خطبه۴۹ترجمه شرح ابن میثم بحرانی (شناخت فتنه آمیختگی حق با باطل)

(۴۹صبحی صالح)

إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْکَامٌ تُبْتَدَعُ- یُخَالَفُ فِیهَا کِتَابُ اللَّهِ- وَ یَتَوَلَّى عَلَیْهَا رِجَالٌ رِجَالًا عَلَى غَیْرِ دِینِ اللَّهِ- فَلَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ مِنْ مِزَاجِ الْحَقِّ- لَمْ یَخْفَ عَلَى الْمُرْتَادِینَ- وَ لَوْ أَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ مِنْ لَبْسِ الْبَاطِلِ- انْقَطَعَتْ عَنْهُ أَلْسُنُ الْمُعَانِدِینَ- وَ لَکِنْ یُؤْخَذُ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ وَ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ فَیُمْزَجَانِ- فَهُنَالِکَ یَسْتَوْلِی الشَّیْطَانُ عَلَى أَوْلِیَائِهِ- وَ یَنْجُو الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنى‏ 

لغات

مرتاد: جستجوگر طلب کنند

ضغث: مشتى خاشاک

ترجمه

جز این نیست، که آغاز پیدایش فتنه‏ ها پیروى از هواهاى نفسانى است و نیز بدعتهایى که گذاشته مى‏ شود،
بدعتهایى بر خلاف کتاب خدا. آن گاه کسانى، کسان دیگر را در امورى، که مخالف دین خداست، یارى مى‏ کنند.
اگر باطل با حق نمى ‏آمیخت بر جویندگان حق پنهان نمى ‏ماند و اگر حق به باطل پوشیده نمى‏ گشت،زبان معاندان از طعن بریده مى ‏شد.

ولى همواره پاره‏ اى از حق و پاره ‏اى از باطل درهم مى‏ آمیزند. در چنین حالى، شیطان بر دوستان خود مستولى مى‏ شود.تنها کسانى رهایى مى ‏یابند که الطاف الهى شامل حالشان شده باشد.

ترجمه عبدالمحمد آیتی

شرح

آغاز آشوب و براه افتادن فتنه ‏اى که منجرّ به خرابى جهان و فساد و تباهى آن شود، پیروى از هواى نفس و اندیشه‏ هاى باطل، و دستوراتى است که جداى از فرامین و دستورات حق ابداع شود. با این که غرض از بعثت پیامبران و آوردن شریعت، نظام بخشیدن به زندگى مردم در امور دنیا و آخرتشان بوده است.

بنا بر این هر اندیشه ابداعى، و یا هر نوع پیروى از خواست نفسانى که از محدوده کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) بیرون باشد، موجب بروز آشوب و از هم گسیختگى نظام موجود جهان مى‏ شود. مانند خواسته‏ هاى ستمگران تاریخ و خود رأیى خوارج نهروان که موجب فساد و تباهى شده است.

عبارت زیباى حضرت که اگر باطل از آمیختگى با حق رهایى مى‏ یافت، حق طلب، گمراه نمى ‏شد، اشاره به اسباب و علل، همین اندیشه‏ هاى فاسد دارد، مقدمات ادلّه‏اى که تباهکاران براى صحّت ادّعا و اندیشه‏ هاى فاسد خود مى‏ آورند، بر پایه آمیختگى حق با باطل است، امام (ع) درآمیختن حقّ و باطل را به صورت دو قضیّه شرطیّه متّصله، دلیل مغلطه بدکاران، و فریب خوردن ساده- لوحان دانسته ‏اند.

امّا دو قضیّه شرطیّه عبارتند از: ۱- قضیّه شرطیّه اوّل این کلام امام (ع) است: فلو انّ الباطل خلص من مزاج الحقّ لم یخف على المرتادین «اگر باطل از آمیختگى حق رهایى مى ‏یافت، باطل بر جستجوگر پوشیده نمى‏ ماند.» رابطه میان آمیختگى و پوشیده ماندن حق، یا باطل کاملا روشن است، چه اگر زمینه شبهه بطور کلّى منتفى بود، حقیقت‏

طلب با کمترین سعى و کوشش فساد آن را تشخیص مى‏داد و بطلان آن بر وى پوشیده نمى‏ ماند. حال چون تشخیص باطل بر جستجوگر پوشیده مانده معلوم مى‏شود که باطل از آمیختگى با حق بر کنار نبوده است و همین آمیختگى موجب اشتباه و پیروى از باطل شده است. در این قضیه شرطیّه از استثنا کردن نقیض جزاء «مخفى ماندن باطل» نتیجه آمیخته بودن حق با، باطل را گرفته است و به تعبیر دیگر، رها نبودن باطل از آمیختگى با حق را نتیجه گرفته است. نتیجه بدین دلیل سالبه آمده است که یکى از دو مقدمه سالبه بوده و همواره نتیجه تابع پست‏ترین مقدمه مى‏ باشد.

۲- قضیّه شرطیّه دوّم: این سخن حضرت است: و لو انّ الحقّ خلص من لبس الباطل انقطعت عنه السن المعاندین «و اگر حق از پوشش باطل آزاد مى‏ شد زبان بدگویان از عیب‏جویى باز مى ‏ایستاد.» رابطه میان بدگویى و در لباس باطل بودن حق، کاملا واضح است. مقدّماتى که اهل باطل در اقامه دلیل مى‏ آورند، اگر تمام آنها حق باشد، و به ترتیب صحیحى آورده شده باشد، نتیجه آن حق خواهد بود، و زبانشان از لجاجت و مخالفت باز مى ‏ایستد. ولى چون مقدمات آمیخته است نتیجه آن مى‏ شود که حضرت فرموده‏ اند.

امام (ع) قیاس اول و دوّم را به صورت قیاس ضمیر آورده و کبرى را از احکام حذف کرده، نتیجه یا آنچه که در معناى نتیجه بوده است ذکر فرموده‏ اند: و بدین تعبیر که از حق مشتى را گرفته و از باطل مشتى را و درهم آمیخته‏ اند، لازمه این کار بوجود آمدن اندیشه‏ هاى باطل شده است.

واژه «ضغث» به صورت استعاره بکار رفته، مقصود این است که اندیشه ‏هاى باطل، و خواسته‏ هاى اختراعى به دلیل آمیخته بودن حق و باطل بضرورت تحقق مى ‏یابد. بدین هنگام شیطان بر یاران خویش تسلّط مى ‏یابد.
بدین‏سان که ابلیس، پیروى هواى نفس و دستور العمل‏هاى بیرون از کتاب خدا را،

در چشمها نشان زیبا مى‏ نماید، و آنها بدلیل گمراهى و پیروى از امور شبه ه‏ناک، حق را از باطل تشخیص نمى ‏دهند. بر خلاف کسانى که نیکوکارى از جانب خدا برایشان از قبل مقرّر شده است. اینان رستگار شده نجات مى ‏یابند. یعنى افرادى که لطف خداوند در تاریکى امور شبه ه‏ناک دست‏شان را گرفته و آنها را در جهت تشخیص حق از باطل بروشنى هدایت رهنمون شده است. این گروه از آتش جهنّم بدور خواهند بود.

ترجمه‏ شرح‏ نهج ‏البلاغه(ابن‏ میثم بحرانی)، ج ۲ ، صفحه ‏ى۲۸۸-۲۸۷