خطبه ها خطبه شماره ۱۱6 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

تلاش و تكاپوى شديد پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم در تعليم و تربيت انسانها و به فعليت رساندن استعدادهاى تكاملى خويشتن

باضافه كوششهائى كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم پيش از دوران بعثت با كمال خلوص در تكاليف الهى خود انجام داده است كه در تحصيل آمادگى براى حمل بار سنگين رسالت مؤثر بوده است ، پس از رسيدن به آن مقام والا لحظه‏اى از تلاش و تكاپو فرو گذارى نفرموده است . اين كوششها و تلاشها بطور كلى در دو قسمت انجام گرفته است :

قسمت يكم در راه به فعليت رساندن استعدادهاى تكاملى خود بوده است .

اگر چه اين قسمت شامل انجام دادن هر گونه تكليف فردى و اجتماعى مى‏گردد ، ولى آنچه بطور مستقيم موجب ارتباط او با معبود يگانه‏اش بوده است ، عبادات شخصى بود كه با يك صفا و خلوص و جديت فوق العاده بجاى مى‏آورده است . دلائل اين قسمت از انجام تكاليف ، باضافه منابع حديثى در آيات قرآنى فراوان آمده است .

از آنجمله 1 طه‏ . ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى‏ ( طه . ما قرآن را براى تو نازل نكرديم كه خود را به مشقت بيندازى )تفاسير معروف شيعه و سنى اتفاق نظر دارند كه اين آيه براى جلوگيرى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم از عبادتهاى مشقت بار نازل شده است [ از آنجمله مجمع البيان طبرسى ( ابو على فضل بن الحسن ) از قتاده تفسير سوره طه و الدر المنثور جلال الدين سيوطى از ربيع بن انس و همچنين از ابن عباس . و تفسير قمى از ابو بصير از امام محمد باقر و امام جعفر بن محمد الصادق عليهما السلام . طه آيه 1 و 2 ]

2 يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ . قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً . نِصْفَهُ أَو انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً . أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً . إِنَّا سَنُلْقى‏ عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقيلاً . إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْأً وَ أَقْوَمُ قيلاً . إِنَّ لَكَ فِى النَّهارِ سَبْحاً طَويلا [ المزمل آيه 1 تا 7] ( اى پيچيده در لباسش ، شب را [ براى عبادت ] بر خيز مگر اندكى نيمى از شب با كمى از نيم شب را . يا مقدارى به نيمى از شب بيفزا و قرآن را خوب تلاوت كن . ما بزودى سخنى سنگين براى تو القاء خواهيم كرد .( قرآن را كه سخنى است الهى و بسيار سنگين و با عظمت كه قطعا به صفاى درونى بسيار عالى نيازمند است و اين صفاى درونى بدون شب بيدارى‏ها و عبادتهاى شبانگاهى حاصل نخواهد گشت ) قطعى است حادثه [ معنوى و روحانى ] شبانگاهى بيشتر عامل ثبات قدم و بيان صحيح‏تر ميباشد ، [ باز ] براى تست در هنگام روز تسبيح طولانى )

3 وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى‏ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً [ الاسراء آيه 79] ( و مقدارى از شب را براى خدا براى عبادت بيدار باش ، اين عبادت شبانگاهى براى تو تكليف مخصوصى است [ غير از ديگر مسلمين ] باشد كه پروردگار تو ترا بمقامى پسنديده و والا بر انگيزد . ) قسمت دوم كوشش و تلاش و تحمل در راه ابلاغ رسالت الهى كه به او واگذار شده بود . مقدارى منابع قرآنى اين قسمت بقرار زير است :

يك صبر و تحمل شدائد در راه ابلاغ رسالت

فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ . . .

( صبر كن براى ابلاغ رسالت همانگونه كه رسولان اولوا العزم صبر كردند ) تبصره در تفسير كلمه اولوا العزم اختلاف نظرى ميان مفسران وجود دارد . سه احتمال در معناى عزم داده شده است :

احتمال يكم بمعناى صبر و شكيبايى است .

احتمال دوم بمعناى وفاء به عهدى است كه خداوند از انبياء عليهم السلام گرفته است .

احتمال سوم حكم و شريعت كلى است . اين معنى در رواياتى كه از ائمه معصومين عليهم السلام وارد شده است ، متعين است . اين رسولان اولو العزم در روايات مزبور پنج نفرند كه عبارتند از حضرت نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد صلوات اللّه و سلامه عليهم اجمعين . دليلى كه بر انحصار اولوا العزم در پنج بزگوار فوق آورده شده است ، آيه‏ايست كه مى‏فرمايد :شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدّينِ ما وصّى‏ بِهِ نُوحاً وَ الَّذى‏ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهيمَ وَ مُوسى‏ وَ عيسى‏ . . . [ الشورى آيه 13] [ خداوند متعال ] براى ( شما تشريع فرموده است از دين آنچه را كه به نوح توصيه نموده و آنچه كه به تو وحى كرديم و آنچه كه به ابراهيم و موسى و عيسى توصيه كرديم . . . )

2 و اتَّبِعْ ما يُوحَى‏ إِلَيْكَ وَ اصْبِرْ حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمينَ [ يونس آيه 109] ( و پيروى كن از آنچه بتو وحى ميشود و صبر كن تا آنگاه كه خدا حكم كند و او است بهترين حكم كنندگان )

3 وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللَّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ [ النحل آيه 127] ( و صبر كن و نيست صبر تو مگر بيارى خدا [ در راه خدا ] و براى وضع آنان اندوه مخور )

4 وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَواة وَ الْعَشِىِّ . . . [ الكهف آيه 28 آياتى كه پيامبر اكرم را به صبر و تحمل مشقت‏هاى ابلاغ رسالت دستور مى‏دهد ، فراوان است از آنجمله هود آيه 49 و 115 و طه 130 و الروم آيه 60 و لقمان آيه 70 و ص آيه 17 و غافر آيه 55 و 77 و ق آيه 39 و الطور آيه 48 و القلم آيه 48 و المعارج آيه 5 و المزمل آيه 10 و المدثر آيه 7 و الانسان آيه 24 ] ( به صبر وادار كن نفس خود را با مردمى كه پروردگارشان را در صبحگاه و شامگاه مى‏خوانند ) دو اندوه و حسرت خوردن پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم درباره جهل و دورى مردم زمان خود از رشد و كمال انسانى و بى اعتنائى آنان به رسالت انسان‏ساز آن بزرگوار و علاقه شديدى كه به ادامه جاهليت نشان مى‏دادند . از آنجمله 1 أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِى‏ مَنْ يَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِم حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ بِما يَصْنَعُونَ [ فاطر آيه 8] ( آيا كسى كه عمل [ ناشايستش ] براى او آراسته و آنرا زيبا مى‏بيند [ بهتر است يا كسى كه اعمال صالحه انجام مى‏دهد ] خداوند متعال گمراه مى‏كند كسى را كه مشيتش بآن متعلق شود و بهمين ترتيب هدايت مى‏كند كسى را كه بخواهد ، پس جان تو از حسرتها درباره گمراهى آنان از كالبد بدن بدر نرود [ خود را براى تبهكاريهاى آنان مكش ] خداوند متعال مى‏داند آنچه را كه عمل مى‏كنند . ) تبصره در بعضى از مباحث اين مجلدات اشاره‏اى به تفسير تعلق مشيت خداوندى بر هدايت و ضلالت مردم نموده‏ايم مناسب مى‏بينيم كه در اين مبحث نيز بطور مختصر مطلبى را بيان نمائيم .

تفاوت ما بين اراده و مشيت خداوند در اين است كه منشأ و يا انگيزه اراده خداوندى ، حكمت بالغه آن مقام شامخ است كه عالم هستى و جريانات موجود در آنرا بوجود آورده است . ولى مشيت خداوندى چه در صيغه شاء و چه در صيغه يشاء عبارتست از اراده‏اى كه ناشى از بوجود آمدن مقدمه يا مقدمات اختيارى بوسيله خود انسانها . بعنوان مثال در مثلى كه خداوند متعال در قرآن درباره دو نفر صاحب باغ آورده كه يكى از آندو كافر و ديگر مؤمن است ، آن صاحب باغ كه كافر است وارد باغ خود مى‏شود وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ قالَ ما أَظُنُّ أَنْ تَبيد هذِهِ أَبَداً . وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إلى رَبّى‏ لَأَجِدَنَّ خَيْراً مِنْها مُنْقَلَباً [ الكهف آيه 35 تا 36] ( آن كافر داخل در باغ خود شد در حاليكه [ بجهت تكبر ] بخود ظلم كرده بود ،گفت : گمان نمى‏برم هرگز اين باغ من از بين برود و من گمان نمى‏كنم قيامتى بر پا شود [ كه اين باغ من رو به فنا برود و اگر چنين شد و قيامتى قائم شد ] و من بسوى پروردگارم برگشتم ، بهتر از آن را در موقعيت وصول به سر نوشت نهائى دريافت خواهم كرد ) قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ يُحاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذى‏ خَلَقَكَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاكَ رَجُلاً . لكِنَّا هُوَ اللَّه رَبّى‏ وَ لا أُشْرِك بِرَبّى‏ أَحَداً . وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَكَ قُلْتَ ماشاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ . . . [ الكهف آيه 37 تا 39] ( رفيقش در حاليكه با او گفتگو مى‏كرد به او گفت : آيا بآن خدائى كفر مى‏ورزى كه ترا از خاك و سپس از نطفه آفريده و سپس ترا به خلقت مردى رسانده است . اما ما ( اعتقاد ما چنين است ) آن خداوند است كه پروردگار من است و من هيچ احدى را به پروردگار خود شريك قرار نميدهم .

آيا بهتر اين نبود كه وقتى كه داخل باغت شدى بگوئى : اينست آنچه خدا خواسته است [ مشيت او بوجود آورده است ] و هيچ قوه‏اى نيست مگر به سببيت خدا . ) در اين آيه شريفه مى‏بينيم كه خداوند بوجود آمدن باغ بوسيله درختان و زراعت را به مشيت خداوندى نسبت مى‏دهد با اينكه قطعا صاحب باغ زحمتها كشيده و كوششها نموده و آن محل را بصورت باغ درآورده يا باغ بودن آن را ادامه داده است .پس مى‏بينيم مشيت خداوندى بر اجراى قوانين هستى بر طبق اعمال اختيارى انسانها بجريان افتاده است .

إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيى‏ أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ماذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدى‏ بِهِ كَثيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقينَ [ البقرة آيه 26] ( خداوند از اينكه مثلى از مگس و بالاتر از آن [ را براى هدايت مردم ] بياورد ، شرم نمى‏كند . پس كسانى كه ايمان آورده‏اند ميدانند كه اين مثل حق از طرف پروردگار آنان مى‏باشد و اما كسانى كه كفر ورزيده‏اند مى‏گويند مقصود خدا از اين مثل چيست كه اشخاص فراوانى را گمراه و عده فراوانى را هدايت مينمايد [ و خداوند متعال ] گمراه نمى‏كند مگر كسانى را كه [ باختيار خود ] منحرف ميشوند ) سه غصه و اندوه فراوانى كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم بجهت مقاومت تبهكاران در برابر رسالت آن بزرگوار و عدم پذيرش عوامل رشد و كمال تحمل مى‏فرمودند . آيات مربوط به اين مسئله فراوان است .

از آن جمله 1 وَ قالَ الَّذينَ كَفَرُوا أَءِذا كُنَّا تُراباً وَ آباؤُنا ءَإِنَّا لَمُخْرَجُونَ . لَقَدْ وُعِدْنا هذا نَحْنُ وَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذا إِلاَّ أَساطيرُ الْأَوَّلينَ . قُلْ سيرُوا فِى الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمينَ . وَ لا تَحْزَنْ عَلَيْهمْ وَ لا تَكُنْ فى ضَيْقٍ مِمَّا تَمْكُرُونَ [ النمل آيه 67 تا 70 و آيه آخر در النحل آيه 127] ( و آنانكه كفر ورزيدند ، گفتند آيا پس از آنكه ما و پدران ما خاك شديم از آن خاك بيرون خواهيم آمد . براى ما و پدران ما پيش از اين ، همين وعده داده شده بود ، نيست اين مدعا مگر افسانه‏هاى گذشتگان . بآنان بگو در روى زمين به سير و تحقيق بپردازيد و بنگريد كه عاقبت كار گنهكاران بكجا رسيد . و براى آنان اندوهگين مباش و از مكرهاى آنان خود را در تنگناى قرار مده )

2 وَ لا يَحْزُنْكَ الَّذينَ يُسارِعُونَ فِى الْكُفْرِ . . . [ آل عمران آيه 176 و المائده آيه 41 و لقمان آيه 23] ( و اندوهگين نسازد ترا كسانى كه براى كفر ورزيدن شتاب مى‏كنند ) نتيجه اين تلاش‏ها و تكاپوها بود كه به مقام بسيار والائى از پيشوائى مطلق براى مردمى كه تقوى مى‏ورزند نائل آمد و وسيله بينائى براى انسانهائى گشت كه راه هدايت را پيش گرفته‏اند ، همانگونه كه خداوند سبحان مقام امامت را به حضرت ابراهيم خليل پس از آنكه با تلاش و تحمل سخت‏ترين شدائد در بر آمدن از عهده آزمايشات سخت عنايت فرمود . 7 ، 16 و منها و لو تعلمون ما أعلم ممّا طوى عنكم غيبه . إذا لخرجتم إلى الصّعدات تبكون على أعمالكم و تلتدمون على أنفسكم ، و لتركتم أموالكم لا حارس لها و لا خالف عليها و لهمّت كلّ امرى‏ء منكم نفسه لا يلتفت إلى غيرها ، و لكنّكم نسيتم ما ذكّرتم و أمنتم ما حذّرتم فتاه عنكم رأيكم ، و تشتّت عليكم أمركم ( اگر مى‏دانستيد آنچه را كه من مى‏دانم و غيب آن از شما پوشيده است در آن هنگام از آسايشگاههاى خود بيرون مى‏رفتيد و در اين راه و در آن راه بهت‏زده مى‏گشتيد ، گريه بر اعمال خود مى‏كرديد . و هر كسى از شما را نفس خود مشغول مى‏نمود و به كسى ديگر توجه نداشت . ولى آنچه را كه براى شما تذكر داده شده بود فراموش كرديد و از آنچه كه شما را از آن بيمناك كرده بودند خاطر جمع گشتيد .

در نتيجه رأى شما از مغزتان گم شد و امور زندگى [ مادى و معنوى ] شما پراكنده گشت )اگر حقايق پشت پرده را ميدانستيد و آنچه را كه بشما تذكر داده‏اند جدى مى‏گرفتيد ، ارتباط شما با امور دنيوى دگرگون مى‏گشت و به كردارهاى ناشايست خود مى‏گريستيد و بر اصلاح خويشتن مى ‏پرداختيددر طول عمر هر انسانى آگاه ، لحظاتى بسيار پر معنى وجود دارد كه اگر آگاهى او از پديده‏ها و ارتباطات معمولى فراتر برود ، از وجود خويشتن و جهان هستى كه در آن زندگى مى‏كند ، حقيقتى را احساس مى‏نمايد كه با درك آن حقيقت ميتواند صداى يك آهنگ بسيار معنادارى را از اين جهان بشنود . اين آهنگ با اينكه به يك مفهوم كلى نزديك‏تر است ، ولى دريافت انسانى درباره او ، بسيار مشخص و روشن است كه ميگويد :

تو اى انسان نميتوانى بگوئى : « من نيستم » زيرا خود با روشنترين درك ، وجود خود را در مييابى ، و چون هستى ، نميتوانى بگوئى « من بيهوده‏ام » زيرا ذات هستى يعنى قانون يا تبلورگاه قانون . اكنون ببينيم آدمى در برابر اين آهنگى كه مى‏شنود ، در چه موقعيتى زندگى مى‏كند ؟ مى‏دانيم كه اكثر اوقات عمر آدمى با نا آگاهى ،با احساس آزادى نا معقول ، با احساس اينكه بايستگى‏ها و شايستگى‏هاى من ، در همين مسيرى است كه براى زندگى خودم انتخاب كرده‏ام سپرى مى‏گردد و با اين حال توجهى باين ندارد كه اين نا آگاهى و احساس آزادى نا معقول و اينكه بايستگى‏ها و شايستگى‏هاى من در همين مسير است چه بدبختى‏ها و چه نتايج مهلك را ببار مى‏آورد .

اين تلازم را ميتوان در مشاهده نتائجى وخيم كه در بى‏اعتنائى به حقائق و امور دنيوى بوجود مى‏آيد ،بخوبى فهميد . شما مى‏بينيد يك مسامحه ناچيز در مجراى قوانين حاكم در ارتباطات دنيوى چه ببار مى‏آورد . شما كودكى در نزديكى ظرف بنزين كه در آن باز است رها كنيد تابازى كند ، آنگاه يك قوطى كبريت هم در اختيار او بگذاريد و با خاطرى آسوده برويد كه كودك شما در خانه مشغول بازى است بدون اينكه بداند اگر شعله‏اى به بنزين برسد چه نتيجه‏اى خواهد داد .