(خطبه228صبحی صالح)
و من كلام له ( عليه السلام ) يريد به بعض أصحابه
لِلَّهِ بَلَاءُ فُلَانٍ فَلَقَدْ قَوَّمَ الْأَوَدَ وَ دَاوَى الْعَمَدَ- وَ أَقَامَ السُّنَّةَ وَ خَلَّفَ الْفِتْنَةَ- ذَهَبَ نَقِيَّ الثَّوْبِ قَلِيلَ الْعَيْبِ- أَصَابَ خَيْرَهَا وَ سَبَقَ شَرَّهَا- أَدَّى إِلَى اللَّهِ طَاعَتَهُ وَ اتَّقَاهُ بِحَقِّهِ- رَحَلَ وَ تَرَكَهُمْ فِي طُرُقٍ مُتَشَعِّبَةٍ- لَا يَهْتَدِي بِهَا الضَّالُّ وَ لَا يَسْتَيْقِنُ الْمُهْتَدِي
لغات
أود: لنگى
عمد: بيمارى ويژه شتر است كه درون كوهانش از شدّت بار و غيره متورّم مى شود در حالى كه ظاهرش بى عيب و سالم است.
ترجمه
گفتار آن حضرت (ع) است:
«خداوند شهرهاى فلان را آباد دارد، يا به او خير دهد كه ناهمواريها را هموار و بيماريها را مداوا كرد، سنّت را بر پا داشت و فتنه را پشت سر گذاشت، با جامه پاك و كم عيب از دنيا رخت بر بست، نيكى خلافت را دريافت و پيش از رسيدن شرّ آن از دنيا رفت، وظيفه الهى خود را انجام داد و از نافرمانى او پرهيز كرد او خود رفت ولى مردم را در ميان راههاى مختلف رها ساخت كه گم گشته در آن راهى نمى يابد و راه يافته به يقين و باور نمى رسد.»
شرح
للَّه بلاد فلان، اين جمله و امثال آن از قبيل: للَّه درّه«» و للَّه ابوه«»، معمولا به منظور مدح و ثنا، و نيز دعا براى كسى، آورده مى شود، يعنى خداوند كشور او را آباد دارد كه چنين كارهاى مهمّى انجام داده است و اصل مطلب اين است كه عربها، هر گاه بخواهند چيزى يا كسى و عمل او را بستايند با اين تعبير وى را به خدا نسبت مى دهند، جمله اول خطبه را به تعبيرى ديگر نيز نقل كرده اند و آن چنين است: للَّه بلاء فلان و منظور از آن عمل نيك او در راه خداست.
به گفته شارحان مشهور، مراد از واژه فلان كه در اول خطبه نقل شد، عمر خليفه دوم است، ولى از قطب راوندى نقل شده است كه مقصود برخى از صحابه حضرت است كه در زمان رسول خدا حيات داشتند، و پيش از پيدايش آشوب و فتنه زمان عثمان از دنيا رفته بودند. ابن ابى الحديد در شرح خود نوشته است كه ظاهر اوصاف مذكور در عبارت دلالت دارد بر اين كه امام (ع)، شخصى را اراده فرموده است كه پيش از وى عهده دار خلافت بوده است، زيرا در وصف او مى فرمايد: كژيها را راست كرده و بيماريها را درمان كرده است و اين مطلب با عثمان مناسبت ندارد به دليل آن كه تمام فتنه ها در زمان او و به سبب وجود وى بوده است، و ابو بكر هم اراده نشده چون مدت خلافتش كوتاه بوده و از زمان آشوب و فتنه فاصله زيادى داشته است، پس به احتمال قوى امام عليه السلام عمر را اراده فرموده است ولى به عقيده شارح اين كه امام (ع) ابو بكر را اراده كرده باشد بهتر است تا عمر زيرا در خطبه شقشقيه عمر و خلافت وى را نكوهش و مذمّت فرموده است چنان كه قبلا به آن اشاره رفت.
امام (ع) در اين خطبه براى شخص مورد نظر چند صفت بيان فرموده است، از اين قرار:
1- راست كردن كجيها كنايه است از اين كه، او مردمى را كه از راه خدا منحرف شده بودند به راستى و استقامت سوق داد.
2- معالجه كردن بيماريها، مراد از بيماريها، مرضهاى نفسانى و اخلاقى است كه مانند بيماريهاى جسمانى و بدنى سبب آزار و اذيت انسان مى شود، و داروى بهبود يافتن آن هم پندها و مواعظ جالب و نهى هاى كوبنده قولى و عملى است.
3- به پا داشتن سنت و عمل كردن به آن.
4- آشوب را پشت سر گذاشت يعنى پيش از وقوع آن از دنيا رفت و اين صفت به اين اعتبار مدح و ثنايى براى اوست كه چون داراى حسن تدبير و درستى حكومت بود در زمان فرمانروايى وى فتنه و آشوبى به وجود نيامد.
5- پاك جامه از دنيا رفت، در اين جا، لباس را به جاى آبرو و حيثيّت و پاكيزگى آن را براى سالم بودن از عيبها به عنوان استعاره آورده است.
6- كم عيبى او
7- خوبى خلافت را درك كرد و بر بدى آن سبقت گرفت، احتمالا ضمير در هر دو موضع (اصاب خيرها و سبق شرّها) به كلمه خلافتى كه از عبارت فهميده مى شود باز مى گردد، به اين معنا كه آنچه در حكومت و فرمانروايى خوب و مناسب است از قبيل عدالتخواهى و بر پا داشتن دين خدا كه در دنيا مايه عزت و نام نيك و در آخرت موجب ثواب عظيم و پاداش بزرگى است كسب و دريافت كرد و از بديها و آشوبهايى كه در خلافت واقع شد جلو رفت يعنى پيش از پيدايش جنجال و فساد و خونريزى، از جهان رخت بر بست.
8- اطاعت خدا را بطور كامل انجام داد.
9- به سبب ترسيدن از كيفر الهى حقى را كه از خداوند به گردن او بود ادا كرد و حقيقت تقوا را رعايت كرد.
10- در حالى به سوى آخرت شتافت كه مردم را بعد از خود در ورطه جهل و نادانى سرگردان رها ساخت كه گمراهان، راهى به راستى نيافتند و آنان كه در راه راستى گام مى زدند به حقّانيّت خويش اطمينان نداشتند زيرا راههاى ضلالت مختلف و رهروان آن زياد بودند.
حرف واو در كلمه: و تركتم مفيد معناى حال است.
تذكر: در مورد توصيفى كه حضرت در اين خطبه در باره يكى از آن دو خليفه بيان فرموده است، براى برخى از دانشمندان شيعه سؤالى به عنوان اعتراض پديد آمده است كه اين گونه ستايشها با عقيده ما ناسازگار است زيرا ما معتقديم كه ايشان خطا كارند و غاصبانه خلافت را تصرف كرده اند. بنا بر اين يا اين سخن از امام (ع) نيست و يا خطا كار دانستن ما آنها را نادرست است از اين اشكال و اعتراض دو پاسخ داده شده است:
1- نخست اين كه اين مطلب با عقيده ما مخالفتى ندارد، زيرا ممكن است اين توصيف به اين سبب باشد كه حضرت قصد داشته با پيروان آنها مماشات كند و دلهاى ايشان را به خود متوجه سازد.
2- دومين پاسخ اين كه ستودن امام (ع) كنايه از توبيخ و سرزنش خليفه سوم عثمان است كه آن همه فتنه و آشوب در دوران خلافت او واقع و بيت المال مسلمانان با بخششهاى بى جاى او بر باد رفت و به دست او و خويشاوندانش غارت شد، و اين عوامل باعث شد كه جامعه اسلامى از تمام شهرهاى اطراف دست به شورش زدند و او را به قتل رساندند و به اين دليل حضرت در دنباله توصيف خود، از خليفه قبل از عثمان، چنين مى فرمايد: او فتنه و آشوب را پشت سر گذاشت و با جامه پاك و بدون آلودگى و عارى از هر گونه عيب و نقص، در گذشت، خوبيهاى خلافت را دريافت و از بديهاى آن به آسانى گذشت، و نيز لازمه جمله: و ترك هم فى طرق متشعّبه، آن است كه فرمانرواى بعد از او، داراى صفاتى ضد صفات او بوده است. خدا داناتر به حقيقت امر است.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم بحرانی)، ج 4 ، صفحهى 182-177