وَ اللَّهِ لَا أَکُونُ کَالضَّبُعِ تَنَامُ عَلَى طُولِ اللَّدْمِ- حَتَّى یَصِلَ إِلَیْهَا طَالِبُهَا وَ یَخْتِلَهَا رَاصِدُهَا- وَ لَکِنِّی أَضْرِبُ بِالْمُقْبِلِ إِلَى الْحَقِّ الْمُدْبِرَ عَنْهُ- وَ بِالسَّامِعِ الْمُطِیعِ الْعَاصِیَ الْمُرِیبَ أَبَداً- حَتَّى یَأْتِیَ عَلَیَّ یَوْمِی- فَوَاللَّهِ مَا زِلْتُ مَدْفُوعاً عَنْ حَقِّی- مُسْتَأْثَراً عَلَیَّ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ- حَتَّى یَوْمِ النَّاسِ هَذَا
لغات
ختل: خدعه و فریب استأثرت بالشئ: در آن موضوع تنها ماند.
وقتى که به آن حضرت پیشنهاد شد که طلحه و زبیر را تعقیب نکند و در صدد جنگ با آنان نباشد فرمود: «به خدا سوگند مانند کفتار خفته نیستم که صیّاد مدتى در کمین آن نشسته و براى فریبش به دست با چوب آهسته بر زمین مى زند تا بر اثر صدا بیرون آید و دستگیرش کند، بلکه به همراهى کسى که به حق روى آورد و شنوا و فرمانبردار است شمشیر مى زنم و با گنهکارى که از حق روگردانده و در آن شک و تردید دارد مى جنگم. به خدا قسم از زمانى که پیامبر خدا (ص) از دنیا رفته است تاکنون همیشه از حق خود محروم شده ام».
سبب صدور این کلام
ابو عبد اللّه روایت کرده است که على (ع) براى طواف خانه خدا حرکت کرد و تصمیم گرفت که طلحه و زبیر را تعقیب کند و با آنها بجنگد. فرزندش حسن (ع) پیشنهاد کرد آنها را تعقیب نکند و به فکر جنگ با آنها نباشد، امام (ع) در جواب پیشنهاد فرزندش این کلام را ایراد فرمود.
شرح
در باره علّت نقض بیعت طلحه و زبیر چنین روایت کرده اند که پس از مدتى که از بیعت آنها با امام (ع) گذشت نزد آن حضرت رفتند و گفتند تو مى دانى که عثمان بر ما ستم روا داشت و در تمام مدت خلافتش به بنى امیّه متمایل بود و از آن حضرت خواستند که استاندارى دو شهر کوفه و بصره را به آنها واگذار کند، امام (ع) فرمود باشد تا فکر کنم. بعد با عبد اللّه بن عبّاس در این مورد مشورت کرد، امّا او مصلحت ندید وقتى که طلحه و زبیر مجدداً به نزد حضرت آمدند امام (ع) خواسته آنها را ردّ کرد و آنها از این امر به خشم آمدند و کردند آنچه کردند.
اصمعى در مورد لغت «لدم» گفته است: انداختن سنگ ریزه یا مثل آن بر زمین است. این گفته و معنى قوى و استوار نیست.
و نیز گفته اند که کفتار به نوعى سرگرم شده و در لانه خود باقى مى ماند تا صید نشود، همچنین در نحوه صید کفتار نقل کرده اند که صیّادان در جلو لانه او سنگ مى گذارند و با دستشان به در لانه مى زنند و کفتار سنگ را صید مى پندارد و براى شکار آن از لانه خارج مى شود ولى خودش صید مى شود.
گفته اند کفتار از نادانترین حیوانات است و از حماقت آن چنین گفته اند که صیّادان وارد لانه آن شده و مى گویند این کفتار نیست و یا مى گویند این کفتار مست است، کفتار بىحرکت مى ماند تا پایش را با ریسمانى که تهیه کرده اند مى بندند.
در این کلام، امام (ع) پیشنهاد به تأخیر انداختن جنگ با طلحه و زبیر را با یک مفهوم تشبیهى رد مى کند، با این توضیح که اگر جنگ را به تأخیر اندازد موجب آمادگى بیشتر دشمن مى شود و در این صورت مانند کفتارى خواهد بود که مدت حیله صیاد همچنان آرام بماند و بخوابد. سپس امام (ع) سوگند یاد مى کند که چنین نخواهد بود. یعنى بر فراوانى ستم و سرکشى آرام نخواهد گرفت و در طول زندگیش همواره از حق دفاع خواهد کرد و سپس آنچه را صحیح مى داند یعنى مقاومت و قتال با کسانى که با وى سرکشى مى کنند به وسیله کسانى که از او اطاعت مى کنند، اضافه کرده و مى فرماید: من به وسیله طرفداران حق، پشت کنندگان به حق و به وسیله حرف شنوان مطیع، سرکشان شکّاک را تنبیه خواهم کرد.
در این عبارت، امام (ع) [از نظر ادبى] رعایت مقابله را فرموده و عاصى را در مقابل مطیع و شکّاک را در مقابل پذیرنده آورده است، زیرا آن که در حق شک مى کند در معنى ضدّ کسى است که حق را پذیر است. مراد امام (ع) از «ابدا» طول حیات و زندگیش مى باشد، زیرا ابد ممکن براى آن حضرت تا پایان عمر است.
معناى کلام امام (ع) که فرمود: یأتی علىّ یومى، کنایه از وقت ضرورى مرگ است. در پایان این کلام، دادخواهى و شکایت از ظلم را در دفاع از حقّش و این که تنها مانده و چاره اى جز شکایت و مقاومت ندارد اضافه فرموده و به آغاز و انجام این دفاع (از زمان رحلت پیامبر تاکنون) اشاره مى فرماید و با سوگند جلاله محرومیّت خود را از خلافت تأکید مى کند و این شکایت تأکید بر شکایتهاى سابق است.
ترجمه ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن میثم بحرانی)، ج ۱ ، صفحه ۵۵۷-۵۶۰