را زدى ؟ »

« با لب آماده فرياد هر شب بر درت
آيم و ديگر دلم نايد كه بيدارت كنم »

14 از دل برآمدن « آه از دل بر آورد ، سخن او از دل برآمد » .15 از دل برآوردن از دل بر انداختن ، محبت كسى را از دل برانداختن و از دل راندن

« از آن زمان كه تو ما را از دل برآوردى
مسافريم بهر خاطرى كه ميگذريم »

حسن بيك رفيع

16 از دل به دل رفتن

« گر دل به دل رود ز دل خويش باز پرس
تا بى هواى تست كرا زين ديار دل »

سوزنى

« از دل به دلت رسول كرديم
و ز ديده زبان راز بستيم »

خاقانى 17 از بهر دل براى رضا و خشنودى دل كسى « گفت از بهر دل من جوانمردى بكن » لغت نامه دهخدا نقل از تاريخ برامكه .

18 از ته دل از صميم قلب .19 دل از جاى رفتن ( ترسيدن )20 دل از دست داده دل از كف داده

« بهر جا قامتش چون من دل از كف داده‏اى دارد
به رنگ نقش پا در هر قدم افتاده‏اى دارد »

محمد على طائف

21 دل آزردن

« دگر ره نيازارمش سخت دل
چو ياد آيدم سختى كار گل »

سعدى

22 آزردن دل دل و يا جان را ناراحت كردن

« مرا بهر چه كنى دل نخواهد آزردن
كه هر چه دوست پسندد بجان دوست رواست »

سعدى

23 دل از كسى پرداختن دل خالى كردن و قطع علاقه كردن

« توان از كسى دل بپرداختن
كه دانى كه بى او توان ساختن »

سعدى 24 دل از كسى يا چيزى شستن اعراض از آن .25 از دل گذشتن ملهم شدن « از دلم گذشت كه امروز دوستم بسراغم مي آيد » 26 از دل ماندن آزرده خاطر شدن

« دل چو رويش ديد جانرا در بباخت
خاطر خواجو ازين از دل بماند »

خواجوى كرمانى

27 از دل نگريستن بسيار اهميت دادن

« دهم جان گر از دل بمن بنگرى
كنم خاك تن تا تو پى بسپرى »

فردوسى

28 از همه دل خواستن از همه سطوح دل خواستن

« هر كه ما را نخواهد از همه دل
گر همه دل بود از و بگسل »

سنائى

29 دل از هوس بريدن .30 دل آسا آنچه خاطر را آسايش دهد .31 دل آسائى تسلى .32 آسوده دل فارغ البال ، آرام دل

« شه آزرده دل شد ز گفتارشان
نوازشگرى كرد بسيارشان »

نظامى

33 اشتر دل كينه توز 34 آشفته دل .35 دل آشوب .36 دل افتاده تنگدل .37 دل افروز ( روشن كننده دل ) 38 افسرده دل

« در محفل خود راه مده همچو منى را
كافسرده دل افسرده كند انجمنى را »

39 دل افكار ( دلريش و شكسته دل ) .40 دل آگاه

« بلى داند دلى كاگاه باشد
كه از دلها بدلها راه باشد »

41 الحان و نغمه ‏هاى دل

« دل مرغان خراسان را من دانه نهم
كه ز مرغان دل الحان به خراسان يابم »

خاقانى

42 آماده دل

« يكى بد سگال و يكى ساده دل
سپهبد بهر كار آماده دل »

فردوسى

43 دل انجام كسيكه مراد دل را به انجام ميرساند .44 دل اندر واى نگران .45 دل انگيزان نوائى از موسيقى .46 آواى دل .

47 دلاورى شجاعت .48 دلاويز .49 آه دل .50 اهل دل صاحبدل ، اهل ذوق ، اهل مكاشفه

« دل رفت گر اهل دل بيابم
زين مرهم زخم آن ببينم »

خاقانى

« معرفتى در گل آدم نماند
اهل دلى در همه عالم نماند »

نظامى

« نور حق ظاهر بود اندر ولى
نيك بين باشى اگر اهل دلى »

مولوى

51 آهن دل

« چو ديوان آهن دل الماس چنگ
چو گرگان بد گوهر آشفته رنگ »

نظامى

52 آهو دل ترسو و ضعيف .53 اى دل ، دلا اى جان ، اى من ، اى نفس

« اى دل خواهى كه در دلارام رسى
بى تيمارى بدان مه تام رسى »

از قابوسنامه

« اى دل ار سيل فنا بنياد هستى بركند
چون ترا نوح است كشتيبان ز طوفان غم مخور »

حافظ

« دلا كشيدن بايد عتاب و ناز بتان
رطب نباشد بى خار و كنز بى مارا »

فرالاوى

« دلا سلوك چنان كن كه گر بلغزد پاى
فرشته‏ات به دو دست دعا نگهدارد »

حافظ

54 آيينه دل

آيينه دل چون شود صافى و پاك
نقش‏ها بينى برون از آب و خاك »

مولوى

« دل صادق بسان آينه است
رازها پيش او معاينه است »

سنائى

55 دل با خود نبودن « هامان گفت اى ملك مرا دل با خود نيست از غم ملك زاده » لغت نامه دهخدا نقل از سمك عيار ج 1 ص 2 56 بار دل 57 بارقه‏اى كه بر دل ميزند .58 باز دل كسى كه دل بمانند دل باز دارد .59 باز آمدن دل برگشتن دل به حال طبيعى خود

« چو باز آمدش دل به جاماسب گفت
كه اين خود چرا داشتى در نهفت »

فردوسى

60 دل باز كردن « دل باز كردن پيش كسى و غمها و رازها با او گفتن » .61 دل با كسى نبودن سخت در هراس و وحشت بودن « همگان به درگاه آمدند كه با كسى دل نبود » .

تاريخ بيهقى

62 با دل گفتن

« دگر گفت با دل كه از چند گاه
شدم من بدين مرز جوياى شاه »

فردوسى

63 دل بجاى داشتن

« به او گفت كاين دل ندارد بجاى
ز سر پرسمش پاسخ آرد ز پاى »

فردوسى

64 بد دل ، دل بد كردن

« چو بشنيد مهران ز كيد اين سخن
بدو گفت از ين خواب دل بد مكن »

فردوسى

65 دل بدست آوردن

« تا توانى دلى بدست آور
دل شكستن هنر نمى‏باشد »

سعدى

« اگر بر آب روى خسى باشى ،
و اگر بر هوا پرى مگسى باشى ،
دلى بدست آر تا كسى باشى » .

خواجه عبد اللَّه انصارى

66 دل بدل توافق عميق ميان دو انسان .67 بر آن دل بر آن عقيده و تصميم قلبى

« نه بر جنگ از ايران زمين آمديم
به مهمان خاقان چين آمديم »

نظامى

68 دل بر راه بودن

« ز انتظارم ديده و دل بر رهست
زين غمم آزاد كن گر وقت هست »

مولوى

69 دل بردن

« جوان را ره و رأى گردان بود
دلش بردن از راه آسان بود »

اسدى

« دل بردى از من به يغما اى ترك غارتگر من
ديدى چه آوردى ايدوست از دست دل بر سر من »

حكيم صفا اصفهانى

70 برده دل عاشق .71 دل بر سر آن بودن خواهش و هواى آن چيز را داشتن .

« صد گونه سبب طى شد و يكدل نشكستى
امشب كه دل بر سر ناز آمدنت نيست »

عرفى 72 دل بر سر زبان داشتن و دل بر كف داشتن

« چون كنم را ز عشق را خس پوش
من كه دل بر سر زبان دارم »

طالب آملى

73 بر سر و دل كسى بودن بار خاطر و مايه رنج او بودن 74 برگشتن دل به حالت طبيعى 75 برنا دل جوان دل 76 بر در دلها نشستن غمخوار بودن به مصيبت ديدگان

« ميان به خدمت آزادگان بسته و بر در دلها نشسته » .

گلستان سعدى

77 دل بريدن .78 بز دل ترسو و جبان .79 دل بستن

« دوستان عيب كنندم كه چرا دل بتو بستم
بايد اول بتو گفتن كه چنين خوب چرائى »

سعدى

80 دل به باد دادن « چنان افتاد از قضا كه بو نعيم نديم مگر به حديث اين ترك دل به باد داده بود » 81 دل به جان آمدن

« سينه مالا مال در دست اى دريغا مرهمى
دل ز تنهائى بجان آمد خدايا همدمى »

حافظ

82 دل به چند جا رفتن

« جائى نميروى كه دل بد گمان من
تا بازگشتن تو به صد جا نمى‏رود »

صائب تبريزى

83 به دل خود به ميل خود 84 دل به دريا زدن

« گر به طوفان ميسپارد ور به ساحل ميبرد
دل به دريا و سپر بر روى آب افكنده‏ايم »

سعدى

« ديده دريا كنم و صبر به صحرا فكنم
و ندرين كار دل خويش بدريا فكنم »

حافظ

« اشرف از گردون نيابى گوهر مطلوب را
تا نيندازى در اين ره دل بدريا چون حباب »

سعيد اشرف

« رهروان عقل ساحل را به جان دل بسته‏اند
ما دل خود را براه عشق بر دريا زديم »

ظهير فاريابى

85 دل به روى دويدن خون گريستن

« چو در گوش خواهر شد آن گفتگوى
همه بر دويدش دل از تن به روى »

فردوسى

86 دل به كسى پرداختن

« كسى كه روى تو ديدست حال من داند
كه هر كه دل بتو پرداخت صبر نتواند »

سعدى

87 به دل گرفتن متأثر شدن و در انتظار انتقام بودن

« فلك به عمر خود از هر كه يافت آزارى
به دل گرفت و به عهد تو انتقام كشيد »

حسن بيك رفيع

88 به دل نشستن .89 بيدل دل از دست داده

« بيدلى در همه احوال خدا با او بود
او نمى‏ديدش و از دور خدايا مى‏كرد »

حافظ

90 بى دل بى رحم و بى عاطفه .91 دل بيتاب

« دانم كه بيقرارى اين درد جانگداز
حرف شكايت از دل بيتاب ميكشد »

صائب تبريزى

92 بيچاره شدن دل .93 بيدار دل .94 دل بيمار

« دل بيمار را دوا بتوان
حمق را هيچگونه چاره مدان »

سنائى

95 بيمارى دل 96 دل بينائى ديدن دل

« همى ديدن دل طلب هر زمان
كه از ديدن دل فزايد روان »

اسدى

97 دل پاره گشتن

« ديد بنوعى كه دلش پاره گشت
برزگر پير در آن ساده دشت

نظامى

98 دل پاك

به دل پاك مرا جامه نا پاك رواست
بد مر آنرا كه دل و جامه پليد است و پلشت »

كسائى

99 پاكدل

« دل كه پاكيزه بود جامه ناپاك چه باك
سر كه بى مغز بود نغزى دستار چه سود

100 پاك كردن دل .101 دل پائين ريختن « در آن لحظه كه آن حادثه را ديدم دلم پائين ريخت يا دلم فرو ريخت » 102 پر دل 103 دل پر آشوب 104 پراكنده بودن دل

« كه بازار چندانكه آكنده تر
تهيدست را دل پراكنده‏تر »

سعدى

105 دل پر بودن « دلم از كارهاى او پر است » 106 پر درد گشتن دل

« دلش گشت پر درد و رخسار زرد
پر از غم روان لب پر از باد سر »

فردوسى

107 پر زدن دل « دلم براى وطن پر ميزند » « دلش مثل كبوتر پر ميزند » 108 دل پر سودا 109 دل پرسى احوال پرسى 110 دل پر كينه و انتقامجو

« شد از باختر سوى درياى گنگ
دلى پر ز كين و سرى پر ز جنگ »

111 پريشان دل 112 پژمرده دل 113 دل پسند 114 پوشيده دل كور دل 115 پيچان دل اضطراب و پريشانى 116 دل پيروز 117 دل پيشه سكوت و خاموشى118 تاب زدن دل تافتن دل .119 تاراج دل .120 تازه دل دل شاداب ، جوان دل .121 تافتن دل .122 تباهى دل شيفته شدن ، فساد دل .123 تپيده دل .124 ترجمان دل .125 دل تركيدن .126 تشويش دل .127 تصديق دل .128 تفته دل دل تفتيده ، سخت غمناك .129 تكذيب دل .130 دل تفتيده .131 تمناى دل .132 تنگ دل .133 دلتنگ .134 دلتنگ شدن

گر از دلبرى دل بتنگ آيدت
و گر غمگسارى بچنك آيدت

سعدى

135 توسن دلى سخت دل بودن .136 ته دل .137 ته دل روشن روشن بودن .138 تهى دل خالى بودن دل از كينه و بغض .139 دل تهى كردن خالى كردن دل « همه گله ‏ها و شكوه‏ ها را بازگو كردن ،انتقام گرفتن » .140 تيره دل بد رأى ، نادرست .141 تيز دل شجاع و دلاور .142 ثناى دل .143 جان و دل مايه هستى و حيات .144 دل و جان دندان و ناخن .145 دل و جانى خالصانه .146 دل جستن عقيده كسى را پرسش كردن و بررسى نمودن .147 جنگ و كينه در دل .148 جوان دل 149 جوشيدن دل شدت فعاليت دل چه در عواطف و چه در هيجانات ديگر 150 دلجوئى و دلجو .151 دل چركين .152 دلچسب .153 چشم دل ديده دل

« چشم دل باز كن كه جان بينى
آنچه نا ديدنيست آن بينى »

هاتف

154 چشم و دل سير بى نياز و بى طمع .155 چوبين دل .156 چيره دل دل پيروز ، قوى دل .157 حال آمدن دل خوشدل و شادمان شدن .158 حجاب دل .159 حديث دل .160 حرف دل .161 حكايت دل .162 خالى بودن دل از كينه و بغض .163 خالى كردن دل از كينه يا اندوه .164 خاموشى دل .165 خانه دل

« ما خانه دل جاى تمناى تو كرديم
در خانه چراغ از رخ زيباى تو كرديم »

كمال خجندى

166 دل خائيدن

« در خم طره تو شيوه ماست
دل به دندان شانه خائيدن »

طالب آملى

167 خرابى دل

« دل و عمرم خراب گشت و ز تو
عوض يك خراب مى‏نرسد »

خاقانى

168 خراشيدن دل آزردن دل .

169 خراشيده دل .

170 خرم دل

« خرم دلى كه منبع انهار كوثر است
كوثر كجا ز ديده پر اشك بهتر است »

171 خسته دل دل فگار ، دلخسته ، مغموم .172 خطاى دل .173 خلوت دل در خلوت دل .174 خلوت نشين دل

« گرگ آزاد ريسمان در حلق
كيست خلوت نشين دل با خلق »

اوحدى

175 خليده دل مجروح دل ، دل مجروح .176 خندان دل دل خندان .177 خنك شدن دل راحت دل .178 خواب دل .179 دلخواسته معشوق .180 دلخواه .181 خواهش دل .182 خود را در دل ديگرى جا دادن .183 دلخور شدن .184 دلخوردگى .185 دل خوردن

« ز فكر دانه مخور زير آسمان دل خويش
به آب خشك محال است آسيا گردد »

صائب تبريزى

« دل را به ره بيهده كامى نتوان خورد
اين ميوه عزيز است بخامى نتوان خورد »

وحيد

186 دلخوش

« بر مرگ دل خوش است درين واقعه مرا
كاب حيات در لب ياقوت فام اوست »

سعدى

187 دلخوش داشتن قناعت و رضايت دادن بچيزى .188 دلخوشى .189 دلخوشى دادن .190 خون دل

از بس كه سر زلفش در خون دل من شد
در نافه مشگ افشان دل گشت جگر خوارش »

فريد الدين عطار

« نه زخم خورد كه خون دل خراب نخورد
غرور او ز سفال شكسته آب نخورد »

كليم

191 دل خون .192 خون شدن دل ، دل خونين ، دل خون بودن

« ور نه خود اشفقن منها چون بدى
گر نه از بيمش دل كه خون شدى »

مولوى

« دلش خون شد و راز در دل بماند
ولى پايش از گريه در گل بماند »

سعدى

193 دل روح و جان و روان

« دريغ من كه مرا مرگ و زندگانى تلخ
كه دل تبست و تباهست و تن تباه و تبست

آغاجى

194 دل شهامت ، شجاعت ، توانائى

« هزار كبك ندارد دل يكى شاهين
هزار بنده ندارد دل خداوندى

شهيد

بلخى 195 دل مايه شجاعت و تكيه‏گاه

« دل شهر ياران و پشت كيان
به فرياد هر كس كمر در ميان »

فردوسى

196 دلا ، اى دل اى جان ، اى من ، اى نفس .197 دلير قوى دل ، دلاور ، شجاع

« شد از مردى آن سوار دلير
گمان برد كان شير دل بود شير »

نظامى

198 دل دادن

« اين ديده شوخ مى‏كشد دل به كمند
خواهى كه به كس دل ندهى ديده به بند »

دل من خواست همى بر كف او دارم دل
ور بجاى دل جان خواهد بدهم كه سزاست

فرخى

199 دلداده 200 دلدار .201 دلدارى .202 داغ دل 203 دام دل .204 دانا دل .205 در دل آمدن

« در دلم آمد كه سال آن مه من چند
هفته ديگر بر آن شمار بر آمد »

سوزنى

206 دل در انتظار بودن

« بزرگان چشم و دل در انتظارند
عزيزان وقت و ساعت مى‏شمارند »

سعدى

207 در دل را باز كردن هر چه در دل داشتن گفتن .208 درد دل .

« تن بى درد دل جز آب و گل نيست
دل فارغ ز درد عشق دل نيست »

جامى

209 در دل داشتن باطنا بر آن بودن ، در خاطر داشتن ، نيت آن داشتن

« همى داشت اندر دل اين شهريار
چنين تا بر آمد بر اين روزگار »

فردوسى

210 در دل رفتن به دل نشستن .211 دل در سنگ شكستن خاموشى گزيدن .212 در دل قرار دادن عميقا معتقد شدن .213 دل در كمند آوردن

« وقتى به لطف گوى و مدارا و مردمى
باشد كه در كمند قبول آورى دلى »

سعدى

214 در دل گرفتن

« صاف چون آينه مى‏بايد شدن با نيك و بد
هيچ چيز از هيچ كس در دل نمى‏بايد گرفت »

صائب تبريزى

215 دل در گرو گذاشتن

« يكى را چو من دل بدست كسى

گرو بودمى برد خوارى بسى »سعدى 216 در ماندن دل بيچاره شدن دل .

217 در دل نشستن .218 دل دريا كردن دل بدريا زدن

« در محيط آفرينش از حبابى كم مباش
كز نظر وا كردنى دل را به دريا كرد و رفت »

صائب تبريزى

219 دل درياى نور

« دل نباشد غير آن درياى نور
دل نظر گاه خدا و آنگاه كور »

مولوى مثنوى

220 دل دريائى پريشانى و تشويش دل

« پريشان خاطرى چون زلف يار بى وفا دارم
دل دريايى چون كشتى بى ناخدا دارم »

مير نجات

221 دست از دل بر آوردن عزم و تصميم قطعى .222 دل دگرگون كردن .223 دل و دماغ هوى ، علاقه .224 دل دوختن

« دل دوختن بوعده معشوق بى وفا
جز آروزى خام و خيال محال نيست »

قدسى

225 دود دل آه و ناله .

« برق جمالى بجست خرمن خلقى بسوخت
ز آنهمه آتش نگفت دود دلى بر شود »

سعدى

226 دل دور داشتن حالت اجتناب از چيزى

« دل و مغز را دور دار از شتاب
خرد با شتاب اندر آيد به خواب »

فردوسى

227 دل دو نيم

« بلاى چشم در راهى عظيم است
هميشه چشم بر ره دل دو نيم است »

نظامى

228 دو دل بودن و يكدل بودن

« من دژم كردم كه با من دل دو تا كردست دوست
خرم آن باشد كه با او دوست دل يكتا كند »

منوچهرى دامغانى

229 دلدهى اشتغال .230 ديده دل .231 دل و ديده گرامى ، بسيار عزيز .

« بديشان سپرد آن دل و ديده را
جهان جوى گرد پسنديده را »

فردوسى

232 دل و دين زدن بتاراج بردن .233 ديو دل شيطانى .234 دل ديوانه

« دل ديوانه بشيبد هر ماه
چون نظر سوى هلالش برسد »

خاقانى

« دل را به كف هر كه نهم باز پس آرد
كس تاب نگهدارى ديوانه ندارد »

235 دريا كردن دل

« تو دريا كن دل اى ساقى و خم را در ميان آور
سر ما گرم از ين پيمانه كم كم نمى‏گردد »

صائب تبريزى

236 راحت دل .237 راز دل

« صبح آتشى از نهان بر آورد
راز دل آسمان بر آورد »

خاقانى

238 راز دل زمانه كنايه از آفتاب .239 راست دل دل صاف و پاك .240 دل راست داشتن با كسى يكرنگ بودن .241 دل راه دادن دريافت دل « دلم به گفتار تو راه نميدهد » مانند فتواى دل « استفت قلبك » ( از دل خود فتوى بگير ) و ببين راه ميدهد يا نه ) 242 راه از دل به دل

« بلى داند دلى كاگاه باشد
كه از دلها به دلها راه باشد »

243 راه را دل ميشناسد

« دور شو از راهزنان حواس
راه تو دل داند دل را شناس »

نظامى

244 دلربا .245 رسيدن دل .246 دل رفتن

« دل ميرود ز دستم صاحبدلان خدا را
دردا كه راز پنهان خواهد شد آشكارا »

حافظ

« اى ساربان آهسته ران كارام جانم ميرود
و آندل كه با خود داشتم با دلستانم ميرود »

247 دلرفته بيجان .248 رميدن دل

« چپ و راست لشگر كشيدن گرفت
دل پر دلان زو رميدن گرفت »

سعدى

« من رميده دل آن به كه در سماع نيايم
كه گر بپاى در آيم به در برند بدوشم »

سعدى

دلم رميده لولى وشى است شور انگيز
دروغ وعده و قتال وضع و رنگ آميز »

حافظ

249 رنجش دل

« مرنجان دلم را كه اين مرغ وحشى
ز بامى كه برخاست مشكل نشيند »

طبيب

250 روا ديدن دل اجازه وجدان .251 روشندل روشن ضمير

« چنين گفت روشندل پارسى
كه بگذشت سال از برش چار سى »

فردوسى

« قوى راى و روشندل و نغز گوى » نظامى 252 دل روشن شدن ناگهانى بارقه‏اى كه بر دل ميزند .

253 دلريش .254 زبان دل گفتار خاص دل .255 دل زخم .256 دل زداى مقبول ، پسنديده ، پاك كننده دل از اندوه و اضطراب و ترديد .

257 زنده دل

« بجان زنده دلان سعديا كه ملك وجود
نيارزد آنكه دلى را ز خود بيازارى »

سعدى

« نور ادب دل را زنده كند »

258 زوال دل اعراض ، ركود و خموشى 259 زيارت دل

« تا بتوانى زيارت دلها كن ( كافزون ز هزار كعبه آمد يك دل »

خواجه عبد اللّه انصارى

260 ساده دل .261 دلساز خاطر نواز ، دلنواز .262 دلسازى غيرت و حميت .263 سبك دل ظريف خاطر گشتن .264 سبك شدن دل ترسيدن

« از هول زخم او دل گيتى سبك شود
گر در مصاف دست به گرز گران كند »

مسعود سعد

265 سبك گردانيدن دل خالى كردن دل از كينه يا اندوه

« دل سبك گردان ز كين تا قابل نيكان شوى
باغبان بيرون كند از خاك گلشن سنگ را »

اقامت صفاهانى

266 دلستان معشوق

« دل از آن دلستان بكس نرسد
بر از آن بوستان بكس نرسد »

خاقانى

« اى ساربان آهسته ران كآرام جانم ميرود
و آندل كه با خود داشتم با دلستانم ميرود »

سعدى

267 سخت دل بى مهر ، ظالم ، قسى القلب .268 سخن دل « سخن كه از دل برآيد بدل نشيند » .269 دلسرد .270 سرد كردن كسى را بر دل كسى از نظر انداختن وى .271 سر رفتن دل تنگ حوصله شدن .272 سر گرم كردن دل مشغول داشتن آن .273 سر گشته دل دل سر گشته

« اين دل سر گشته از خود تهى پر از گداز
بر سر چاه زنخدان كوزه دولاب بين »

274 سفر به ابديت از راه دل

« به دل در خواص بقا ميگريزم
بجان زين خراس فنا ميگريزم »

خاقانى

« دل شود چون به علم بيننده
راه جويد به آفريننده »

اوحدى 275 دل سفره كردن همه رازها و حوادث و دردها و خوشى‏هاى خود را بازگو كردن .276 سندان دل دل سخت ، دل آهنين .

277 دل سنگ

« دلى كه عاشق و صابر بود مگر سنگ است
ز عشق تا بصبورى هزار فرسنگ است »

278 سنگ دل

آن دل چون سنگ ما را چند چند
پند گفتيم و نمى‏پذيرفت و رفت »

279 سنگ بر دل ز دل دل از هوس بريدن .280 سنگ صبر بر دل بستن سكوت و خاموشى گزيدن .281 سوختن دل دلسوزى به كسى .282 دلسوخته

« بس ستاره آتش از آهن جهيد
وين دل سوزيده پذرفت و كشيد

مولوى

283 سوزاندن دل كسى سخت ناراحت كردن او .284 دلسوزى به كسى .285 سويداى دل .286 سياه دل

« بر سيه دل چه سود خواندن وعظ
نرود ميخ آهنين در سنگ »

سعدى

287 دل سياه كردن ايجاد اندوه كردن .288 دل سير بودن بى اعتنائى و بى طمع بودن .289 سيماب دل بى دل و ترسو .290 دلشاد

« بى وصل تو كاصل شادمانى است
تن را دل شادمان مبينام »

خاقانى

291 شاداب دل خوش طبع .292 شخوده دل خراشيده دل ، دل ريش ، دل زخم .293 دلشدگى حماقت و نادانى .294 شستن دل پاك كردن دل .295 شستن دل اعراض قطعى از چيزى يا كسى .296 شفا يافتن دل

« جواب سرد فرستى شفاى دل ندهد
شفا چگونه دهد چون جلاب باشد سرد »

خاقانى

297 دل شكار

« ز پگاه مير خوبان به شكار مى‏خرامد
كه به تير غمزه او دل ما شكار بادا »

مولوى

298 شكستن دل كسى .299 دل شكسته .300 شكيبا دل دل آرام و با ظرفيت .301 شمع دل

« شمع دل عشاقان بنشست چو او برخاست
افغان ز نظر بازان برخاست چو او بنشست »

حافظ

302 از دل شنيدن و پذيرش از دل .303 شور زدن دل هيجان اضطراب انگيز .304 شوريده دل پريشان خاطر ، عاشق و شيفته .

305 شيرين كردن دل خوش كردن دل .306 شيشه دل نازك دل .307 شيشه دل بر سنگ زدن شكستن آن

« چندين هزار شيشه دل را به سنگ زد
افسانه ايست اينكه دل يار نازك است »

صائب تبريزى

308 دل شيطانى منقلب 309 شيفته دل شوريده دل ، بيقرار .310 صاحبدل آگاه دل ، عارف ، بينا دل

« صاحبدلى به مدرسه آمد ز خانقاه
بشكست عهد صحبت اهل طريق را »

سعدى

« دل مى‏رود ز دستم صاحبدلان خدا را
دردا كه راز پنهان خواهد شد آشكارا »

حافظ

311 صافى دل صافى ضمير .312 صيد شدن دل شكار شدن دل به كسى يا به چيزى .313 ضعف رفتن دل براى كسى خواهان او شدن .314 دلش طاقچه ندارد نهايت رك گو و صريح و صاف و ساده است .315 دل طاق كردن كنايه از يگانه شدن و مجرد گشتن از علايق

« خط در خط عالم كش و در خط مشو از كس
دل طاق كن از هستى و بر طاق بنه اسباب »

خاقانى

316 طپش دل .

« دل مى ‏طپد اندر بر سعدى چو كبوتر
زين رفتن و باز آمدن كبك خرامان »

سعدى

317 ظلمت دل 318 عشق مربوط به دل است

« دلم تا عشقباز آمد در او جز غم نمى‏بينم
دلى بى غم كجا جويم كه در عالم نمى‏بينم »

سعدى

319 عمارت دل آبادى دل

تا بتوانى عمارت دلها كن
بهتر ز هزار كعبه باشد يكدل »

خواجه عبد اللّه انصارى

320 غر دل ترسنده .321 غريو دل فرياد پرخاش جويانه

« چو آگه شد از رستم و كار ديو
پر از خون شدش چشم و دل پر غريو »

فردوسى

322 غم دل

« گفته بودم چو بيائى غم دل با تو بگويم
چه بگويم كه غم از دل برود چون تو بيائى

سعدى

323 دل غمگين

« دل از ديرى كار غمگين مدار
تو نيكى طلب كن نه زودى كار

اسدى

324 دل غنى و بى نياز

دل چو غنى شد ز فقيرى چه غم
روز رهائى ز اسيرى چه غم »

خواجوى كرمانى

325 دل فارغ

« تن بى درد دل جز آب و گل نيست
دل فارغ ز درد عشق دل نيست »

جامى

326 فراخ بودن دل يا گنجايش بودن آن در بذل و بخشش و تحمل حوادث .

« مرا غم آيد اگر چه مرا دل است فراخ
زمان دادن و بخشيدن بدان كردار »

فرخى

327 فراغت دل دل آسودگى .

328 فرزانه دل دلى هماهنگ با عقل و خرد و هوش

« ز گفتار فرزانه دل مرد پير
سخن بشنو و يك بيك ياد گير »

فردوسى

329 دل فرو ريختن ترس و وحشت در برابر حوادث ناگهانى .330 دل فرو گير جاى آسايش دل .331 دلفريبى .332 فساد دل .

333 قدر دل

« قدر دل و پايه جان يافتن
جز به رياضت نتوان يافتن »

نظامى

334 قرار گرفتن دل آرام گرفتن آن .335 قرص بودن دل مطمئن بودن آن ( اصطلاح عاميانه ) .336 قوت دل شجاعت .337 دل قوى

« دل قوى باشد چو دامن پاك باشد مرد را
ايمنى چون دامن تو پاك گشت و دل قوى »

ناصر خسرو

338 كام دل مطلوب نفس ، هواى نفس .339 كباب از دل بينوا خوردن كنايه از ربودن مال بينوا .340 كباب شدن دل سوختن دل

« خجسته بادت و فرخنده مهرگان و به تو
دل برادر شاد و دل عدوت كباب »

فرخى

341 كدورت دل

« آنقدر بار كدورت به دلم آمده جمع
كه اگر پايم از ين پيچ و خم آيد بيرون »

« لنگ لنگان در دروازه هستى گيرم
نگذارم كه كسى از عدم آيد بيرون »

منسوب به مسيح كاشانى

342 كسى را از دل بر انداختن .343 دل كسى را نگاه داشتن آرامش بخشيدن و جرئت دادن به او .344 دل كسى ربودن

كس نيست به گيتى كه بر او شيفته نبود
دل‏ها ز خوى نيك ربايند نه ز استم »

فرخى

345 كشيدن دل ربودن و جذب آن .346 كعبه دل

« در كوى وفا دو كعبه دارد منزل
يك كعبه سنگى است يكى كعبه دل »

347 كعبه كردن دل توجه شديد بآن .348 كفيده دل شكافته دل

« كفيده دل و بر لب آورده كف
دهن باز كرده چو پشت كشف »

نظامى

349 كلنگ دل مرغ دل ، ترسو .350 كم دل ترسو .351 كنارنگ دل قوى دل

« كدام است گرد و كنارنگ دل
به مردى سيه كرده در جنگ دل »

فردوسى

352 كنج دل .353 كندن دل از چيزى يا از كسى .354 دلكوب دل آزار ، بى رحم .355 كور دل .356 كينه از دل شستن

« سر نامه كرد آفرين از نخست
بر آنكس كه او كينه از دل بشست »

فردوسى 357 كينه و جنگ در دل

« حجت به عقل گوى و مكن در دل
با خلق خيره جنگ و معادا را »

ناصر خسرو 358 كينه در دل داشتن

« بر آن بر نهادند يكسر سخن
كه در دل ندارند كين كهن »

فردوسى 359 گاو دل ترسنده ، بد دل

« مشو با زبون افكنان گاو دل
كه مانى در اندوه چون خر بگل »

نظامى

360 دل گداز غم آورنده .361 دلگران رنجيده خاطر .362 دل گران داشتن كسى دلتنگ بودن از او

« چنين گفت پس اى هنر گستران
مداريد دل‏ها به من برگران »

363 دلگرانى آزردگى .364 گرايش دل

« دل آنجا گرايد كه كامش رواست
خوش آنجاست گيتى كه دلرا هوى است »

اسدى

365 گرد آوردن دل جمع كردن نيروهاى آن .366 گرفتگى دل انقباض و در هم پيچيدن دل .367 دلگرم

« چو با عاشق كند معشوق دلگرم
نبينى در ميان جز رفق و آزرم »

نظامى

368 گرم دل عاشق 369 گرم داشتن دل كسى را دلجوئى كردن از او .370 دلگرم كردن .371 گسسته دل آزرده دل .372 دل گسل دل شكسته .373 دل گسيختن

« دلت را ز مهر كسى بر گسل
كجا نيستش با زبان راست دل »

فردوسى

374 دلگشا بخشنده انبساط به دل ( منظره دلگشا ) .375 گشاد بودن دل فراخ بودن دل ، با بذل و بخشش .376 گشادن دل شاد بودن آن

« همچو آن قفل كه در حرف كليدش باشد
دايم از حرف گشايان بگشايد دل من »

وحيد

377 گفتار خالص دل .378 گفتار و سخن دل

« دل گفت وصالش به دعا باز توان يافت
عمريست كه عمرم همه در كار دعا رفت »

حافظ

« دل گفت مرا علم لدنى هوس است
تعليمم كن اگر ترا دسترس است »

« گفتم كه الف گفت دگر هيچ مگوى
در خانه اگر كس است يك حرف بس است »

منسوب به خيام

379 دل گم كردن دل از دست دادن ، فريفته شدن

« در پرى خوانى يكى دل كرده گم
بر نجوم آن ديگرى بنهاده سم »

380 گم كرده دل دل در راه محبوب از دست داده .381 گنج دل .382 گنجايش دل .383 گنجشك دل ترسو ، بد دل .384 گواهى دل

« دل گواهى ميدهد البته يارم ميرسد
اضطرابم بيش شد بيشك نگارم ميرسد »

مجذوبعلى شاه

« بصورت دو حرف كژ آمد دل اما
ز دل راستگوتر گواهى نيابى »

خاقانى

385 گوش دل باز كردن شنيدن و پذيرش از دل .386 لوح دل

« ميتوانى تار آهى از پشيمانى كشيد
لوح دل را تخته مشق هوس كردن چرا »

صائب تبريزى

387 دل مخالف زبان

« دل اگر با زبان نباشد يار
هر چه گويد زبان بود پيكار »

لغت نامه دهخدا ، نقل از تاريخ سلاجقه كرمان 388 مراد دل

« به مراد دل من باش و دلم نيز مخور
گر همى خواهى كز صحبت من بر بخورى »

فرخى

389 مرده دل سخت افسرده دل

« در تن هر مرده دل عيسى صفت
از تلطف تازه جانى كرده‏اى »

مجد الدين رشيد عزيزى

390 مرغ دل

« مرغ دل را كه در اين بيضه خاكى قفس است
دانه و آب فراوان به خراسان يابم »

خاقانى

391 مشغول بودن دل نگران بودن دل .392 مشغول كردن دل سرگرم كردن دل

« دل به بيهوده‏اى مكن مشغول
كه فلان ژاژ خاى مى‏خايد »

ناصر خسرو

393 دل مومين دل نرم .[اين تركيب در كلمه خرد هم ديده ميشود :با اين تفاوت كه مومين بودن براى دل صفتى مطلوب است و در خرد كنايه از عدم مقاومت آن در برابر حقايق عالى است كه دليل بر ناچيزى عقل نظريست .] 

خرد مومين قدم وين راه تفته
خدا ميداند و آنكس كه رفته

394 مهمانسراى دل

« من به قناعت شده مهمان دل
جان به نوا داده به سلطان دل »

« دل سراى تست پاكش دارم از آلودگى
كاندرين ويرانه مهمانى ندانم كيستى »

على صائبى تبريزى

395 ميان دل هسته مركزى دل : سويداى دل ، سويداى ضمير ، حبه دل ،جايگاه جلوه خداوندى .

« نيست كس را جز تو جائى در سويداى ضمير
آرزوى اهل عرفانى ندانم كيستى »

على صائبى تبريزى

« بهر جزوى ز خاك ار بنگرى راست
هزاران آدم اندر وى هويداست »

« درون حبه‏اى صد خرمن آمد
جهانى در دل يك ارزن آمد »

« بدان خردى كه آمد حبه دل
خداوند دو عالم راست منزل »

شيخ محمود شبسترى

396 ميوه دل

« قرة العين من آن ميوه دل يادش باد
گر چه آسان بشد و كار مرا مشكل كرد »

حافظ

397 نازك دل حساس بودن دل

« چندين هزار شيشه دل را بسنگ زد
افسانه‏ايست اينكه دل يار نازك است »

صائب تبريزى

398 نزهت سراى دل

« باغى كجاست اهل هنر را كنون بگو
نزهت سراى خاطر و دل ساحت درش »

دقايقى مروزى

399 دل نشين مرغوب .400 دل نظرگاه خدا

« دل نباشد غير آن درياى نور
دل نظرگاه خدا و آنگاه كور »

مولوى مثنوى

401 نقطه دل شايد بمعناى فؤاد در عربى باشد مقابل لب كه مركز عقل است

« بر نقطه دل است چو پرگار سير من
اين مرغ قانع است به يكدانه آشنا »

صائب تبريزى

410 دل نگران چشم براه و منتظر .411 دل نگه داشتن دور كردن دل از وسواس .

« دل نگهداريد اى بيحاصلان
در حضور حضرت صاحبدلان »

مولوى

412 دل نمودگى اظهار ميل .413 دل نمودن مهربانى .414 دلنوازى مهربانى .415 دل نه كسيكه توجه كند .416 دلنهادن توجه و دقت .417 نيكدل نيكو دل ، نيكو ضمير

« همى بار كردند و چيزى نماند
سبك نيكدل كاروان ها براند »

فردوسى

418 دل وا پس چشم براه 419 دلوار بى باك .420 دل ويران

« هر كجا ويران بود آنجا اميد گنج هست
گنج حق را مى‏نجوئى در دل ويران چرا

مولوى ديوان شمس

421 دل هر جائى

چو هر ساعت از تو بجائى رود دل
به تنهائى اندر صفائى نبينى

سعدى

422 هر چه در دل داشتن گفتن .423 هشيار دل بيدار ، هوشمند .424 همدل رفيق واقعى

« هين غذاى دل طلب از همدلى
رو بجو اقبال را از مقبلى »

مولوى

425 هواى دل .426 يكدل .427 يكتا دل يكدل ، متحد واقعى

« ز ياران يكدل بلندى رسد »

نظامى

البته بعضى از تركيبات را كه متذكر شديم ، ميتوان با بعضى ديگر از تركيبات مساوى در نظر گرفت . بيائيد همه كتابهاى سازنده بشرى را از كتب باستانى يونان و هند گرفته تا الهيات قرون وسطى و نوشته‏هاى بظاهر ادبى شرق و غرب مانند مثنوى جلال الدين مولوى و بينوايان ويكتور هوگو و آثار انسانى داستايوسكى و بالزاك و تولستوى و شكسپير و صدها امثال اين آثار را كه بسيار بسيار عالى‏تر از روانشناسان حرفه‏اى ، انسان را شناخته ‏اند ، در يك ميدان بزرگ بين المللى جمع كنيم سپس روى كلماتى مانند دل ، وجدان ، عقل سليم ، فطرت پاك ،عواطف عالى ( تصعيد شده ) انسانى را قلم بطلان بكشيم ، يعنى آنها را از آن آثار بزرگ انسانى منها كنيم ، ببينيم آيا در اينصورت حتى يك سطر در آن كتابها وجود خواهد داشت كه به خواندنش بيارزد ؟ اگر دچار حيرت نشويد يك پيشنهاد ديگر هم داريم و آن اينست به اضافه اين كتابهاى ادبى انسانى ، كتابهاى علوم سياسى و اجتماعى و حقوقى و اخلاقى را هم بياوريدو دل و وجدان و عقل سليم را از آنها پاك كنيد ، خواهيد ديد همه آن كتابها در برابر يك سطر از حكم عقل نظرى معمولى كه از خود محورى شروع و در تنازع در بقا شكوفان و در از بين بردن همه انسان‏ها و جهان ختم ميشود ، قدرت مقاومت ندارد . اينست دليل اهميت فوق العاده‏اى كه قرآن به موضوعات سه گانه « قلب و صدر و فؤاد » نشان داده و در حدود 192 آيه سه موضوع مزبور را مطرح نموده است . بعنوان نمونه :

1 ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِىَ كَالْحِجارَةِ اَوْ اَشَدُّ قَسْوَةً وَ اِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما يَتَفَجَّرُ مِنْه الْأَنْهارُ . . . [البقره آيه 74]( سپس دلهاى شما را پس از آن قساوت گرفت و مانند سنگ يا سخت‏تر از آن گشت ، زيرا بعضى از سنگها منفجر ميشود و چشمه سارها از آن بجريان ميفتد . . . )

2 قُلْ مَنْ كانَ عَدُوّاً لِجِبْريلَ فَأَنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‏ قَلْبِكَ بِأِذْنِ اللَّهِ [ البقره آيه 97] ( بگو بآنان هر كس كه با جبرئيل خصومت داشته باشد [ كارى از آن تبهكار ساخته نيست ] زيرا جبرئيل است كه قرآنرا با اذن خداوندى به قلب تو نازل كرده است ) .

3 وَ لِيَرْبِطَ عَلى‏ قُلُوبِكُمْ وَ يُثَبِّتُ بِهِ الْأَقْدامَ [ الانفال آيه 11] ( تا دلهاى شما را بهم نزديك كند ، يا لطف الهى را به دلهاى شما برساند و بوسيله آن قدم‏ها را ثابت نمايد ) .

4 اَلَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ اَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ [الرعد آيه 28] ( كسانيكه ايمان آورده‏اند و دلهاى آنان با ذكر و ياد خداوندى به مقام اطمينان ميرسد ، آگاه باشيد با ذكر و ياد خداوندى دلها مطمئن ميشوند ) .

5 يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ اِلاَّ مَنْ اَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَليمٍ [الشعراء آيه 89] [ روز قيامت ]روزيست كه نه مال سودى مى‏بخشد و نه فرزندان مگر كسى كه با قلب سليم رو به پيشگاه خداوندى بيايد ) .

6 كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ [ المؤمن آيه 35] ( بدينسان خداوند بر دل همه متكبران جبار مهر ميزند و آنرا از كار مياندازد ) .

7 وَ قالُوا قُلُوبُنا فى‏ اَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا اِلَيْهِ [فصلت آيه 5] ( و آن تبهكاران گفتند :

دلهاى ما در پرده‏هاى مخفى كننده پوشيده است از آنچه كه تو ما را بسوى آن دعوت ميكنى ) .

8 اَمْ حَسِبَ الَّذينَ فى‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ اَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللَّهُ اَضْغانَهُمْ [محمد ( ص ) آيه 29] ( يا آنانكه در دلهايشان مرض است گمان ميكنند كه خداوند كينه توزيهاى آنانرا بيرون نخواهد آورد ) .

9 هُوَّ الَّذى‏ اَنْزَلَ السَّكينَةَ فى‏ قُلُوبِ الْمُؤْمِنينَ لِيَزْدادوُا ايماناً مَعَ ايمانِهِمْ [ الفتح آيه 4] ( او خداونديست كه آرامش را بر دلهاى مردم با ايمان فرستاد تا به ايمانشان افزوده شود ) .

10 وَ اِذْ قالَ مُوسى‏ لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنى‏ وَ قَدْ تَعْلَمُونَ اَنّى‏ رَسُولُ اللَّهِ اِلَيْكُمْ فَلَمَّا زاغُوا اَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لا يَهْدى‏ الْقَوْمَ الْفاسِقينَ [ الصف آيه 5] ( و هنگاميكه حضرت موسى به قوم خود گفت : اى قوم من ، چرا مرا اذيت ميكنيد در صورتيكه ميدانيد من فرستاده خدا بسوى شما هستم ، وقتى كه آنان از فرمان الهى لغزيدند ، خداوند دلهاى آنانرا لغزانيد و خداوند مردم فاسق را هدايت نميكند ) .