خطبه۱۶۶ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى أَنْزَلَ کِتَاباً هَادِیاً بَیَّنَ فِیهِ اَلْخَیْرَ وَ اَلشَّرَّ فَخُذُوا نَهْجَ اَلْخَیْرِ تَهْتَدُوا وَ اِصْدِفُوا عَنْ سَمْتِ اَلشَّرِّ تَقْصِدُوا اَلْفَرَائِضَ اَلْفَرَائِضَ أَدُّوهَا إِلَى اَللَّهِ تُؤَدِّکُمْ إِلَى اَلْجَنَّهِ إِنَّ اَللَّهَ حَرَّمَ حَرَاماً غَیْرَ مَجْهُولٍ وَ أَحَلَّ حَلاَلاً غَیْرَ مَدْخُولٍ وَ فَضَّلَ حُرْمَهَ اَلْمُسْلِمِ عَلَى اَلْحُرَمِ کُلِّهَا وَ شَدَّ بِالْإِخْلاَصِ وَ اَلتَّوْحِیدِ حُقُوقَ اَلْمُسْلِمِینَ فِی مَعَاقِدِهَا فَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ اَلْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ لاَ یَحِلُّ أَذَى اَلْمُسْلِمِ إِلاَّ بِمَا یَجِبُ بَادِرُوا أَمْرَ اَلْعَامَّهِ وَ خَاصَّهَ أَحَدِکُمْ وَ هُوَ اَلْمَوْتُ فَإِنَّ اَلنَّاسَ أَمَامَکُمْ وَ إِنَّ اَلسَّاعَهَ تَحْدُوکُمْ مِنْ خَلْفِکُمْ تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا یُنْتَظَرُ بِأَوَّلِکُمْ آخِرُکُمْ اِتَّقُوا اَللَّهَ فِی عِبَادِهِ وَ بِلاَدِهِ فَإِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ اَلْبِقَاعِ وَ اَلْبَهَائِمِ وَ أَطِیعُوا اَللَّهَ وَ لاَ تَعْصُوهُ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ اَلْخَیْرَ فَخُذُوا بِهِ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ اَلشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ

‏
لغات

أصدفوا: روى گردانید

معاقدها: جاهاى آن

تقصدوا: میانه رو باشید

ترجمه

«خداوند متعال کتابى فرو فرستاد که راهنماست، و در آن خوبیها و بدیها را بیان فرموده است، پس راه خوبیها را در پیش گیرید تا هدایت یابید، و از بدیها روى گردانید تا رهرو راه راست باشید، بر شما باد به انجام دادن واجبات الهى آنها را سخت مواظب باشید و براى خدا به جا آورید تا شما را به بهشت برسانند، آنچه را خداوند متعال حرام کرده مجهول و ناشناخته نیست، و آنچه را حلال فرموده، از فساد و تباهى پاک است، او حرمت فرد مسلمان را بر همه آنچه محترم است برترى داده و حقوق مسلمانان را با پیوند اخلاص و توحید به یکدیگر بستگى داده است، پس مسلمان کسى است که مسلمان از زبان و دست او جز به حکم حقّ ایمن و آسوده باشند، و آزار هیچ مسلمانى جز مطابق آنچه خداوند واجب ساخته است روا نیست.
براى آمادگى در برابر امرى که دامنگیر همگى شما مى‏شود و آن مرگ است بشتابید، زیرا مردم پیشاپیش شما در حرکتند، و قیامت از پشت سر، شما را به پیش مى‏راند، سبکبار باشید تا به یاران بپیوندید، زیرا پیشینیان در انتظار پسینیانند.
از خداوند در باره بندگان و شهرهاى او بترسید، زیرا شما حتّى از زمینها و دامها سؤال خواهید شد، خداوند را فرمانبردار باشید و نافرمانى او نکنید، هنگامى که کارى را خوب یافتید آن را به کار بندید، و زمانى که با امر بدى برخورد کردید از آن روى گردانید.»

شرح

امیر مؤمنان (ع) این خطبه را با ذکر فضیلت کتاب خدا که راهنما و بیانگر طریق خوبیها و بدیهاست آغاز فرموده، و سپس دستور داده که راه خوبى و نیکى را برگزینند، زیرا این راه هدایت و طریق وصول به اهداف و مقاصد پایدار است و از شرّ و بدى و اثرات آن دورى کنند، زیرا اختیار طریق حقّ و پایدارى و استقامت در آن، منوط به دورى جستن از شرّ و تباهى است. پس از آن در باره اداى واجبات الهى تأکید مى‏کند، زیرا مهمّترین راه خوبى و نیکى همین است و به همین سبب فرموده است که اداى واجبات، شما را به بهشت مى‏رساند، زیرا بهشت پایان و سرانجام همه نیکیهاست، بعد از آن بیان مى‏کند که آنچه را خداوند حرام و مردم را از آن ممنوع فرموده غیر معلوم و ناشناخته نیست، بلکه در نهایت وضوح است، همچنین چیزى را که حلال اعلام فرموده روشن و از هر بدى به دور است، یعنى در آن هیچ عیبى و شبهه‏اى نبوده و براى ترک کننده‏اش عذرى نیست، این که حرمت فرد مسلمان را بر هر چه محترم است برترى داده، مستند به حدیث پیامبر اکرم (ص) است که بدین عبارت مى‏باشد: «حرمه المسلم فوق کلّ حرمه دمه و عرضه و ماله» یعنى: حرمت جان و آبرو و مال مسلمان از هر حرمتى بالاتر است. 
در باره این که امیر مؤمنان (ع) فرموده است: خداوند حقوق مسلمانان را به وسیله اخلاص و توحید به یکدیگر پیوند داده است، مراد این است که خداوند اخلاص و توحید را به هم مربوط ساخته و بر خدا پرستان با اخلاص حفظ حقوق مسلمانان و رعایت جانب آنان را واجب گردانیده و محافظت حقوق مسلمانان را با توحید خود قرین ساخته، تا آن حدّ که در فضیلت با آن برابر گردیده است.

پس از این امام (ع) مسلمان راستین و برخى از صفات شایسته او را معرّفى مى‏کند، که وى کسى است که مسلمانان از دست و زبانش ایمن و آسوده باشند مگر این که دست و زبانش، به حق، سبب آزار مسلمانى شود و آنچه آن حضرت در این باره فرموده نیز عین حدیث نبوى است.
فرموده است: لا یحلّ أذى المسلم الّا بما یجب.
این سخن که آزار مسلمان جز در جایى که خدا واجب فرموده روا نیست مانند گفتار پیش آن حضرت است که فرمود:… إلّا بالحقّ، و استثناى إلّا بما یجب در این جمله براى تأکید آن است، پس از این سخنان به مرگى که همگان را بطور عموم فرا مى‏گیرد و هر کسى را به گونه‏اى خاصّ دامنگیر مى‏شود، هشدار مى‏دهد، یعنى آن چیزى که هیچ کس از آن رهایى ندارد مردن است، و با این که همه جانداران در گرو آنند و میان آنان عمومیّت دارد با این حال هر کس را مرگى خاصّ خود اوست و ویژگى و چگونگى آن با مرگ دیگران تفاوت دارد، این که آن حضرت دستور مى‏دهد که به سوى آن بشتابند و بر آن مبادرت و پیشدستى‏ کنند، مراد این است که پیش از آن که مرگ بر انسان سبقت گیرد به عمل پردازد و براى جهان بعد از آن آماده شود، و گوشزد مى‏فرماید که مردمان در پیشاپیش شمایند یعنى آنان در این سفر آخرت بر شما سبقت گرفته‏اند، و قیامت پشت سر آنان، شما را به پیش مى‏راند و به دنبال این سخن دستور مى‏دهد که سبکبار باشید تا به آنان بپیوندید و براى این که آنان را در این راه برانگیزاند و بر سر شوق آورد مى‏فرماید پیشینیان شما در انتظار پسینیانند یعنى آنانى که به دیار آخرت پیوسته‏اند چشم به راه بازماندگان خویشند تا همگى در روز رستاخیز برانگیخته شوند. ناگفته نماند که عین الفاظ مذکور پیش از این در برخى از خطبه‏ها آمده و بطور کامل شرح داده شده است، پس از این آن بزرگوار دستور مى‏دهد که در باره بندگان خدا از او بترسید، و در باره آنچه باید نسبت به یکایک افراد رعایت کرد از خداوند بیمناک باشید، همچنین با ترک فساد در زمین و ایجاد تباهى در شهرهایش از نافرمانى او بپرهیزید، و گوشزد مى‏کند که رعایت این امور واجب است، زیرا هر عملى که آدمى انجام مى‏دهد هر چند اندک و ناچیز باشد پرسش و بازخواست به دنبال خود دارد، و به سختى مورد بررسى و بازپرسى قرار مى‏گیرد تا آن اندازه که در باره جاها و مکانها نیز پرسش، و گفته مى‏شود: چرا در این جا وطن کرده و از آن جا دورى گزیدید، و نیز در باره رفتار با دامها و چهار پایان نیز بازخواست مى‏شود، و گفته خواهد شد: چرا این حیوان را زدى و آن دیگر را کشتى و آنها را آزار دادى، این گفتار اشاره به قول خداوند متعال دارد که فرموده است: «وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«»» همچنین «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ«»» در باره تفسیر آیه اخیر و نعمتهایى که از آن پرسش مى‏شود گفته‏اند که نعیم عبارت است از سیرى شکم و آشامیدن آب سرد و لذّت خواب و آسایش مسکن و خوى خوش است، نیز خداوند متعال فرموده است: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَ‏ السَّمْعَ وَ«»» در باره این آیه گفته شده از انسان مى‏پرسند: چرا دل و گوش خود را غافل و مشغول داشتى در حدیث صحیح از پیامبر اکرم (ص) آمده است که: خداوند انسانى را بدین سبب که گربه‏اى را در خانه زندانى و گرسنه نگهدارى کرد تا بمرد مورد عذاب قرار داده است.
پس از بیان این سخنان امام (ع) گفتار خود را خلاصه فرموده و به فرمانبردارى خداوند امر، و از نافرمانى او نهى، و سفارش مى‏کند که هنگامى که با کار نیکى روبرو شوید آنرا به کار بندید، و زمانى که با شرّ و بدى برخورد کنید از آن دورى جویید.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳