خطبه ها خطبه شماره ۱۴5 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

خطبه ‏ايست از آن حضرت :

زوال دنيا 1 اى مردم ، جز اين نيست كه شما در اين دنيا هدف تيرهاى مرگيد 2 با هر جرعه‏اى كه از اين دنيا مى‏نوشيد اندوهى است گلوگير 3 و در هر لقمه‏اى كه از آن مى‏خوريد ، ناگواريهايى است شديد 4 به هيچ نعمتى از اين دنيا دست نمى‏يابيد مگر با از دست دادن نعمتى ديگر 5 و هيچ كسى از شما روزى عمر نمى‏كند مگر اينكه يك روز از مدت عمر او از بين مى‏رود 6 و براى خوردنى هيچ كسى از شما افزوده نميشود مگر اينكه از روزى پيشين او نابود گردد 7 و اثرى از وى زنده نميشود مگر اينكه اثرى از او بميرد 8 و براى او هيچ تازه‏اى بروز نميكند مگر اينكه تازه‏اى از او كهنه شود 9 و براى او چيزى تازه نرويد مگر اينكه درو شده‏اى از وى بر زمين بيفتد 10 اصول اوليه سپرى شده است ما شاخه‏هاى آنها هستيم 11 براى هيچ فرعى بقائى بعد از فناى اصل نيست 12 سرزنش بدعت 13 از جمله اين خطبه است : و هيچ بدعتى بوجود نيامده است مگر اينكه با بوجود آمدن آن سنتى متروك گشته است 14 پس بپرهيزيد از بدعت‏ها 15 و ملتزم حركت در راه راست باشيد 16 شايسته‏ترين كارها ، آن است كه در گذرگاه زمان ثبات و اصالت بيشترى داشته است 17 و ناشايسته‏ترين كارها ، آن است كه در برابر آن حقائق ريشه‏دار و اصيل بروز كند .

تفسير عمومى خطبه صد و چهل و پنجم

2 أيّها النّاس ، إنّما أنتم في هذه الدّنيا غرض تنتضل فيه المنايا . . . . ( اى مردم ، جز اين نيست كه شما در اين دنيا هدف تيرهاى مرگيد . . . . ) تبصره بدانجهت كه قسمت اول اين خطبه يك مضمون داراى ابعاد را در بر دارد لذا همه اين قسمت و ترجمه آن را دوباره نياورديم .

رگبار تيرهاى مرگ ، زندگى آدميان را هدف قرار داده است و بالاخره آنان را از پاى در خواهد آورد .

مى‏توان گفت :

هر ورقى كه از ايام عمر آدمى برگردانده مى‏شود ، تيرى از مرگ است كه بسوى آدمى رها شده است . هر اندوهى كه درون انسان را اشغال مى‏كند . هر لقمه ناگوارى كه فرو مى‏رود . هر نعمتى كه از دست مى‏رود . هر اثر تازه‏اى كه بروز مى‏كند . اثر ديگر را رهسپار فنا مى‏سازد . و بطور كلى

چون به هر ميلى كه دل خواهى سپرد
از تو چيزى در نهان خواهند برد

مى‏دهند افيون به مرد زخم شد
تا كه پيكان از تنش بيرون كنند

و مى‏توان گفت : اين زندگى طبيعى دنيا ، همان بازار سوداگران است كه تا نقدى از انسان نگيرند كالايى به او ندهند ، و تا كالايى از وى نگيرند نقدى به او نرسانند ، و اگر انسان در اين زندگانى هشيارى خود را از دست نداده و سراسر وجود او تخدير نشده باشد ، از وى بپرسند در اين زندگانى طبيعى مردم چه مى‏كنند ؟ اين پاسخ را بايد بدهد كه :

بگفت انده خرند و جان فروشند

براى تصور لازم در رگبار تيرهاى مرگ ، ملاحظه ابيات زير از مولوى بسيار مناسب است . مولوى در دفتر دوم در نتيجه‏گيرى از ابيات مربوط به كلوخ انداختن تشنه از سر ديوار در جوى آب چنين مى‏گويد :

هين غنيمت دان جوانى اى پسر
سر فرود آور بكن خشت و مدر

پيش از آن كايام پيرى در رسد
گردنت بندد به حَبْلٍ مِنْ مَسَدْ

خاك شوره گردد و ريزان و سست
هرگز از شوره نبات خوش نرست

آب زور و آب شهوت منقطع
او ز خويش و ديگران نا منتفع

ابروان چون پاردم زير آمده
چشم را نم آمده تارى شده

از تشنج رو چو پشت سوسمار
رفته نطق و طعم و دندانها ز كار

پشت دو تا گشته دل سست و طپان
تن ضعيف و دست و پا چون ريسمان

بر سر ره زاد كم مركوب سست
غم قوى و دل تنك تن نادرست

خانه ويران كار بى‏سامان شده
دل ز افغان همچو ناى انبان شده

عمر ضايع سعى باطل راه دور
نفس كاهل دل سيه جان ناصبور

موى بر سر همچو برف از بيم مرگ
جمله اعضاء لرز لرزان همچو برگ

روز بيگه لاشه لنگ و ره دراز
كارگر ويران عمل رفته ز ساز

و در انتقاد از سخنى كه درباره عشق بهمين زندگى طبيعى نسبت داده شده است ، مى‏گويد :

مرغ جانش موش شد سوراخ جو
چون شنيد از گربكان او عَرَّجُوا

زان سبب جانش وطن ديد و قرار
اندرين سوراخ دنيا موش‏وار

هم در اين سوراخ بنائى گرفت
در خور سوراخ دانايى گرفت

پيشه‏هايى كه مر او را در مزيد
اندرين سوراخ كار آيد گزيد

زانكه دل بر كند از بيرون شدن
بسته شد راه رهيدن از بدن

عنكبوت ار طبع عنقا داشتى
از لعابى خيمه كى افراشتى

گربه كرده چنگ خود اندر قفس
نام چنگش در دو سر سام و مغص

حصبه و قولنج و ماليخوليا
سكته و سلّ و جذام و ماشرا

گربه مرگ است و مرض چنگال او
ميزند بر مرغ و پر و بال او

گوشه گوشه مى‏دود سوى دوا
مرگ چون قاضى و رنجورى گوا

چون پياده قاضى آمد اين گواه
كه همى خواند ترا تا حكم‏گاه

مهلتى خواهى تو از وى در گريز
گر پذيرد شد و گر نه گفت خيز

جستن مهلت دوا و چاره‏ها
كه زنى بر خرقه تن پاره‏ها

عاقبت آيد صباحى خصم وار
چند باشد مهلت آخر شرم‏دار

البته بديهى است كه هدف رگبار تيرهاى مرگ ، حيات طبيعى ما است ، نه شخصيت ، يا جان و روان و نفس ما كه از تير رس رگبار فنا به دور است ، زيرا خلقتم للبقاء لا للفناء ( شما براى ماندن آفريده شده‏ايد نه براى فنا و نابودى ) نفس شما مخاطب به خطاب يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ إِرْجِعىِ إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةٍ ( اى نفس واصل به مقام اطمينان ،بسوى پروردگارت برگردد تو از او خشنود و او از تو راضى ) كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنا تُرْجَعُونَ ( هر نفسى مرگ را خواهد چشيد و سپس بسوى ما بر مى‏گرديد . ) بنابر اين ،در عين تحول و دگرگونى‏هايى كه از يك جهت رگبار تيرهاى مرگ را نشان مى‏دهد

پس ترا هر لحظه مرگ و رجعتيست
مصطفى فرمود دنيا ساعتيست

جان [ يا روان ، شخصيت ، نفس ، من ] ما در همين جريان رو به انقراض كه موجوديت طبيعى ما پيش گرفته است ، مى‏تواند مسير رشد و كمال را پيش بگيرد و در ميدان مسابقه در خيرات به تكاپو بپردازد و شايسته درود خداوندى و بقاء به بقاء اللّه باشد . 14 ، 18 و ما أحدثت بدعة إلاّ ترك بها سنّة . فاتّقوا البدع و الزموا المهيع ، إنّ عوازم الامور أفضلها ، و إنّ محدثاتها شرارها . ( و هيچ بدعتى به وجود نيامده است مگر اينكه با بوجود آمدن آن سنتى متروك گشته است ، پس بپرهيزيد از بدعت‏ها و ملتزم حركت در راه راست باشيد ،شايسته‏ترين كارها آن است در گذرگاه زمان ثبات و اصالت بيشترى داشته باشد . و ناشايسته‏ترين كارها آن است كه در برابر آن حقائق ريشه‏دار و اصيل بروز كند . )

بدعت و بدعت‏گزاران

اصطلاح بدعت امروزها در دو مورد به كار برده مى‏شود :