خطبه ها خطبه شماره ۱۰4 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

چند روز پيش از جنايت ابن ملجم مرادى ملعون ازل و ابد كه ضربت جانكاه بر سر مبارك آن حضرت وارد آورد ، اين جملات را فرموده است :أيّها النّاس ، إنّى قد بثثت لكم المواعظ الّتى وعظ الأنبياء بها أممهم ،و أدّيت إليكم ما أدّت الأوصياء إلى من بعدهم و أدّبتكم بسوطى فلم تستقيموا و حدوتكم بالزّواجر فلم تستوسقوا اللّه أنتم أتتوقّعون إماما غيرى يطأ بكم الطّريق و يرشدكم السّبيل ؟ [ خطبه 182] ( اى مردم ، من بيقين آن پندهائى را كه پيامبران به امّت‏هاى خود نموده‏اند ، براى شما بيان كردم و آنچه را كه اوصياء به مردم پس از پيامبران ادا كرده‏اند ، بشما ادا نمودم و با تازيانه‏ام شما را تأديب كردم ، ولى ادب نپذيرفتيد و استقامت نيافتيد و من شما را با نواهى و عوامل پرهيز راندم ولى براه نيفتاديد .

شما را بخدا ، امامى جز من توقّع داريد كه طريق را براى شما هموار بسازد و شما را براه خدا ارشاد نمايد ؟ ) هيچيك از علماء و مورّخين اسلامى از هر فرقه و گروهى كه باشد ترديدى نكرده است كه امير المؤمنين عليه السّلام بعد از خاتم الانبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بيشترين و تلخ‏ترين زحمات و ناگواريها را بدون كمترين ترس و احساس خستگى تحمّل فرموده است با اين حال ، اگر يك مسلمانى بگويد : « من كسى هستم كه سرمايه معارف اسلامى را در اختيار دارم و مردم بايد براى برخوردارى از اين سرمايه بيايند و از من بهره بگيرند » پاسخش جملاتى از امير المؤمنين است كه اكنون آنها را تفسير مى‏كنيم : 16 ، 17 ما ضعفت ، و لا جبنت ، و لا خنت ، و لا وهنت ، و ايم اللّه لأبقرنّ الباطل حتّى أخرج الحقّ من خاصرته ( من اكنون ناتوان نشده‏ام و نمى‏ترسم و خيانتى نكرده‏ام و نه سست شده ‏ام .و سوگند بخدا باطل را مى‏شكافم و حقّ را از پهلوى آن درمى‏آورم . )

من همان علىّ بن ابيطالبم كه با كمال تجاهل كه درباره من ميورزيد ،

بخوبى ميتوانيد مرا بشناسيد ، بدانيد تا جان در بدن دارم با قدرتى كه از خدا در اختيار دارم باطل را شكافته حقّ را از پهلوى باطل بيرون خواهم آورد .برويد به قريش بگوييد : هر نعره‏اى كه ميخواهد بزند ، بهمه خودكامگان كه حقّ را در زير پرده‏هاى باطل پوشانده‏اند اطّلاع دهيد و بهمه كامكاران كه باطل را در پشت حجابهاى حقّ مخفى نموده‏اند برسانيد و بآنان بگوئيد : من همان علىّ بن ابيطالبم كه خواسته‏هاى نفسانى و سر و صدا و داد و فريادهاى نابكارانه شما و ميليونها برابر شما نميتواند پنبه‏اى در گوش من داخل كند كه آهنگ كلّى هستى را نشنوم .

اى نابخردان ،من ناتوان شده‏ام در حاليكه تكيه بر قدرت لا يزال پروردگارم دارم ؟ من عاجز گشته‏ام ، در حاليكه قانون اصلى جان و تن را بخوبى ميشناسم و ميدانم كه لحظات زندگى آدمى در اين دنيا ، با جان و تنى كه به او عنايت شده است ، جدّى‏تر از آن است كه با آتش ناتوانى و سستى سوخته شود و خاكستر گردد . آيا من ميترسم ؟ از چه ؟ و از كه ؟ و براى چه ؟ ترس و هراس از آن كسى است كه از قانون هستى اطّلاعى ندارد .

و از آن كسى است كه عشق بزندگى چند روزه اين دنيا ، عقل از مغزش ربوده و شرم از دلش و توان از زانوانش . ترس و وحشت از آن كسى است كه اسير شهوات و مادّيّات و نامجوئى و كامكاريها باشد . شما ميدانيد كه من همان علىّ بن ابيطالبم كه : لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا . ( اگر پرده برداشته شود بر يقين من نيفزايد . ) و همان انسانم كه خداى ناديده را نپرستيده‏ام : ( لم أعبد ربّا لم أره ) . من كه از آغاز زندگيم با شهوت پرستى و مادّيّات و نامجوئيها و كامكاريها وداع ابدى كرده و اين عجوزه هزار داماد را مطلّقه كرده‏ام ، پس از چه بترسم ؟

مگر نشنيده ‏ايد كه با سوگند بخدا چنين گفته‏ام : إنّى و اللّه لو لقيتهم واحدا و هم طلاع الأرض كلّها ما باليت و لا استوحشت . [ نامه 62 به اهل مصر كه با مالك اشتر فرستاده است] ( سوگند بخدا ، من اگر بتنهائى ، آن دشمنان را در حاليكه همه روى زمين را پر كرده باشند ، روياروى شوم ، نه بيمى بخود راه مى‏دهم و نه وحشتى . ) اى مردم ناآگاه ، من اشتياق و محبّت شديد به ديدار خدايم دارم . درست است كه من در همين زندگانى هم به ديدار خدايم نائل ميگردم ، ولى ديدار خدا پس از عبور از اين دنيا معنائى ديگر دارد . آيا با اينوصف كه من مشتاق ديدار پروردگارم مى‏باشم ، از مرگ كه راهى ببارگاه او است ، بترسم ؟

گر مرگ رسد چرا هراسم
كان راه به تست مى‏شناسم

از خوردگهى به خوابگاهى
وز خوابگهى به بزم شاهى

خوابى كه به بزم تست راهش
گردن نكشم ز خوابگاهش

چون شوق تو هست خانه خيزم
خوش خسبم و شادمانه خيزم

اين مرگ نه ، باغ و بوستانست
كاو راه سراى دوستانست

تا چند كنم ز مرگ فرياد
چون مرگ ازو است مرگ من باد

گر بنگرم آنچنانكه رايست
اين مرگ نه مرگ ، نقل جايست

نظامى گنجوى 

ميدانم حقّ طلبى من شما را بزحمت خواهد انداخت ، ولى آنگاه كه رحمت حقّ را مشاهده كرديد ، عظمت حقّ را دريافته و آرزو خوا هيد كرد كه ايكاش همه لحظات عمر را در رنج و شكنجه حقّ طلبى ، حقّ يابى و حقّ پذيرى سپرى مى‏كرديد .

خار ارچه جان بكاهد گل عذر او بخواهد
سهل است تلخى مى در جنب ذوق مستى

حافظ اينكه فرياد ميزنم : من پهلوى باطل را ميشكافم و حقّ را با كمال قدرت از آن بيرون ميكشم ، و اگر باطلى را در زير پرده‏هاى حقّ بپوشانند ، آن پرده‏ها را كنار زده ،باطل را آشكار ميسازم ، يك تهديد معمولى كه از زمامداران معمولى شنيده و خواهيد شنيد ، نيست . از آنموقع كه حقّ را بمن ارائه نموده‏اند و آشنائى با حقّ پيدا كرده‏ام ،چنان عظمتى در آن ديده‏ام كه :

و اللّه لو أعطيت الأقاليم السّبعة بما تحت أفلاكها على أن أعصى اللّه فى نملة أسلبها جلب شعيرة ما فعلت . ( سوگند بخدا ، اگر همه روى زمين با آنچه كه در زير آسمانها است بمن داده شود كه خدا را در كشيدن پوست جوى از دهان مورچه‏اى معصيت كنم هرگز بچنين كارى اقدام نمى‏نمايم . ) پس بدانيم كه حقّ چه عظمتى دارد كه دنيا در برابر اخلال به حقّ يك مورچه درباره پوست جوى كه بدهان گرفته و براى صيانت ذات كوچك نمايش رهسپار لانه‏اش گشته است ، هيچ ارزشى ندارد . اين واقعيّت را بدانيد كه فروغ حقّ بقدرى تابناك و نافذ است كه اگر آن را در زير هزارها حجاب بپوشانيد ، اشعّه خود را براى بينايان نشان خواهد داد . لذا در برابر من ، حقّ را نپوشانيد . من آنرا خواهم ديد و اگر آنرا در شكم بسيار ضخيم باطل بپوشانيد ، شعاع نافذ آن حقّ ، مرا بسوى خود رهنمون خواهد گشت . پس

برو اين دام بر مرغ دگر نه
كه عنقا را بلند است آشيانه

شرح وترجمه نهج البلاغه علامه محمدتقی جعفری  جلد ۱۸