خطبه 367 صبحی صالح
367-وَ قَالَ ( عليه السلام )يَا أَيُّهَا النَّاسُ مَتَاعُ الدُّنْيَا حُطَامٌ مُوبِئٌ فَتَجَنَّبُوا مَرْعَاهُ قُلْعَتُهَا أَحْظَى مِنْ طُمَأْنِينَتِهَا وَ بُلْغَتُهَا أَزْكَى مِنْ ثَرْوَتِهَا
حُكِمَ عَلَى مُكْثِرٍ مِنْهَا بِالْفَاقَةِ وَ أُعِينَ مَنْ غَنِيَ عَنْهَا بِالرَّاحَةِ
مَنْ رَاقَهُ زِبْرِجُهَا أَعْقَبَتْ نَاظِرَيْهِ كَمَهاً
وَ مَنِ اسْتَشْعَرَ الشَّغَفَ بِهَا مَلَأَتْ ضَمِيرَهُ أَشْجَاناً لَهُنَّ رَقْصٌ عَلَى سُوَيْدَاءِ قَلْبِهِ هَمٌّ يَشْغَلُهُ وَ غَمٌّ يَحْزُنُهُ كَذَلِكَ حَتَّى يُؤْخَذَ بِكَظَمِهِ فَيُلْقَى بِالْفَضَاءِ مُنْقَطِعاً أَبْهَرَاهُ هَيِّناً عَلَى اللَّهِ فَنَاؤُهُ وَ عَلَى الْإِخْوَانِ إِلْقَاؤُهُ
وَ إِنَّمَا يَنْظُرُ الْمُؤْمِنُ إِلَى الدُّنْيَا بِعَيْنِ الِاعْتِبَارِ وَ يَقْتَاتُ مِنْهَا بِبَطْنِ الِاضْطِرَارِ وَ يَسْمَعُ فِيهَا بِأُذُنِ الْمَقْتِ وَ الْإِبْغَاضِ
إِنْ قِيلَ أَثْرَى قِيلَ أَكْدَى وَ إِنْ فُرِحَ لَهُ بِالْبَقَاءِ حُزِنَ لَهُ بِالْفَنَاءِ هَذَا وَ لَمْ يَأْتِهِمْ يَوْمٌ فِيهِ يُبْلِسُونَ
الباب السابع فی الإعراض عن الدنیا الفانیه و الإقبال على الآخره الباقیه
من کتاب منهاج الولایه فی نهج البلاغه فی الإعراض عن الدنیا الفانیه و الإقبال على الآخره الباقیه
حكمت 367
و من كلام له- عليه الصّلوة و السّلام- : «يا أيّها النّاس متاع الدّنيا حطام موبىء فتجنّبوا مرعاه» اى مردمان متاع دنيا گياه خشك مهلك است، پس دورى جوييد از چراگاه او «قلعتها أحظى من طمأنينتها،» بركندن از او و قرار نگرفتن در او أنفع است از آرام گرفتن و اطمينان به آن.
و في الخبر: «الدّنيا دار قلعة»، يعنى دنيا سراى كندن است.
«و بلغتها أزكى من ثروتها.» و قوت يك روزه او پاكيزهتر است از بسيارى مال او.
«حكم على مكثريها بالفاقة، و على غنى عنها بالرّاحة.» حكم است بر جمع كنندگان مال دنيا به درويشى، و بر آن كس كه غنىّ است از دنيا به قناعت و زهد در او به آسايش ابد.
مصراع:
امن در فقر است اندر فقر رو
«من راقه زبرجها أعقب ناظرته كمّها.» هر كس كه به عجب آورد او را زينت دنيا و دوست دارد او را، پس كور گرديد ديده بصيرت او از ادراك احوال آخرت.
قال الأصمعىّ: «بلغنى أنّ عيسى- عليه السلام- قال: أى ربّ أرنى وليّا من أوليائك. فأوحى اللّه- عزّ و جلّ- إليه: سر إلى مفازة كذا، فإنّ فيها وليّا من أوليائى.
فذهب عيسى- عليه السلام- إلى تلك المفازة، فرأى رجلا ميّتا، و على عورته خرقة و تحت رأسه لبنة، الكت الهوام بعض جسده. فقال عيسى- عليه السلام- :
يا ربّ سألتك أن ترينى وليّا من أوليائك. فأوحى اللّه- عزّ و جلّ- : يا عيسى هذا وليّى و أنا جليسه، لم يغفل عنّى طرفة عين أبدا، فبدنه كما ترى و روحه تحت عرشى، و عزّتى و جلالى لأبعثته«» في زمرة الأنبياء و أقربه. و مع هذا أسأله عن أنفاسه، عن الخرقة و اللّبنة ممّن أتاها، و إنّى أخرجته من الدنيا و هو جائع. هذا حكمى في أوليائى، فكيف حكمى في أعدائى» اصمعى گويد كه به من رسيده كه عيسى- على نبيّنا و عليه الصلاة و السلام- گفت: اى پروردگار من بنماى مرا دوستى از دوستان خود. پس وحى فرستاد خداى- عزّ و جلّ- به او كه برو به فلان بيابان كه در آنجا است يكى از دوستان من. پس رفت عيسى- عليه السلام- به آن بيابان. پس ديد مردى ميّت و بر عورت او خرقهاى است و در شيب سر او خشتى، و بعض بدن او هوام«» و جنبندگان زمين خورده بودند. پس گفت عيسى: يا ربّ من سؤال كردم كه بنمايى به من دوستى از دوستان خود. پس وحى فرستاد خداى- عزّ و جلّ- كه اين دوست من است و من همنشين اويم، غافل نشد از من يك چشم زدن هرگز. پس بدن او چنان است كه ديدى، و روح او در تحت عرش من است. پس به عزّت و جلال من سوگند كه هر آينه او را بعث كنم در زمره انبيا، و مع هذا سؤال كنم از نفسهاى او و از خرقه و خشت بالين او كه از كجا آورده. و من بيرون بردم او را از دنيا و او گرسنه بود.
عطّار:
پيوسته چو ابر اين دل بى خويش كه هست
خون مى گريد زين ره در پيش كه هست
گويند چه كارت افتادهست آخر
چه كار فتاده زين پيش كه هست
دنياى دنى چيست سراى ستمى
افتاده هزار كشته در هر قدمى
گر نقد شود كراى شادى نكند
ور فوت شود جمله نيرزد به غمى
نقل است كه چون ابراهيم أدهم- رحمة اللّه عليه- ترك پادشاهى كرد و از بلخ بيرون رفت او را پسرى خرد بود. چون بزرگ شد گفت: پدر من كجاست مادر احوال باز گفت، اين ساعت به مكّه نشان مى دهند. گفت: من به مكّه روم و زيارت كنم، و پدر را طلب كنم و در خدمتش باشم. فرمود تا منادى كردند كه هر كه را آرزوى حجّ است بيايد، و هم به زاد و راحله خود به مكّه آورد به اميد ديدار پدر.
چون به مكّه رسيد در مسجد حرام مرّقع پوشان را ديد. پرسيد كه ابراهيم را شناسيد گفتند: بلى، شيخ ماست، و به طلب هيزم رفته است به صحرا تا بفروشد و نان بخرد براى ما. پسر به صحرا شد، پيرى ديد پشته هيزم بر گردن نهاده. گريه بر پسر افتاد، امّا خود را نگاه مىداشت و آهسته در پى او مىشد تا به بازار شد. ابراهيم آواز داد كه: من يشترى الحطب مردى آن را بخريد و نانش بداد. ابراهيم پيش اصحاب آمد و نان در پيش ايشان نهاد و به نماز مشغول شد، و با اصحاب گفت كه خود را از أمردان نگاه داريد. همه قبول كردند. چون حاجيان به طواف مشغول شدند ابراهيم با ياران در طواف آمدند، آن پسر پيش ابراهيم آمد و صاحب جمال و زيبا بود. ابراهيم در وى نگاه مىكرد و ياران عجب داشتند. چون ابراهيم از طواف فارغ شدند گفتند: رحمك اللّه، ما را فرمودى كه به هيچ امرد منگريد، و تو بر غلامى صاحب جمال نگاه كردى. چه حكمت است گفت: چون از بلخ بيرون آمدم پسرى شير خواره داشتم، چنان دانم كه اين آن پسر است. و پسر هيچ آشكارا نمى كرد و خود را پنهان مىداشت تا پدر نگريزد، و هر روز آمدى و در روى پدر نگاه كردى.
روزى يكى از ياران ابراهيم در ميان قافله رفت و آن پسر را طلب كرد. خيمه اى ديد از ديبا زده و كرسى در ميان آن خيمه نهاده، و آن پسر بدان كرسى نشسته و قرآن مى خواند و مى گريد. آن درويش بار خواست و يافت. پس، از پسر پرسيد كه از كجايى گفت: از بلخ. گفت: پسر كيستى او بگريست و گفت: من خود پدر نديده ام، امّا مى گويند كه شيخ شماست، و مى ترسم كه اگر بگويم بگريزد كه او از ما گريخته است. پدر من ابراهيم ادهم است، و مادرش با او بود. درويش گفت: بياييد تا شما را پيش او برم. ابراهيم با ياران در پيش ركن يمانى نشسته بود. از دور نگاه كرد. يار خود را ديد با آن پسر و مادرش. چون او را بديدند، فرياد برآوردند و بگريستند. پسر بيهوش گشت. چون به هوش باز آمد، بر پدر سلام كرد. ابراهيم او را جواب داد و در كنارش گرفت و گفت: بر كدام دينى گفت: بر دين محمّد- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: الحمد للّه. گفت: از علم چيزى دانى گفت: بلى.
گفت: الحمد للّه. پس ابراهيم خواست تا برود، پسر او را نمى گذاشت. زنش فرياد بر آورد. ابراهيم روى سوى آسمان كرد و گفت: إلهى أغثنى. پسر در حال جان بداد.
ياران گفتند: يا ابراهيم چه افتاد گفت: چون او را در كنار گرفتم، مهر او در دلم بجنبيد، ندا آمد كه: «يا إبراهيم تدّعى محبّتنا«» و تحبّ معنا غيرنا» دعوى دوستى ما كنى و با ما ديگران را دوست دارى، و دوستى به انبازى كنى، و ياران را وصيّت كنى كه به امردان نظر مكنيد، و تو در زن و فرزند آويزى. چون اين بشنيدم دعا كردم و گفتم: خداوندا مرا فرياد رس. اگر محبّت اينان مرا از تو باز مى دارد، يا جان او برآر يا جان من. در حقّ او اجابت شد.
اگر كسى را اين حال عجب آيد، گوييم: از ابراهيم خليل- عليه السلام- عجبتر نيست كه پسر را قربان كرد. و اللّه اعلم. [تمّت.]
منهاج الولاية في شرح نهج البلاغة، ج 2 عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه 919-925