239 و من كلام له ع قاله لعبد الله بن عباس- و قد جاءه برسالة من عثمان
و هو محصور يسأله فيها الخروج إلى ماله بينبع- ليقل هتف الناس باسمه للخلافة- بعد أن كان سأله مثل ذلك من قبل- فقال ع- يَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا يُرِيدُ عُثْمَانُ- إِلَّا أَنْ يَجْعَلَنِي جَمَلًا نَاضِحاً بِالْغَرْبِ أَقْبِلْ وَ أَدْبِرْ- بَعَثَ إِلَيَّ أَنْ أَخْرُجَ ثُمَّ بَعَثَ إِلَيَّ أَنْ أَقْدَمَ- ثُمَّ هُوَ الآْنَ يَبْعَثُ إِلَيَّ أَنْ أَخْرُجَ- وَ اللَّهِ لَقَدْ دَفَعْتُ عَنْهُ حَتَّى خَشِيتُ أَنْ أَكُونَ آثِما
مطابق خطبه 240 نسخه صبحی صالح
شرح وترجمه فارسی
239 : از سخنان آن حضرت عليه السلام
عبدالله بن عباس هنگامى كه عثمان در محاصره بود از سوى او پيامى براى على عليه السلام آورد كه عثمان تقاضا كرده بود آن حضرت به مزرعه خويش در ينبع برود تا هياهوى مردم در مورد خليفه شدن او كاسته شود. عثمان پيش از اين هم يك بار ديگر تقاضا را كرده بود. على عليه السلام به ابن عباس چنين فرمود:
يابن عباس ! ما يريد عثمان الا ان يجعلنى جملا ناضحا بالغرب اقبل و ادبر بعث الى ان اخرج ثم بعث الى ان اقدم ثم هو الان يبعث الى ان اخرج والله لقد دفعت عنه حتى خشيت ان اكون آثما .
اى پسر عباس ! عثمان چيزى جز اين نمى خواهد كه مرا همچون شتر آب كشنده با دلو بزرگ قرار دهد كه روى آورم و پشت كنم . نخست به من پيام داد بيرون بروم . سپس پيام داد برگردم ، اينك پيام مى فرستد كه بيرون روم . به خدا سوگند چندان از او دفاع كردم كه ترسيدم گنهكار باشم .
(ابن ابى الحديد در اين خطبه پس از توضيح لغات و اصطلاحات در مورد آخرين جمله اين خطبه چنين مى گويد): احتمال مى رود كه منظور اميرالمومنين اين باشد كه من در دفاع از عثمان چندان كوشش و مبالغه كردم كه ترسيدم به سبب همين مبالغه و بسيارى دفاع از او گنهكار باشم كه دفاع از او به سبب جرائم و بدعتهايى كه پديد آورده است روا و شايسته نيست و اين تاءويلى است كه منحرفان از عثمان هم همين را پذيرفته اند. و ممكن است مقصود اين باشد كه چندان از او دفاع كردم كه خود را در معرض هلاك انداختم و ممكن بود مردمى كه بر او شوريده بودند مرا بكشند و ترسيدم كه در به خطر انداختن جان خويش و در افكندن خودم در آن ورطه خطرناك گنهكار باشم . و ممكن است مقصود اين باشد كه در دفاع از عثمان با مردم كشش و كوشش كردم تا آنجا كه ترسيدم به سبب آنكه مردم را با تازيانه و دست خود زده و از او دور كرده ام و با گفتار خويش عثمان را يارى داده ام ، مرتكب گناه شده باشم ، يعنى در اين مورد بيش از آنچه لازم بوده است انجام داده ام .
وصيت عباس پيش از مرگ خود به على (ع )
در كتابى كه ابوحيان توحيدى آنرا در ستايش جاحظ تاءليف كرده است چنين خواندم كه گفته است : من از نوشته و خط صولى نقل مى كنم كه گفته است : جاحظ مى گفته است : عباس بن عبدالمطلب در بيمارى مرگ خويش به على بن ابى طالب عليه السلام چنين سفارش و توصيه كرد و گفت : پسرجانم ! من آماده كوچ كردن از دنيا به پيشگاه خداوندم . خداوندى كه نياز من به عفو و گذشت او بيشتر از نياز من به نصيحت و رايزنى براى تو است ، ولى چه كنم كه هنوز نبض من مى زند و پيوند خويشاوندى ريشه دار است و هر گاه حق عمو بودن را انجام دهم پس از آن به چيزى اهميت نمى دهم .
همانا كه اين مرد عثمان چند بار درباره تو پيش من آمده است و سخن گفته است و با نرمى و درشتى در مورد كار تو با من مبارزه كرده است واز او در مورد تو چيزى افزون تر از آنچه از تو درباره او ديده ام نديده ام ، چه به سود تو و چه به زيانت . و چنان نيست كه تو از كمى دانش صدمه ببينى ، ولى از نپذيرفتن نصيحت صدمه خواهى ديد.
اينك با همه اين امور رايى كه به تو مى سپارم و با آن تو را بدرود مى گويم اين است كه زبان و دست خويش و عيبجويى و ستيز خود را از او بازدارى كه تا هنگامى كه تو نسبت به او آغاز نكنى او نسبت به تو آغاز نخواهد كرد و از چيزهايى كه به او نرسد پاسخى نخواهد داد. و در آن صورت تو دست يازنده و او درنگ كننده خواهد بود و تو عيبجو و او خاموش به حساب خواهد بود، و اگر اعتراض مى كنى و مى گويى او در مقام و منصبى نشسته است كه من سزاوارتر از اويم تو به آن كار نزديك شده بودى ، ولى خودت به دست خويش و به پاى خود بر سر خويش چنين آوردى كه در گذشته نزديك به سوى ايشان رفتى يعنى در شورى شركت كردى و پنداشتى كه آنان طوق خلافت را زيور گردن و انگشترى آن را زيور انگشت تو خواهند كرد و از پى تو گام برخواهند داشت و سعادت خود را در تو خواهند ديد و خواهند گفت : ما را از تو چاره يى نيست و نمى توانيم از تو به ديگرى عدول كنيم .
و اين از اشتباهات بزرگ و خطاهاى تو بود كه هيچ عذرى در آن مورد از تو پذيرفته نيست . اينك كه به دست خويش كاخ خود را ويران ساخته اى و راى و نصيحت عموى خود را در بيابان انداخته اى تا باد آن را چون خس و خاشاك به اين سو و آن سو برد، بهترين و دورانديشانه ترين كار را كه مصلحت است انجام بده . با اين مرد ستيز و جدل مكن و نبايد اخبارى از تو به او برسد كه او را خشمگين سازد، كه اگر او به تو دندان نشان دهد، ياراى بسيارى خواهد داشت و اگر تو با او ستيز كنى جز زيان نخواهى ديد و به چيزى جز زبونى نخواهى رسيد. و توجه داشته باش چه كسى در شام طرفدار اوست و چه بسيار كسانى كه اينجا برگرد اويند و فرمانش را اطاعت مى كنند و سخن او را انجام مى دهند. مبادا به مردمى كه گرد اويند و فرمانش را اطاعت مى كنند و سخن او را انجام مى دهند.
مبادا به مردمى كه گرد تو مى گردند فريفته شوى كه مدعى دوستى تو و محبت نسبت به تو هستند، كه آنان يا دوستان جاهل و يا ارباب حاجت و همنشينان هستند كه فقط روياروى و در همان مجلس رعايت حرمت مى كنند. آرى اگر مردم هم نسبت به تو همان گمان را داشتند كه تو نسبت به خوددارى ، حكومت از آن تو مى بود و زمام كار در دست تو، ولى اين سخنى است كه از آن روز كه رسول خدا بيمار شد از دست بشد و چون آن حضرت رحلت فرمود سخن گفتن درباره آن حرام گرديد.
اينك بر تو باد تا از كارى كه رسول خدا (ص ) تو را براى آن در نظر گرفت ولى به انجام نرسيد كناره گيرى كنى . خودت هم چند بار براى رسيدن به آن اقدام كردى و درست نشد، و هر كس با روزگار درافتد مغلوب مى شود و آن كس كه بر چيز ممنوعى حرص ورزد و به رنج مى افتد. با وجود اين به عبدالله سفارش كرده ام از تو اطاعت كند و او را به پيروى از تو برانگيخته ام ، و محبت و دوستى ترا در كام او ريخته ام و او را در مورد تو همانگونه كه گمان مى داشتم يافته ام . به هر حال كمان خود را به زه مكن مگر پس از اعتماد بر آن و چون ترا خوش آمد به زبانه هاى كمان بنگر كه استوار باشد و كمان خود را آماده تير نهادن مكن ، مگر پس از علم از آمادگى آن و تير را از كمان رها مكن ، مگر آنكه گروهى از بيم و شمشير و گروهى از تعصب و براى انتقام جويى يا دشمنى با گروهى ديگر از دشمنان و افراد ضداسلام ، مسلمان شده اند.
و اين را هم بدان هر خونى را كه پيامبر (ص ) ريخته بود، چه به شمشير على عليه السلام و چه به شمشير ديگران ، عرب پس از رحلت پيامبر (ص ) همه آن خونها را به حساب على (ع ) گذاشتند، زيرا ميان وابستگان پيامبر، بنابر سنت و عادت و آيين اعراب ، هيچكس سزاوارتر از على نبود كه آن خونها را به حساب او بگذارند.
و اين عادت عرب است كه نخست خون كشته شدگان خود را از شخص قاتل مطالبه مى كند و هر گاه قاتل بميرد يا انتقام گرفتن از او دشوار و غيرممكن شود، آن را از برجسته ترين افراد خاندان قاتل مطالبه مى كند.
هنگامى كه گروهى از بنى تميم يكى از برادران عمروبن هند را كشتند، يكى از دشمنان شعرى سرود و ضمن آن عمرو را تحريض كرد كه به جاى آن گروه ، زرارة بن عدس ، سالار بنى تميم را بكشد و حال آنكه او نه تنها قاتل نبود كه در آن كار حضور هم نداشت ، و هر كس در جنگها و درگيريهاى ميان اعراب بنگرد آنچه را گفتيم خواهد شناخت .
من از ابوجعفر يحيى بن ابى زيد نقيب ، كه خدايش رحمت كناد، پرسيدم و به او گفتم : بسيار شگفت مى كنم از اينكه چگونه على عليه السلام آن مدت دراز پس از رحلت پيامبر (ص ) زندگى كرده و ميان خانه خود يا جاى ديگرى غافلگير و كشته نشده است آن هم با توجه به كينه هاى سوزانى كه در دلها و جگرها نسبت به او بوده است .
نقيب فرمود: اگر نه اين بود كه على چهره بر حضيض خاك نهاد و خود خويشتن را به گمنامى و فراموشى سپرد و به عبادت و نمازگزاردن و دقت و نگرش به معانى قرآن پرداخت و از آن حال نخست بيرون آمد و شمشير را يكسو افكند و همچون دليرى كه از آن دليريها كناره گيرى مى كند و چون راهبى كه در كوهها به عبادت مى پردازد يا به سياحت اكتفاء مى كند رفتار نمى فرمود كشته مى شد، وانگهى ، بناچار از آن قومى كه حكومت را بر عهده گرفتند فرمان برد و در قبال ايشان زبون تر و فروتن تر از كفش و پاى افزار گرديد، به همين سبب آنان باطنى او را رها كردند و در مورد او خاموش ماندند، عرب هم بدون رضايت باطنى متوليان حكومت جراءت چنان كارى را نداشتند، و چون حاكمان در مقابل آن رفتار على عليه السلام انگيزه و دليلى براى كشتن او نداشتند از او دست برداشته شد و اگر چنين نبود، كه به آن دژ استوار پناه برده بود، بدون ترديد كشته مى شد.
به نقيب گفتم : آيا آنچه در مورد خالد گفته مى شود كه ماءمور بوده است او را در نماز بكشد صحيح است ؟ گفت : گروهى از علويان آن را گفته اند، وانگهى روايت شده است كه مردى پيش زفر بن هذيل شاگرد برجسته و مصاحب ابوحنيفه آمد و از او پرسيد عقيده ابوحنيفه در اين مورد كه كسى پيش از سلام نماز سخنى بگويد يا كارى انجام دهد يا حدثى از او سرزند چيست ؟ گفت : جايز است كه ابوبكر در تشهد نماز خود پيش از سلام دادن سخن گفت خالد را از كشتن على عليه السلام منع كرد آن مرد پرسيد: ابوبكر چه گفته است ؟ زفر گفت : تو را با آن چه كار. آن مرد سخن خود را براى بار دوم و سوم تكرار كرد. زفر گفت : بيرونش كنيد، بيرونش كنيد، كه گمان مى كنم او از اصحاب ابوالخطاب باشد.
من به نقيب گفتم : عقيده خود تو در اين باره چيست ؟ گفت : من آن را بعيد مى دانم ، هر چند اماميه آن را روايت كرده باشند. و افزود كه اين موضوع را از خالد بعيد نمى دانم ، چون شجاعت آن كار را داشته است و نسبت به على عليه السلام هم سخت كينه توز بوده است ولى چنين كارى را از ابوبكر بعيد مى دانم ! كه مردى پارسا بوده است و چنين نيست كه ميان گرفتن خلافت و بازداشت فدك و خشمگين ساختن فاطمه ، ديگر كشتن على عليه السلام را هم مرتكب شود! پناه بر خدا از اين كار و هرگز مباد.
من گفتم : آيا خالد توان كشتن على عليه السلام را داشته است ؟ گفت : آرى و چرا توان آن را نداشته باشد و حال آنكه او مسلح و شمشير بدست بوده است و على عليه السلام بدون سلاح و غافل بوده و نمى دانسته است نسبت به او چه قصدى شده است . مگر ابن ملجم او را غافلگير نكرده و نكشته است ، در صورتى كه خالد از ابن ملجم شجاع تر بوده است .
من از نقيب پرسيدم : اماميه در اين مورد چه روايت كرده اند و الفاظ آن چيست ؟ خنديد و گفت :
چه بسيار كسانى كه عالم به چيزى هستند، در عين حال خود مى پرسند.
و گفت : از اين موضوع دست از سر ما بردار. تو در اين مورد چه در حفظ دارى ؟ گفتم : شعر متبنى را، براى او خواندم . خوشش آمد و گفت : مى دانى مصراع اول شعرى كه خواندى چيست و از كيست ؟ گفتم از محمد بن هانى مغربى است و مصراع نخست آن چنين است :همه روز مى كوشم كه تجربه خويش را افزون كنم .
چند بار مرا تحسين كرد و گفت اينك از اين بحث درگذريم و آنچه را در آن بوديم بخوانيم و تمام كنيم و من در آن هنگام كتاب جمهرة النسب ابن كلبى را كه پيش او مى خواندم . به خواندن آن برگشتيم و از گفتگو در مورد مطلبى كه پيش آمده بود منصرف شديم .
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 5 //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى