خطبه شماره ۱۶4 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

164

ومن كلام له

لما اجتمع الناس اليه وشكوا ما نقموه على عثمان وسألوه مخاطبته واستعتابه لهم، فدخل عليه السلام على عثمان فقال:

إِنَّ النَّاسَ وَرَائي، وَقَدِ اسْتَسْفَرُونيبَيْنَكَ وَبَيْنَهُمْ، وَوَاللهِ مَا أَدْرِي مَا أَقُولُ لَكَ! مَا أَعْرِفُ شَيْئاً تَجْهَلُهُ، وَلاَ أَدُلُّكَ عَلَى أَمْرٍ لاَ تَعْرِفُهُ، إِنَّكَ لَتَعْلَمُ مَا نَعْلَمُ، مَا سَبَقْنَاكَ إِلَى شَيْءٍ فَنُخْبِرَكَ عَنْهُ، وَلاَ خَلَوْنَا بِشَيْءٍ فَنُبَلِّغَكَهُ، وَقَدْ رَأَيْتَ كَمَا رَأَيْنَا، وَسَمِعْتَ كَمَا سَمِعْنَا، وَصَحِبْتَ رَسُولَ الله صلى الله عليه وآله كَمَا صَحِبْنَا.

وَمَا ابْنُ أَبِي قُحَافَةَ وَلاَ ابْنُ الْخَطَّابِ بِأَوْلَى بِعَمَلِ الْحَقِّ مِنْكَ، وَأَنْتَ أَقْرَبُ إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وَشِيجَةَرَحِمٍ مِنْهُمَا، وَقَدْ نِلْتَ مَنْ صَهْرِهِ مَا لَمْ يَنَالاَ. فَاللهَ اللهَ فِي نَفْسِكَ! فَإِنَّكَ ـ وَاللهِ ـ مَا تُبَصَّرُ مِنْ عَمىً، وَلاَ تُعَلّمُ مِنْ جَهْلٍ، وَإِنَّ الْطُّرُقَ لَوَاضِحَةٌ، وَإِنَّ أَعْلاَمَ الدِّينِ لَقَائِمَةٌ.

فَاعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ عِبَادِاللهِ عِنْدَ اللهِ إِمَامٌ عَادِلٌ، هُدِيَ وَهَدَي، فَأَقَامَ سُنَّةً مَعْلُومَةً، وَأَمَاتَ بِدْعَةً مَجْهُولَةً، وَإِنَّ السُّنَنَ لَنَيِّرَةٌ، لَهَا أَعْلاَمٌ، وَإِنَّ الْبِدَعَ لَظَاهِرَةٌ، لَهَا أَعْلاَمٌ، وَإِنَّ شَرَّ النَّاسِ عِنْدَاللهِ إِمَامٌ جَائِرٌ ضَلَّ وَضُلَّ بِهِ، فَأَمَاتَ سُنَّةً مَأْخُوذَةً، وَأَحْيَا بِدْعَةً مَتْرُوكَةً. وَإِني سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله يَقُولُ: «يُؤْتَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِالاِِْمَامِ الْجَائِرِ وَلَيْسَ مَعَهُ نَصِيرٌ وَلاَ عَاذِرٌ، فَيُلْقَى فِي نَارِ جَهَنَّمَ، فَيَدُورُ فِيهَا كَمَا تَدُورُ الرَّحَى، ثُمَّ يَرْتَبِطُفِي قَعْرِهَا». وَإِني أَنْشُدُكَ اللهَ أنْ تَكُونَ إِمَامَ هذِهِ الاَُْمَّةِ الْمَقْتُولَ، فَإِنَّهُ كَانَ يُقَالُ: يُقْتَلُ فِي هذِهِ الاَُْمَّةِ إِمَامٌ يَفْتَحُ عَلَيْهَا الْقَتْلَ وَالْقِتَالَ إِلى يَوْمِ الْقُيَامَةِ، وَيَلْبِسُ أُمُورَهَا عَلَيْهَا، وَيَبُثُّ الْفِتَنَ فِيهَا، فَلاَ يُبْصِرُونَ الْحَقَّ مِنَ الْبَاطِلِ، يَمُوجُونَ فِيهَا مَوْجاً، وَيَمْرُجُونَ فِيهَا مَرْجاً فَلاَ تَكُونَنَّ لِمَرْوَانَ سَيِّقَةًيَسُوقُكَ حَيْثُ شَاءَ بَعْدَ جَلاَلَ السِّنِّ وَتَقَضِّي الْعُمُرِ.

فَقَالَ لَهُ عُثْـمَانُ: كَلِّمِ النَّاسَ فِي أَنْ يُؤَجِّلُونِي، حَتَّى أَخْرُجَ إِلَيْهِمْ مِن مَظَالِمِهِمْ، فَقال عليه السلام : مَاكَانَ بِالْمَدِينَةِ فَلاَ أَجَلَ فِيهِ، وَمَا غَابَ فَأَجَلُهُ وُصُولُ أَمْرِكَ إِلَيْهِ

خطبه 164

هنگامى كه مردم دور او جمع شده و از ناراحتى كه از عثمان داشتند از آن حضرت‏ خواستند كه درباره مردم با وى صحبت فرمايد و رضايت مردم را از او طلب كند. آن‏حضرت نزد عثمان رفت و به او فرمودمردم پشت‏سر من قرار گرفته و مرا به نزد توسفير (ميانجى) ميان تو و خودشان فرستاده‏اندسوگند بخدا نمى‏دانم به تو چه ‏بگويم؟من چيزى[در اين باره]نمى‏دانم كه تو آن را نمى‏دانى‏و من ترا به چيزى‏راهنمايى نمى‏كنم كه آن را نمى ‏شناسى‏ تو مى‏دانى آنچه را كه ما مى‏دانيم ‏ما به‏ چيزى جلوتر از تو سبقت نداريم كه درباره آن به تو اطلاع بدهيم و به چيزى به تنهايى ‏اختصاص نداشتيم كه آن را به تو ابلاغ نماييم‏تو ديدى همانگونه كه ما ديديم وشنيدى همچنانكه ما شنيديم ‏و با پيامبر اكرم (ص) هم صحبت‏بودى،همانگونه كه مابوديم ‏نه فرزند ابو قحافه (ابو بكر) براى عمل به حق شايسته‏تر از تو بود و نه پسرخطاب (عمر) و تو به رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم از نظر رگهاى خويشاوندى‏ نزديكتر هستى‏ و از داماد بودن به رسولخدا تو بهره‏مند گشته‏اى نه آن دوپس خدا را در نظر بگير خدا را،درباره جانت ‏زيرا در اينصورت تو[در اين حادثه كه ‏پيش آمده است] نابينايى را به بينايى مبدل نمى‏ سازى و چنان نيست كه بوسيله آموزش،جهل تو مرتفع گرددراهها واضح است و نشانه‏هاى دين برپاست‏بدان،برترين‏بندگان خدا در نزد خداوند سبحان،امامى است عادل،كه هدايت‏شده و مردم بوسيله اوهدايت‏ شوندسنت معلوم را بر پا بدارد و بدعت مجهول را بميراندو قطعى است‏كه سنت‏ها روشن و روشنگرند،و براى آنها نشانه‏ها است‏و بدعتها آشكارند و براى‏آنها[نيز]نشانه‏هايى است‏و بدترين مردم در نزد خدا امامى است‏ستمكار كه گمراه‏است و مردم بوسيله او گمراه مى‏ شوندكه سنت گرفته شده از منبعش را بكشد و زنده‏كند بدعت كنار گذاشته شده راو من از رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم شنيدم كه‏ مى‏فرمود:روز قيامت پيشواى ستمكار آورده مى‏شود در حالى كه نه يار و ياورى دارد ونه كسى كه از طرف او پوزش بطلبداين ستمكار در آتش دوزخ انداخته مى‏ شود. اودر آنجا مانند آسياب دور خود مى ‏گردد،سپس او را به ته دوزخ مى‏بندندو من ترابه خدا سوگند مى‏دهم كه كوشش كن پيشواى مقتول اين امت نباشى‏در گذشته گفته‏ مى ‏شد در اين امت زمامدارى كشته مى‏ شود و در كشت و كشتار تا روز قيامت گشوده‏مى ‏گرددو همين حادثه امور اين امت را بر خودشان مشتبه خواهد ساخت و فتنه‏ها وآشوبها در ميان آنان گسترده خواهد گشت‏حق از باطل تفكيك داده نخواهد شدامت در ميان تشويشها و گرفتاريها به اضطراب افتاده و در هم خواهند آميخت‏هرگز مانند چارپاى بى‏اختيار مباش كه مروان بن حكم ترا هر كجا بخواهد براند،در اين‏موقعيت كه ساليان زندگى تو متراكم و عمر تو رو به پايان مى‏رودعثمان به او گفت:

«با مردم صحبت كن كه براى من مدتى مهلت‏ بدهند تا ظلمهايى كه بر آنان وارد شده ‏است،بر طرف كرده و جبران نمايم.امير المؤمنين (ع) در پاسخ او فرمود:«آنچه كه در مدينه است، براى آن مدتى لازم نيست و آنچه كه دور از مدينه است مدت مهلتش‏وصول امر تو به آن است. »

خطبه 164

بدانجهت كه مضامين جملات اين خطبه كاملا واضح است،لذا نيازى به تفسير وشرح يكايك آنها ديده نمى‏شود.تنها براى توضيح اضطراب و مخالفت‏شديد مردم باعثمان،بسيار مناسب است كه به نقل نظريه ابن ابي الحديد در اين مورد كه از علماى بسيارمعروف معتزله از اهل سنت است،كفايت كنيم.نخست عين عبارات ابن ابي الحديد را كه‏به عربى است از كتاب او (شرح نهج البلاغه) در اينجا مى ‏آوريم.سپس آنها را ترجمه‏ مى‏ كنيم:[نتف من اخبار عثمان بن عفان]

و ثالث القوم هو عثمان بن عفان بن ابى العاص بن امية بن عبد شمس بن عبد مناف،كنيته ابو عمرو،و امه اروى بنت كريز بن ربيعة بن حنين بن عبد شمس.

بايعه الناس بعد انقضاء الشورى و استقرار الامر له،و صحت فيه فراسة عمر،فانه اوطا بنى امية‏رقاب الناس،و ولاهم الولايات و اقطعهم القطائع،و افتتحت افريقية فى ايامه،فاخذ الخمس كله‏فوهبه لمروان،فقال عبد الرحمن بن حنبل الجمحى:

احلف بالله رب الانام ما ترك الله شيئا سدى و لكن خلقت لنا فتنة لكى نبتلى بك او تبتلى فان الامينين قد بينا منار الطريق عليه الهدى فما اخذا درهما غيلة و لا جعلا درهما فى هوى و اعطيت مروان خمس البلاد فهيهات سعيك ممن سعى!

الامينان:ابو بكر و عمر و طلب منه عبد الله بن خالد بن اسيد صلة،فاعطاه اربعمائة الف درهم.

و اعاد الحكم بن ابى العاص،بعد ان كان ⁽¹⁾ رسول الله صلى الله عليه و آله،قد سيرة ثم لم يرده‏ابو بكر و لا عمر،و اعطاه مائة الف درهم.

و تصدق رسول الله صلى الله عليه و آله بموضع سوق بالمدينة يعرف بمهزور على المسلمين، فاقطعه عثمان الحارث بن الحكم اخا مروان بن الحكم.

و اقطع مروان فدك ⁽²⁾ ،و قد كانت فاطمة عليها السلام طلبتها بعد وفاة ابيها صلوات الله‏عليه، تارة بالميراث،و تارة بالنحلة فدفعت عنها.

و حمى المراعى حول المدينة كلها من مواشى المسلمين كلهم الا عن بنى امية.

و اعطى عبد الله بن ابى سرح جميع ما افاء الله عليه من فتح افريقية بالمغرب،و هى من‏طرابلس الغرب الى طنجة من غير ان يشركه فيه احد من المسلمين.

و اعطى ابا سفيان بن حرب مائتى بن حرب مائتى الف من بيت المال،فى اليوم الذى امر فيه لمروان الحكم‏بمائة الف من بيت المال،و قد كان زوجه ابنته ام ابان،فجاء زيد بن ارقم صاحب بيت المال‏بالمفاتيح،فوضعها بين يدى عثمان و بكى،فقال عثمان:اتبكى ان وصلت رحمى!قال: و لكن ابكى‏لانى اظنك انك اخذت هذا المال عوضا عما كنت انفقته فى سبيل الله فى حياة رسول الله صلى‏الله عليه و آله.و الله لو اعطيت مروان مائة در هم لكان كثيرا،فقال:الق المفاتيح يا بن ارقم،فاناسنجد غيرك.

و اتاه ابو موسى باموال من العراق جليلة،فقسمها كلها فى بنى امية.و انكح الحارث ابن الحكم‏ابنته عائشة،فاعطاه مائة الف من بيت المال ايضا بعد صرفه زيد بن ارقم عن خزنه.

و انضم الى هذه الامور امور اخرى نقمها عليه المسلمون،كتسيير ابى ذر رحمه الله تعالى الى‏الربذة،و ضرب عبد الله بن مسعود حتى كسر اضلاعه،و ما اظهر من الحجاب و العدول عن‏طريقة عمر فى اقامة الحدود،و رد المظالم،و كف الايدى العادية و الانتصاب لسياسة الرعية، وختم ذلك ما وجدوه من كتابه الى معاوية يامره فيه بقتل قوم من المسلمين،و اجتمع عليه كثيرمن اهل المدينة مع القوم الذين وصلوا من مصر لتعديد احداثه عليه فقتلوه.

و قد اجاب اصحابنا عن المطاعن فى عثمان باجوبة مشهورة مذكورة فى كتبهم.و الذى نقول نحن:انها و ان كانت احداثا،الا انها لم تبلغ المبلغ الذى يستباح به دمه،و قد كان الواجب عليهم ان‏يخلعوه من الخلافة حيث لم يستصلحوه لها،و لا يعجلوا بقتله،و امير المؤمنين عليه السلام ابرا الناس من دمه،و قد صرح بذلك فى كثير من كلامه،من ذلك قوله عليه السلام:و الله ما قتلت‏عثمان و لا مالات على قتله.

و صدق صلوات الله عليه.شرح نهج البلاغه-ابن ابي الحديد ج 1،ص 198 تا 200

(اندكى از اخبار عثمان بن عفان:و سومين شخصى از آن قوم كه به خلافت رسيدند،عثمان بن عفان بن ابى العاص بن امية بن عبد شمس بن عبد مناف است كه كنيه او ابو عمرو است و مادر او اروى دختر كريز بن ربيعة بن حنين بن عبد شمس است.پس از پايان گرفتن‏ شورى و تثبيت زمامدارى براى او،مردم به او بيعت كردند.فراستى (تشخيص هشيارانه وحدس صائب) كه عمر درباره او بكار برده بود،مطابق واقع گشت.

زيرا او گردنهاى مردم را زير پاى بنى اميه گذاشت،شهرها را در اختيار آنان نهاده واراضى را به آنان سپرد.آفريقا در زمان او فتح شد،همه خمس (يك پنجم) آنجا راگرفت و به مروان بخشيد.. .عبد الله بن خالد بن اسيد صله‏اى از عثمان خواست.عثمان‏چهار صد هزار درهم به او داد. حكم بن العاص را با اينكه پيامبر اكرم (ص) تبعيد كرده‏بود،برگرداند و ابو بكر و عمر او را برنگردانده بودند و سپس صد هزار درهم به او (حكم‏بن ابى العاص) بخشيد.

رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم محلى از بازار مدينه را كه ‏مهزور ناميده مى‏ شد به مسلمانان واگذار فرموده بود.عثمان آن را به حارث بن الحكم ‏برادر مروان بن الحكم اختصاص داد.فدك را در اختصاص مروان گذاشت.فاطمه‏ سلام الله عليها پس از وفات پدر بزرگوارش رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم آن راگاهى به عنوان ميراث و گاهى به عنوان بخشش مطالبه كرد. ⁽³⁾

عثمان براى چراگاههاى اطراف مدينه حدودى براى چارپايان همه مسلمانان مقررداشت مگر بنى اميه.همه آنچه را كه خداوند در فتح افريقا در مغرب،نصيب مسلمين فرمود[از طرابلس غربى تا طنجه،به عبد الله بن ابى سرح داد]بدون اينكه احدى ازمسلمين را در آن شريك بدارد.و در همان روز كه به مروان بن الحكم صد هزار ازبيت المال داد دويست هزار هم از بيت المال به ابو سفيان بن حرب داد كه دخترش ام ابان‏ را به او تزويج كرده بود،زيد بن ارقم با كليدهاى بيت المال به دست نزد عثمان آمد و آنهارا در مقابل عثمان قرار داد و گريه كرد،عثمان گفت:گريه مى‏كنى كه من صله رحم‏كرده‏ام؟زيد بن ارقم گفت:نه،براى آن گريه نمى‏ كنم.ولى براى آن گريه مى‏كنم كه تو اين‏مال را عوض آن مالى كه در زمان رسولخدا (ص) در راه خدا خرج كردى،اخذ نمودى.

سوگند به خدا،اگر به مروان صد درهم هم مى‏دادى،باز براى او زياد بود،عثمان گفت: اى پسر ارقم كليدها را بينداز زمين،ما براى اين كليدها كسى غير از تو را پيدا خواهيم ‏كرد.

ابو موسى اموال فراوان[يا پرقيمتى]را از عراق آورد و همه آنها را در ميان بنى اميه‏ تقسيم كرد و دخترش را به حارث بن ابى الحكم تزويج كرد و صد هزار از بيت المال نيز به‏او داد بعد از آنكه زيد بن ارقم را از خزانه دارى بر كنار كرده بود.به اين قضايا امورديگرى اضافه شد كه مسلمانان به او بد بين شدند مانند تبعيد ابى ذر رحمة الله عليه به ربذه‏و عبد الله بن مسعود را بقدرى زد كه دنده‏ هايش شكست و كنار رفتن او از راه عمر دراقامه حدود و برگرداندن آنچه كه به ظلم گرفته مى‏شد و مانع شدن از دستهاى تجاوزگر وكسانى كه خود را براى ديريت‏ سياسى رعيت نصب مى ‏نمودند!و در پايان كارنامه‏اى ازعثمان پيدا كردند كه به معاويه نوشته و در آن،دستور به كشتن گروهى از مسلمانان داده ‏بود و گروه كثيرى از مدينه با گروهى كه از مصر آمده بودند نزد او آمدند كه حوادثى راكه به وجود آورده است‏براى او بشمارند،او را كشتند.

اصحاب ما (معتزله) از انتقاداتى كه به عثمان شده است،پاسخ‏هايى داده‏اند كه مشهور و در كتب آنها ذكر شده است .آنچه را كه ما مى‏ گوييم اين است كه اگر چه‏ كارهايى كه عثمان كرده بود،حوادث ناروايى بود،ولى به آن درجه نرسيده بود كه خون‏او را مباح كند.براى آن مردم واجب بود كه اگر توانايى اصلاحش را در آن امورنداشتند،او را از خلافت‏بر كنار كنند و در كشتنش شتاب زده نشوند.و امير المؤمنين (على‏ بن ابيطالب) عليه السلام بى‏ گناه‏ترين و برى ‏ترين مردم از خون عثمان بود و در مواردفراوانى به اين برائت تصريح فرموده است.از آنجمله سخن آن حضرت است كه فرمود: سوگند به خدا،نه عثمان را كشته ‏ام و نه انبوه مردم را به او شورانده ‏ام و درست فرموده ‏است آن حضرت صلوات الله عليه.) ⁽⁴⁾

________________________________

1.كلمة‏«كان‏»ساقطة من ب.

2.فدك:قرية بالحجاز بينها و بين المدينة بومان،افاءها الله على رسوله فى سنة سبع صلحا،و ذالك ان‏النبى صلى الله عليه و سلم لما نزل خيبر،و فتح حصونها،و لم يبق الا ثلث،و اشتد بهم الحصار،راسلوارسول الله صلى الله عليه و سلم يسالونه ان ينزلهم على الجلاء،و فعل،و بلغ ذلك اهل فدك،فارسلواالى رسول الله ان يصالحهم على النصف من ثمارهم و اموالهم فاجابهم الى ذلك،فهى ممالم يوجف‏عليه بخيل و لا ركاب،فكانت‏خالصة لرسول الله صلى الله عليه.معجم البلدان 6:343.

3.فدك روستا يا باغ‏هايى در حجاز بود كه فاصله ميان آن و مدينه مسافت دو روز بود.خداوند آن‏را در سال هفتم هجرت بر مبناى صلح به پيامبر اكرم (ص) عنايت فرموده بود.قضيه چنين بود وقتى كه ‏پيامبر وارد خيبر شد و قلعه‏ هاى آن را فتح كرد و نماند از آنها مگر ثلث مردم و محاصره بر آنان‏ تنگ‏تر شد،مراسله‏ اى با پيامبر (ص) نموده از او خواستند كه آنان را از آن محاصره در آورد و آن‏حضرت آنان را از محاصره در آورد.خبر اين قضيه به اهل فدك رسيد، آنان پيامى به آن حضرت‏فرستادند كه درباره فدك با آنان در ميوه‏ها و اموالشان به نصف مصالحه فرمايد.پيامبر اكرم (ص) خواسته آنان را اجابت فرمود.فدك از آن موارد بود كه با حمله سواران و غير آنها گرفته نشده بود،لذا خالص از آن رسولخدا (ص) بود.معجم البلدان-ياقوت حموى ج 6،ص 343.

4.شرح نهج البلاغه،ابن ابي الحديد ج 1 از ص 198 تا ص 200.