خطبه ها خطبه شماره ۱۰3 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

براى تصوّر اين نوع اختيار كه در جانداران پايين‏تر از انسان و در نباتات و جمادات وجود دارد و همچنين براى ارائه دلائل اثبات چنين اختيار و نتائج آن ، مسائل متعدّدى بايد مطرح شود ، ولى بدانجهت كه آن مسائل مربوط به مبحث فعلى ما نيست ، لذا از طرح آنها خوددارى مينمائيم . فقط يك مسأله بسيار مهمّى را در اينجا مى‏آوريم كه براى هر محقّقى در بررسى اختيار دون انسانى توجّه بآن ضرورت قطعى دارد .

آن مسأله اينست كه اختيار مربوط به قلمرو غير انسانى كه از آيه مباركه :قالَتا أَتَيْنا طائِعينَ .( [ در برابر امر خداوندى به آسمان و زمين كه اكراها يا اختيارا بجريان بيفتند ] آن دو گفتند : ما با اختيار [ براى اجراى فرمان تو ] آمديم . ) برمى‏آيد اينست كه هر يك از آن موجودات براى خود تعيّنى دارد كه در آن تعيّن داراى استعداد گزينش طريقى است كه ميخواهد ، و با همين استعداد گزينش بوده است كه از پذيرش امانت مهمّ از خداوند سبحان اعتذار و از حمل آن امتناع نمودند . آن امانت است كه در آيه مباركه چنين آمده است :

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها فَحَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً . [ الاحزاب آيه 72] ( ما امانت را به آسمانها و زمين و كوهها عرضه نموديم . آنها از حمل امانت امتناع نمودند و از آن بيمناك شدند ، ولى انسان آنرا حمل كرد و او ستمكار و نادان بود . ) و اين تفسير كه مقصود از :فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها . [ اين تفسير از مرحوم علاّمه آقا سيّد محمّد حسين طباطبائى در تفسير الميزان در تفسير آيه امانت در سوره الاحزاب است ] ( امتناع و بيم استعدادى است ( يعنى ناتوانى استعداد آنها ) موجب شد كه آن امانت را نپذيرند . ) صحيح بنظر نميرسد ، زيرا اگر حمل امانت براى آسمانها و زمين بجهت نداشتن استعداد امكان نداشت ، عرضه امانت بر آنها ، تكليف فوق طاقت بود كه عقلا محال است ، باضافه اينكه اگر فرض كنيم مقصود از اباء ( امتناع ) همان نقص استعدادى آسمانها و زمين بوده است ، با جمله و أشفقن منها كه دلالت بر بيمناك بودن با آگاهى و احساس مى‏باشد ، نه نقص استعداد ناآگاه ، نميسازد .

9 خداوند سبحان عالم به جزئيّات و كلّيّات است و علم او به جزئيّات نه موجب تغيير در ذات اقدس ربوبى ميگردد و نه آن ذات اقدس را محلّ اشكال و كيفيّت‏ها و محدوديّتهاى مخصوص به جزئيّات ميسازد ، چنانكه در نفس انسانى هنگاميكه با علم حضورى خود را مى‏يابيم ، آنرا در كمال وحدت و بدون تغيّر و شكل پذيرى از جهت عالم بودن به جزئيّات در مى‏يابيم .

البتّه با يك اصطلاح نارسا [ كه درباره نفس از روى ناچارى بكار ميبريم ] : سطح ظاهرى نفس كه مجاور با طبيعت است ، خاصّيّتى مثل خاصّيّت آينه دارد كه آنچه را كه در برابرش وجود دارد در خود منعكس ميسازد و در آن حال كه مثلا درختى را در خود منعكس نموده است ، نميتواند انسان را نيز منعكس نمايد . اين بعد نفس كه بى‏شباهت به سطح خود آگاه ذهن نيست ،هيچ منافاتى با وجود بعد يا سطح عميق نفس كه ثابت و مشرف و در عين وحدت مجمع همه كثرتها است ندارد ، چنانكه سطح يا ضمير خود آگاه ذهن ، منافاتى با وجود سطح يا ضمير ناخودآگاه ذهن ندارد . علم نفس به جزئيّات و كلّيّات در سطح عميق كه بعد ثابت دارد ، نه موجب تغيير در ذات نفس است و نه نفس را محلّ فيزيكى اشكال و كيفيّات و محدوديّتها مينمايد .

10 خداوند سبحان محيط بر همه اجزاء و نمودها و روابط عالم هستى است و ارتباط احاطه‏اى او با همه اجزاء و نمودها و روابط يكسان است ، باين معنى كه هيچيك از آنها ، براى خدا آشكارتر از ديگرى نيست و هيچيك از آنها نسبت خاصّى با خدا ندارد و هيچيك از آنها خارج از نظاره و سلطه خداوندى نيست ، همچنان احاطه نفس و نظاره و سلطه آن بر همه اجزاء كالبد مادّى خويش مى‏تواند تا حدودى مساوى بوده باشد .

البتّه مخلوقاتى در جهان هستى مانند انسان و فرشتگان وجود دارند كه از ديگر موجودات بخدا نزديكترند ، ولى واضح است كه اين نزديكى نه از جهت خصوصيّت استعدادى آنها است ، بلكه از آنجهت است كه با عمل به دستورات خداوندى تحصيل تقرّب مينمايند ، لذا مى‏بينيم كه همه انسانها بخدا نزديك نيستند ، بلكه در صورت ارتكاب زشتى‏ها از بارگاه خداوندى مطرودتر و دورتر از ديگرموجودات ميگردند .

11 مجهول بودن ذات خداوندى با دريافت بديهى موجوديّت و صفات جمال و جلال او . بعبارت روشنتر بدون كمترين ترديد ذات خداوندى قابل شناخت نيست ، زيرا هيچ يك از وسائل درك و شناخت ما توانائى اشراف و احاطه بر آن ذات اقدس را ندارد . با اينحال ، با تحصيل صفاى درونى و تأدّب به آداب اللّه و تخلّق به اخلاق اللّه ميتوان فروغى از جمال و جلال او را دريافت نمود ، چنانكه سيّد الموحّدين امير المؤمنين عليه السّلام به ذعلب يمانى فرموده است :لم أعبد ربّا لم أره .( خداوندى را كه نديده ‏ام نپرستيده‏ ام . ) و همچنين است نفس انسانى . ذات اين حقيقت بزرگ قابل شناخت نيست و در عين حال با بدست آوردن تهذّب و صفاى درونى و تفكّر صحيح در ابعاد و سطوح و صفات و فعّاليّتهاى آن ، ميتوان به معلومات بسيار مفيد و ارزنده درباره شناخت آن نائل گشت .

اينكه مولوى ميگويد : ما ميتوانيم نفس را بشناسيم ، زيرا ذات حقّ را كه از نفس عالى‏تر و به فهم انسانها دورتر است ميتوانيم با تحصيل كمال روحى بشناسيم ، صحيح نيست .بدانجهت كه ابيات مولوى درباره اين مسأله بسيار پر معنى است ، لذا آن ابيات را در اينجا ميآوريم و مورد بررسى و نقد قرار ميدهيم :

هيچ ماهيّات اوصاف كمال
كس نداند جز بآثار و مثال

طفل ماهيّت نداند طمث را
جز كه گوئى هست چون حلوا ترا

طفل را نبود ز وطى زن خبر
جز كه گوئى هست آن خوش چونشكر

كى بود ماهيّت ذوق جماع
مثل ماهيّات شكّر اى مطاع

ليك نسبت كرد از روى خوشى
با تو آن عاقل كه تو كودك وشى

تا بداند كودك آن را از مثال
گر نداند ماهيت يا عين حال

پس اگر گوئى بدانم ، دور نيست
وربگوئى كه ندانم ، زور نيست

گر كسى گويد كه دانى نوح را
آن رسول حقّ و نور روح را

گر بگوئى چون ندانم كان قمر
هست از خورشيد و مه مشهورتر

كودكان خرد در كتابها
وان امامان جمله در محراب‏ها

نام او خوانند در قرآن صريح
قصه‏اش گويند از ماضى فصيح

راستگو داند ترا از روى وصف
گر چه ماهيّت نشد از نوح كشف

ور بگوئى من چه دانم نوح را
همچو اوئى داند او را اى فتى

مور لنگم من چه دانم فيل را
پشّه‏اى كى داند اسرافيل را

اينسخن هم راست است از روى آن
كه بماهيّت ندانيش اى فلان

عجز از ادراك ماهيّت عمو
حالت عامه بود درياب تو

زانكه ماهيّات و سرّ سرّ آن
پيش چشم كاملان باشد عيان

در وجود از سرّ حقّ و ذات او
دورتر از وهم و استبصار كو

چونكه آن مخفى نماند از محرمان
ذات وصفى چيست كان ماند نهان

عقل بحثى گويد اين دور است و گو
بى ز تأويلى محالى كم شنو

شيخ گويد مر ترا اى سست حال
آنچه فوق حال تست آيد محال

واقعاتى كه كنونت برگشود
نى كه اوّل هم محالت مى‏نمود

[ مولوى در ابيات فوق ، مطالب بسيار مهمّى را آورده است كه در فلسفه ‏هاى بزرگ بطور جدّى مطرح ميباشند :يك ماهيّت و اوصاف كمال براى اشخاص معمولى قابل شناخت نيست . اشخاص معمولى فقط از راه آثار و تمثيلات ميتوانند آنها را درك نمايند . اين مطلب مورد قبول اغلب صاحبنظران فلسفى است و لذا گفته ميشود : فصولى كه ماهيّتها را با آنها تعريف مينمايند ، فصولى منطقى هستند نه فصول حقيقى . ]

دو انسانهاى رشد يافته ميتوانند ماهيّت‏ها و اسرار نهانى آنها را بفهمند ، زيرا براى آنان آن اسرار قابل مشاهده عينى ميباشد . البتّه اغلب صاحبنظران فلسفى ناتوانى از شناخت ماهيّات و اسرار آنها را بر همه انسانها تعميم ميدهند ، يعنى ميگويند : هيچكس نميتواند ماهيّات و اسرار نهانى را بفهمد .

سه آنچه حكم به ناتوانى آدمى از درك ماهيّات مينمايد ، عقل بحّاث و بحث انگيز است ، نه انسانهاى رشد يافته‏اى كه شناخت آنان نفوذ به اعماق و اسرار موجودات دارد . چهار امروزه كه تو بدرجه رشد و كمال معرفتى رسيده‏اى ، آنچه را كه ديروز براى تو محال و ناگشودنى جلوه ميكرد ، امروز ممكن و بديهى تلقّى ميشود .

ملاحظه ميشود كه مولوى صريحا ميگويد : ذات حقّ از درك و دريافت انسانهاى كمال يافته دور نيست و آنان ميتوانند آن ذات اقدس را درك نمايند . بار ديگر به اين دو بيت دقّت فرماييد :

در وجود از سرّ حقّ و ذات او
دورتر از وهم و استبصار كو

چونكه آن مخفى نماند از محرمان
ذات وصفى چيست كان ماند نهان

بنا بگفته مولوى ، همانطور كه رهبر روحانى و مرشد ملكوتى امكان وصول درك انسانى را به ذات اقدس ربوبى تصديق ميكند ، بطور قطع امكان وصول درك انسانى را به ماهيّت نفس نيز ميپذيرد . ولى ما اين عقيده را با نظر به محدوديّت حواسّ و ذهن و عقل بشرى و قصور آنها از شناخت ذات پاك ربوبى ، نمى‏پذيريم و درك و دريافت آن اشخاصى را كه دم از دريافت ذات خدائى زده و تا آنجا جرأت كرده‏اند كه بگويند : « من حقّم » ، « نيست در ميان لباسم جز خدا » ، قابل بررسى و تأمّل ميدانيم .

لذا گفته ميشود كه : اين اشخاص با پيشرفت در بكار انداختن يكى از ابعاد روانى ابعاد ديگرى از من يا نفس خود را روياروى خود برنهاده ، ذات خدا را با مقدارى از ابعاد نفس يا من خود اشتباه كرده‏اند .

اين نكته مهمّ را بايد مورد توجّه قرار بدهيم كه اگر شناخت نفس امكان پذير بود ، انسانها ميتوانستند از ورود خيالات بى‏اساس و توهّمات بى‏پايه و نوسانات اضطراب آور نرم و تند و حيرت انگيز و درد آور به صحنه درون جلوگيرى نمايند .

اى برادر عقل يكدم با خود آر
دمبدم در تو خزانست و بهار

موج‏هاى تيز درياهاى روح
هست صد چندان كه بد طوفان نوح

پنج تفاوت امروز و ديروزى تو ناشى از اين اصل است كه « آنچه فوق حالت تست آيد محال » . امروز هم ممكن است چيزهائى را محال و ناگشودنى بدانى ، ولى هنگاميكه فردا برسد و تو درجه‏اى بالاتر از درجه ديروز را در كمال بدست بياورى ، ممكن و گشودنى و بديهى تلقّى نمائى .

شش بنابر اين ، ما همواره در يك مسير نسبى از معرفت حركت ميكنيم . اين شش مطلب در فلسفه‏ها مخصوصا در مباحث مربوط به شناخت ، هم در شرق مورد بررسيهاى دقيق قرار ميگيرد و هم در غرب . ولى با نظر دقيق در ابيات فوق معلوم ميشود كه فيلسوفان هنوز فوق اين مطالب را مطرح ننموده‏اند .

و مسلّم است كه هيچكس نميخواهد مغز و روان خود را با خيالات و توهّمات بى‏پايه بفرسايد و با نوسانات اضطراب آور و تند و نرم و حيرت انگيز و دردآور ،روزگار تيره‏اى را سپرى نمايد . امّا آيه شريفه :وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّى‏ وَ ما اُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلاً . [ الإسراء آيه 85 ] ( [ اى پيامبر ما ] و از تو درباره روح ميپرسند ، بآنان بگو روح از امر پروردگار من است و براى شما از علم جز اندكى داده نشده است . ) اگر چه اثبات مجهوليّت مطلق روح را نمى‏نمايد ، ولى ميفرمايد چون روح از امر پروردگار ( ما فوق عالم خلق است ) ، انتظار شناخت همه جانبه درباره روح را نداشته باشيد ، زيرا جز اندكى از علم بشما داده نشده است .

خداوند متعال ميفرمايد :سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِى الْآفاقِ وَ فِى‏ أَنْفُسِهِمْ . [ الشّورى آيه 53] ( ما آيات خود را بزودى در جهان برونى و در جهان درونى ( آفاق و انفس ) بشما نشان خواهيم داد . ) و مسلّم است كه بدون نظر و دريافت ابعاد و سطوح عميق نفس ، دريافت آيات الهى در آن نفس امكان ناپذير است و امكان اين شناخت منافاتى با ناتوانى از شناخت ماهيّت نفس ندارد . از طرف ديگر با توجّه به تفسيرهاى گوناگونى كه درباره روح در ميان مفسّرين انجام گرفته است و با توجّه به عدم صراحت ، بلكه با توجّه به عدم ظهور روح در آيه شريفه در همان حقيقتى كه ما آنرا روح انسانى ميناميم ، نميتوانيم بگوئيم :

قطعا مقصود همان روح اصطلاحى است كه در انسان وجود دارد . مرحوم علاّمه سيد محمّد حسين طباطبائى تفسير گوناگون روح را در تفسير خود آورده است ،

مراجعه فرماييد . [ الميزان ج 13 از ص 208 تا ص 214]

12 خداوند سبحان بهمه مخلوقات خود ، مخصوصا به انسانها محبّت دارد ،زيرا آنها مصنوع او هستند . اين محبّت ناشى از عامل غريزه‏اى نيست ، زيرا خداوند سبحان غريزه‏اى ندارد ، و همچنين ناشى از سودجوئى نيست ، زيرا خداوند متعال واجد همه خيرات و كمالات است و هيچگونه نيازى به هيچ سودى ندارد . نفس انسانى هم استعداد محبّت ورزيدن به مصنوعات و نتائج فكرى خود دارد و ميتواند با پيشرفت روحى ، محبّت مزبور را بدون تكيه به دو عامل غريزه و سودجوئى داشته باشد .

13 خداوند متعال محبّت خاصّ به جمال و كمال دارد ، و با داشتن جمال و كمال بى‏نهايت در خود ، مخلوقات خود را ميخواهد كه داراى جمال و كمال بوده باشند . البتّه خواستن دو موضوع مزبور ، دو نوع است : نوع تكوينى و نوع تشريعى .

نوع تكوينى عبارتست از جمالى كه در اجزاء هستى ديده ميشود كه با خواستن خدا آن ( جمال ) بوجود ميآيد و امكان تخلّف نيست و همچنين نوع تكوينى كمال ،كه جلوه‏گاهش استعدادها و نيروهاى با عظمت در هستى است ، چنانكه در انسان مشاهده ميكنيم .

انواع تشريعى . امّا جمال و كمالى كه با اراده تشريعى خواسته مى‏شوند ،تحقّق عينى و وجود خارجى و فعلى آن دو ، بستگى به اختيار انسان دارد . نفس انسانى هم با قطع نظر از عوارض ثانوى ناشى از عوامل محيط طبيعى و اجتماعى و تعليم و تربيت فرهنگى اشتياق به جمال و كمال دارد ، تا جائيكه عدّه‏اى معتقدند زيباجوئى و كمال طلبى از مختصّات ذاتى انسان است .

موضوع جمال و مطلوبيّت آن ، در منابع معتبر اسلامى بطور فراوان آمده است و اينجانب مقدارى از آيات و روايات مربوط به موضوع مزبور را در كتاب زيبائى و هنر از ديدگاه اسلام مطرح نموده‏ام . امّا موضوع كمال ، ميتوان گفت : هدف اصلى همه اديان كه براى رسانيدن مردم به هدف اعلاى حياتشان بوسيله پيامبران الهى است ، بارور ساختن و بثمر رسانيدن استعداد كمال يابى مردم است كه هم منابع رسمى اسلام در بيان آن اصرار ميورزد و هم دلائل عقلى و دريافت‏هاى وجدانى .

14 خداوند سبحان هر چه بيافريند كمترين تأثيرى در ذات اقدس او نميگذارد .يعنى ذات اقدس خداوندى مانند ديگر موجودات و علل عالم طبيعت نيست ، زيرا اگر چيزى از آنها بعنوان جزئى از كلّ جدا شود يا بعنوان معلولى بوجود آمده باشد ،قطعى است كه تغييرى از آن موجودات ، مانند كم شدن و انتقال از حالى به حالى ديگر بوجود ميآيد . در صورتيكه اگر خداوند ميلياردها برابر همين عالم هستى را بوجود بياورد ، كمترين تأثير و دگرگونى در آن ذات اقدس نمودار نميگردد ، همچنين است نفس انسانى كه اگر ميلياردها تصوّر و تصديق و انديشه و تجسيم و اكتشاف و اراده و تصميم بوجود بياورد ، كمترين تأثير و دگرگونى در نفس پديدار نميگردد .

15 خداوند متعال دائما فعّال است و در هر لحظه در كارى است . حركت و دگرگونى كه تمام ذرّات عالم هستى را فرا گرفته است ، فاعلى جز خدا ندارد و همه علل و تنوّعات اجزاء طبيعت كه گفته مى‏شود : فاعل حركتند ، در حقيقت متحرّك‏هائى هستند كه در عين حركت و تحوّلى كه دارند وسيله انتقال حركت به ديگر موجودات نيز ميباشند و بعبارت اصطلاحى ، همه متحرّكها ما فيه الحركة هستند نه ما منه الحركة و عامل اصلى حركت در هر لحظه خدا است .

كلّ يوم هو فى شأن بخوان
مر ورا بيكار و بى‏فعلى مدان

كمترين كارش بهر روز آن بود
كاو سه لشكر را روانه مى‏كند

لشكرى ز اصلاب سوى امّهات
بهر آن تا در رحم رويد نبات

لشكرى ز ارحام سوى خاكدان
تا ز نرّ و ماده پر گردد جهان

لشكرى از خاكدان سوى اجل
تا ببيند هر كسى عكس العمل

باز بيشك بيش از آنها مى‏رسد
آنچه از حقّ سوى جانها مى‏رسد

آنچه از جانها بدلها مى‏رسد
آنچه از دلها به گلها مى‏رسد

اينت لشكرهاى حقّ بيحدّ و مرّ
بهر اين فرمود ذكرى للبشر

نفس آدمى نيز يك لحظه سكون و استقرار ندارد ، بلكه دائما در حال تحريك است ، يعنى همه اجزاء درونى و برونى موجوديّت انسان را به حركت و فعّاليّت درمى‏آورد

يك زمان بيكار نتوانى نشست
تا بدى يا نيكئى از تو نجست

اين تقاضاهاى كار از بهر آن
شد موكّل تا شود سرّت عيان

ور نه كى گيرد گلابه تن قرار
چون ضميرت ميكشد آنرا بكار

تا سه تو آن كشش را شد نشان
هست بيكارى چو جان كندن عيان

پس گلابه تن كجا ساكن شود
چون سر رشته ضميرت مى‏كشد

تا سه تو شد نشان آن كشش
بر تو بيكارى بود چون جان كنش

16 خداوند سبحان عالم هستى را با آن همه اجزاء و اشكال و روابط ميآفريند بدون اينكه هدفى را بعنوان سود از آن آفرينش براى خود منظور بدارد

من نكردم خلق تا سودى كنم
بلكه تا بر بندگان جودى كنم

حتّى همين جود رساندن به بندگان هم ، براى خدا هدفى خارج از خلقت نيست بطوريكه آن هدف در دسترس خدا نباشد و با اقدام به آفرينش مخلوقات ، بآن هدف دست بيابد . بنابر اين ، خود فعل ، مقتضاى حكمت آن ذات اقدس است كه انجام ميدهد .

نفس آدمى نيز تكليف را ميتواند در ما فوق معامله‏گريهاى معمولى ( جلب سود و دفع ضرر ) انجام بدهد ، يعنى انسان هم با تهذّب درونى بمقامى ميرسد كه عمل را براى خود انجام ميدهد بدون توقّع پاداش و فرار از كيفر .

17 فقط با پذيرش وجود خداوند سبحان و تكيه هستى بر او است كه ميتوان جهان هستى و حركت معيّنى را كه در پيش گرفته است معقول و قابل تفسير تلقّى نمود .

هيچ ميدانيد اهل معرفت چه ميگويند ؟ آنان با كمال جدّيّت و صراحت فرياد ميزنند :

من نخواهم در دو عالم بنگريست
تا ندانم كاين دو مجلس آن كيست

بى‏تماشاى صفت‏هاى خدا
گر خورم نان ، در گلو گيرد مرا

چون گوارد لقمه بى‏ديدار او ؟
بى‏تماشاى گل و گلزار او ؟

جز بامّيد خدا زين آبخور
كى خورد يكلحظه غير از گاو و خر

مرحوم فيض كاشانى هم ميگويد :

نظرى نهان بيفكن مگرش عيان ببينى
گرش از جهان نبينى بجهان چه ديده باشى

حافظ چه زيبا ميگويد :

حاصل كار گه كون و مكان اينهمه نيست
باده پيش آر كه اسباب جهان اينهمه نيست

از دل و جان شرف صحبت جانان غرض است
غرض اينست و گر نه دل و جان اينهمه نيست

همينطور جلوه‏اى مختصر از اين عظمت را كه توانائى تفسير و توجيه عالم هستى را دارد ، در انسان ميتوان مشاهده كرد .

بگذر از باغ جهان يك سحر اى رشك بهار
تا ز گلزار جهان رسم خزان برخيزد

آيا تاكنون در اين مسأله انديشيده‏ايد كه شخصيّت‏هاى رشد يافته و سالكان راه خدا با شخصيّت و رفتار و گفتار و كردار و انديشه‏هاى پاكشان از اساسى‏ترين عوامل توجيه و تفسير عالم هستى بوده‏اند ؟ اگر تاكنون باين مسأله جلب نشده‏ايد و درباره آن نينديشيده‏ايد ، در همين لحظه اين كتاب را ببنديد و كنار بگذاريد و در اين مسأله كه عرض شد مقدارى به تفكّر بپردازيد ، خواهيد ديد كه انسانهاى رشد يافته با شخصيّت و صفات و رفتار بسيار عالى و با عظمتى كه از خود نشان ميدهند ، بقدرى از مادّه و مادّيّات پرستى فاصله ميگيرند و بقدرى شرف و ارزش پديدار ميسازند كه چهره عالم را براى ما دگرگون نموده و اثبات ميكنند كه جهان طبيعى كه قدرت بجريان انداختن چنين موجوداتى را دارد ، اين جهانى كه ظرفيّت پرورانيدن چنين كمال يافتگانى را در گاهواره خود دارد ، خيلى پر معنى‏تر از آن است كه متفكّر نماهائى برخيزند و با چند كلمه ابهام آور و فريبنده نظير اينگونه ابيات

ما ز آغاز و ز انجام جهان بيخبريم
اوّل و آخر اين كهنه كتاب افتاده است

حساب آنرا تصفيه نمايند و سپس با خيال راحت عنوان متفكّر واقع طلب را براى خود انتخاب كنند . آيا عظمت علىّ بن ابيطالب عليه السّلام با آن عدالت و عفّت و حكمت و شجاعت و حلم و ظرفيّت و از خودگذشتگى و اعراض از مال و شهرت و كاميابى ، به تنهائى نميتواند معنى دار بودن هستى و انسان را اثبات كند ؟ آيا وجود اين شخصيّت نميتواند فروغى بسيار تابناك بر تاريكى‏هاى فكرى بشرى درباره هستى و آغاز و مبادى اوّليّه و انجام و اهداف نهائى آن بتاباند ؟ اگر پاسخ شما باين دو سؤال منفى است ، برويد براى خوشگذرانى‏ها و بيخيالى‏ها و زمزمه « انشاء اللّه بز بود » بگوشه قهوه‏خانه‏هاى پوچ گرائى ( نيهيليستى ) ، و اصلا درباره انسان و هستى و آغاز و پايان و حقيقت و باطل و اصالت و پوچى صحبت نكنيد .

18 خداوند سبحان بجهت علم و سلطه مطلقه‏اى كه بر همه علل و معلولات و مقدّمات و نتائج آنها دارد و همچنين بدانجهت كه امتداد زمان ما بين او و رويدادها و واقعيّات نميتواند فاصله ايجاد كند ، لذا داراى حلم بينهايت است . مثلا انتقام از ظلمى كه يك فرد يا يك گروه مرتكب شده است و فرضا فاصله زمان بروز انتقام از بوقوع پيوستن آن ظلم ، ميلياردها سال هم بوده باشد ، براى خداوند سبحان مانند آن است كه همان لحظه كه ظلم اتّفاق افتاده انتقام آن نيز گرفته شده است ، زيرا

تعالى اللّه قديمى كاو بيكدم
كند آغاز و انجام دو عالم

نمونه‏اى ناچيز از اين حلم در نفس انسانى نيز مشاهده مى‏شود . آن عدّه از نفوس كه بجهت رشد و كمال توانسته‏اند از تأثّر از جويبار حوادث بيرون آمده و علل و معلولات و مقدّمات و نتائج آنها را مشرفانه مشاهده كنند ، از حلمى شگفت انگيز برخوردارند إِنَّ إِبْراهيمَ لَأَوَّاهٌ حَليمٌ . [ التّوبة آيه 114] ( قطعا ابراهيم بسيار نيايش و ناله كننده بدرگاه خدا و بردبار است . )

غم چو بينى در كنارش كش به عشق
از سر ربوه نظر كن در دمشق

عاقل از انگور ميبيند همى
عاشق از معدوم شى‏ء بيند همى

جنگ مى‏كردند حمّالان پرير
تو مكش تا من كشم حملش چو شير

زانكه در آن رنج مى‏ديدند سود
حمل را هر يك ز ديگر مى‏ربود

صبر مى‏بيند ز پرده اجتهاد
روى چون گلنار و زلفين مراد

فكرت از ماضى و مستقبل بود
چون از اين دو رست مشكل حلّ شود

ديده چون بى‏كيف هر با كيف را
ديده پيش از كان صحيح و زيف را

پيشتر از خلقت انگورها
خورده مى‏ها و نموده شورها

روح از انگور مى را ديده است
روح از معدوم شى‏ء را ديده است

در تموز گرم مى‏بينند دى
در شعاع شمس مى‏بينند فى

19 خداوند سبحان با علم حضورى ، وجود بينهايت خود را ميبيند ، يعنى او عالم به ذات و وجود و صفات بينهايت خويش است . خداوند نمونه‏اى از استعداد بدست آوردن اين علم را در انسان‏ها قرار داده است كه آنان نيز ميتوانند اين علم را درباره خودشان به فعليّت برسانند . شاهد امكان وصول انسانها به چنين علمى ، نه تنها تصوّر يا انشاء بينهايت رياضى در ذهن است كه درباره اعداد و زمان و ابعاد و غير ذلك ميتوانند بينهايت را تصوّر يا در ذهن انشاء كنند ، و نه تنها انسانها ميتوانند به عالم هستى اشراف پيدا كرده و درباره آن ، احكام فلسفى صادر نمايند ، بلكه انسانها توانائى دريافت مفهومى از علم بينهايت و قدرت بينهايت و حيات بينهايت را در موقع دريافت مفهومى از خدا درك مى‏كنند . مبناى يكى از مهمّترين دلائل وجود خداوند ذو الجلال همين دريافت شگفت انگيز است .

توضيح اينكه ما انسانها چه در موقع نيايش‏ها و چه در عموم اوقات كه توجّه به خدا داريم ، با مفهومى از بينهايت ، آن مقام ربوبى را درمى‏يابيم ،زيرا بطور ارتكازى ذهنى يقين داريم كه خداوند يك موجود متناهى نيست و با توجّه باينكه حواسّ ما و فعّاليّت‏هاى آن محدود است و همچنين ذهن و نيروها و فعّاليّتهاى ذهنى ما متناهى است ، اين حقيقت اثبات ميشود كه دريافت آن مفهوم بينهايت و لو بطور اجمال ، از عنايات خداوند سبحان است

اين دعا هم بخشش و انعام تست
ور نه در گلخن گلستان از چه رست

دكارت در مغرب زمين از اين بينهايت يابى مغز آدمى با اينكه بطور طبيعى نبايد توانائى دريافت بينهايت را داشته باشد ، خدا را اثبات مى‏كند .براى بررسى مشروح اين مطلب به مقدّمه مجلّد 14 از تفسير و نقد و تحليل مثنوى مراجعه فرمائيد .

20 جهان هستى در برابر خداوند ، از آن نحو موجوديّت برخوردار نيست كه خدا را محدود بسازد ، يعنى موجودات جهان هستى نميتوانند مكان و موقعيّتى را اشغال نمايند كه خدا از آن مكان و موقعيّت منفى شود . او محيط بر همه ذرّات و شؤون هستى است و هيچ موجودى نميتواند موجوديّت او را تعيّن و محدوديّتى خاصّ ببخشد . نمونه‏اى از اين عظمت را در نفس انسانى ميتوان ديد . نفس انسانى چنان احاطه‏اى بر اجزاء و همه شؤون داخلى و خارجى بدن دارد كه هيچ يك از آنها نميتواند نفس را محدود ساخته و در آن موقعيّت كه هست ، نفس را از آن موقعيّت منفى نمايد .

هر اندازه رشد نفس انسانى بالاتر برود ، با شناخت عظمت‏هاى بيشتر و عالى‏تر در نفس ، خداوند سبحان را بهتر خواهد شناخت .