خطبه ۱۱۱ صبحی صالح
و من خطبه له ( علیه السلام ) فی ذم الدنیا
و من خطبه له ع
امَّا بَعْدُ فَإِنِّی احَذِّرُکُمُ الدُّنْیا، فَإِنَّها حُلْوَهٌ خَضِرَهٌ، حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ، وَ تَحَبَّبَتْ بِالْعَاجِلَهِ، وَ رَاقَتْ بِالْقَلِیلِ، وَ تَحَلَّتْ بِالْآمَالِ، وَ تَزَیَّنَتْ بِالْغُرُورِ، لا تَدُومُ حَبْرَتُها، وَ لا تُؤْمَنُ فَجْعَتُهَا، غَرَّارَهٌ ضَرَّارَهٌ، حَائِلَهٌ، زَائِلَهٌ، نَافِدَهٌ، بَائِدَهٌ، اکَّالَهٌ، غَوَّالَهٌ، لا تَعْدُو إِذا تَناهَتْ إِلى امْنِیَّهِ اهْلِ الرَّغْبَهِ فِیها؛ وَالرِّضَاءِ بِهَا انْ تَکُونَ کَما قَالَ اللَّهُ تَعَالَى : (کَماءٍ اءَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْارْضِ فَاصْبَحَ هَشِیما تَذْرُوهُ الرِّیاحُ، وَ کانَ اللّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ مُقْتَدِرا.) لَمْ یَکُنِ امْرُؤٌ مِنْها فِی حَبْرَهٍ إلا اعْقَبَتْهُ بَعْدَها عَبْرَهً، وَ لَمْ یَلْقَ مِنْ سَرَّائِها بَطْنا إ لا مَنَحَتْهُ مِنْ ضَرَّائِهَا ظَهْرا، وَ لَمْ تَطُلَّهُ فِیها دِیمَهُ رَخَاءٍ إ لا هَتَنَتْ عَلَیْهِ مُزْنَهُ بَلاَءٍ، وَ حَرِیُّ إ ذا اءَصْبَحَتْ لَهُ مُنْتَصِرَهً اءَنْ تُمْسِیَ لَهُ مُتَنَکِّرَهً، وَ إ نْ جَانِبٌ مِنْهَا اعْذَوْذَبَ وَاحْلَوْلَى اءَمَرَّ مِنْهَا جَانِبٌ فَاءَوْبَى .
لا یَنالُ امْرُؤٌ مِنْ غَضارَتِهَا رَغَبا إ لا ارْهَقَتْهُ مِنْ نَوائِبِها تَعَبا، وَ لا یُمْسِی مِنْهَا فِی جَناحِ امْنٍ إ لا اصْبَحَ عَلَى قَوادِمِ خَوْفٍ، غَرَّارَهٌ، غُرُورٌ مَا فِیهَا، فَانِیَهٌ فانٍ مَنْ عَلَیْها، لاَ خَیْرَ فِی شَیْءٍ مِنْ ازْوَادِها إ لا التَّقْوَى ، مَنْ اقَلَّ مِنْهَا اسْتَکْثَرَ مِمَّا یُؤْمِنُهُ، وَ مَنِ اسْتَکْثَرَ مِنْهَا اسْتَکْثَرَ مِمَّا یُوبِقُهُ، وَزالَ عَمَّا قَلِیلٍ عَنْهُ.
کَمْ مِنْ وَاثِقٍ بِها قَدْ فَجَعَتْهُ، وَ ذِی طُمَأْنِینَهٍ إِلَیْهَا قَدْ صَرَعَتْهُ، وَ ذِی اءُبَّهَهٍ قَدْ جَعَلَتْهُ حَقِیرا، وَ ذِی نَخْوَهٍ قَدْ رَدَّتْهُ ذَلِیلاً، سُلْطانُها دُوَّلٌ، وَ عَیْشُها رَنِقٌ، وَ عَذْبُها اجَاجٌ، وَ حُلْوُها صَبِرٌ، وَ غِذاؤُها سِمامٌ، وَ اءَسْبابُها رِمَامٌ، حَیُّها بِعَرَضِ مَوْتٍ، وَ صَحِیحُها بِعَرَضِ سُقْمٍ، مُلْکُها مَسْلُوبٌ، وَ عَزِیزُها مَغْلُوبٌ، وَ مَوْفُورُها مَنْکُوبٌ، وَ جَارُها مَحْرُوبٌ.
اءَلَسْتُمْ فِی مَساکِنِ مَنْ کانَ قَبْلَکُمْ اطْوَلَ اءَعْمارا، وَ اءَبْقَى آثَارا، وَاءَبْعَدَ آمالاً، وَ اءَعَدَّ عَدِیدا، وَ اءَکْثَفَ جُنُودا، تَعَبَّدُوا لِلدُّنْیا اءَیَّ تَعَبُّدٍ، وَ آثَرُوها ایَّ إِیْثَارٍ، ثُمَّ ظَعَنُوا عَنْها بِغَیْرِ زادٍ مُبَلِّغٍ، وَ لا ظَهْرٍ قَاطِعٍ؟! فَهَلْ بَلَغَکُمْ اءَنَّ الدُّنْیا سَخَتْ لَهُمْ نَفْسا بِفِدْیَهٍ، اوْ اءَعانَتْهُمْ بِمَعُونَهٍ، اءَوْ اءَحْسَنَتْ لَهُمْ صُحْبَهً؟
بَلْ ارْهَقَتْهُمْ بِالْفَوادِحِ، وَ اوْهَقَتْهُمْ بِالْقَوَارِعِ، وَضَعْضَعَتْهُمْ بِالنَّوائِبِ، وَ عَفَّرَتْهُمْ لِلْمَناخِرِ، وَوَطِئَتْهُمْ بِالْمَناسِمِ، وَ اعانَتْ عَلَیْهِمْ رَیْبَ الْمَنُونِ، فَقَدْ رَایْتُمْ تَنَکُّرَها لِمَنْ دانَ لَها، وَآثَرَها وَ اخْلَدَ إِلَیْها حِینَ ظَعَنُوا عَنْها لِفِراقِ الْاءَبَدِ، وَ هَلْ زَوَّدَتْهُمْ إِلا السَّغَبَ، اوْ احَلَّتْهُمْ إِلا الضَّنْکَ، اوْ نَوَّرَتْ لَهُمْ إِلا الظُّلْمَهَ، اوْ اءَعْقَبَتْهُمْ إِلا النَّدَامَهَ؟ افَهَذِهِ تُؤْثِرُونَ، امْ إِلَیْها تَطْمَئِنُّونَ، امْ عَلَیْها تَحْرِصُونَ؟
فَبِئْسَتِ الدَّارُ لِمَنْ لَمْ یَتَّهِمْها وَ لَمْ یَکُنْ فِیها عَلَى وَجَلٍ مِنْها، فَاعْلَمُوا وَ اءَنْتُمْ تَعْلَمُونَ بِاءَنَّکُمْ تَارِکُوهَا وَ ظَاعِنُونَ عَنْها، وَاتَّعِظُوا فِیها بِالَّذِینَ قَالُوا: (مَنْ اشَدُّ مِنّا قُوَّهً) حُمِلُوا إ لى قُبُورِهِمْ فَلا یُدْعَوْنَ رُکْبَانا، وَ اءُنْزِلُوا الْاءَجْداثَ فَلا یُدْعَوْنَ ضِیفَانا، وَجُعِلَ لَهُمْ مِنَ الصَّفِیحِ اءَجْنَانٌ، وَ مِنَ التُّرَابِ اءَکْفَانٌ، وَ مِنَ الرُّفاتِ جِیرَانٌ.
فَهُمْ جِیرَهٌ لا یُجِیبُونَ دَاعِیا، وَ لا یَمْنَعُونَ ضَیْما، وَ لاَ یُبَالُونَ مَنْدَبَهً؛ إنْ جِیدُوا لَمْ یَفْرَحُوا، وَ إ نْ قُحِطُوا لَمْ یَقْنَطُوا، جَمِیعٌ وَ هُمْ آحَادٌ، وَ جِیرَهٌ وَ هُمْ اءَبْعَادٌ، مُتَدانُونَ لا یَتَزاوَرُونَ، وَ قَرِیبُونَ لا یَتَقارَبُونَ، حُلَمَاءُ قَدْ ذَهَبَتْ اءَضْغانُهُمْ، وَجُهَلاَءُ قَدْ ماتَتْ اءَحْقادُهُمْ، لا یُخْشَى فَجْعُهُمْ، وَ لا یُرْجَى دَفْعُهُمْ، اسْتَبْدَلُوا بِظَهْرِ الْاءَرْضِ بَطْنا، وَ بِالسَّعَهِ ضِیقا، وَ بِالْاءَهْلِ غُرْبَهً، وَ بِالنُّورِ ظُلْمَهً، فَجَاءُوها کَما فارَقُوها حُفَاهً عُرَاهً، قَدْ ظَعَنُوا عَنْها بِاءَعْمالِهِمْ إِلَى الْحَیَاهِ الدَّائِمَهِ، وَ الدَّارِ الْباقِیَهِ، کَما قالَ سُبْحانَهُ وَ تَعَالَى (کَم ا بَدَاءْن ا اءَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ، وَعْدا عَلَیْن ا، إِنّ ا کُنّ ا ف اعِلِینَ).
الباب السابع فی الإعراض عن الدنیا الفانیه و الإقبال على الآخره الباقیه
من کتاب منهاج الولایه فی نهج البلاغه فی الإعراض عن الدنیا الفانیه و الإقبال على الآخره الباقیه
خطبه ۱۱۱
و من خطبه له- علیه الصّلوه و السّلام و التّحیّه و الإکرام- : «أمّا بعد، فإنّى احذّرکم الدّنیا، فإنّها حلوه خضره،» امّا بعد، بدرستى که من تحذیر مى کنم شما را از فریب دنیا، پس بدرستى که او سبز شیرین است. استعار لها لفظ «الحلوه الخضره» باعتبار زینتها و بهجتها.
شعر:
مشغول مشو به سرخ و زردش
ایمن منشین ز گرم و سردش
و عن رسول اللّه-صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «إنّ الدّنیا حلوه خضره، فمن أخذ عفوها بورک له فیها، و إنّ اللّه مستخلفکم فیها فناظر کیف تعلمون.» یعنى بدرستى که دنیا شیرین و سبز است، پس آن کس که فرا گیرد آسانتر او، برکت کرده شود مر او را در آن، و بدرستى که خداى تعالى خلیفه کننده است شما را در آن، پس ناظر و نگران است تا چگونه عمل مى کنید.
«حفّت بالشّهوات،» یعنى محفوف است به شهوتها و خواهشهاى نفس.
فی الخبر: «إنّ اللّه یحبّ البصر النّافذعند مجیء الشّهوات، و العقل الکامل عند نزول الشّبهات».
مولانا:
نفس اگر چه زیرک است و خردهدان
قبلهاش دنیاست او را مرده دان
نفس را تو مى دهى و نیشکر
بهر چه گو زهر چین و خاک خور
«و تحبّبت بالعاجله، و راقت بالقلیل، و تحلّت بالآمال، و تزیّنت بالغرور.» و دوستى مى نماید دوستى عاجل منقلب به دشمنى بالآخره، و به عجب مى اندازد اهل خود را به متاع اندک، و پیرایه بر خود کرده از امیدهاى دراز، و خویش را بر آراسته به متاع غرور [و] فریب.
شعر:
یقین مى دان که هر چه آرایش است آن
همه جان تو را آلایش است آن
تو را چون جاى اصلى این جهان نیست
به دنیا غرّه بودن جاى آن نیست
جهان بىوفا جز رهگذر چیست
تو را چندین تحمّل در سفر چیست
شدى اینجا به یک جو زر چنین مست
ولى صد ملکت آنجا دادى از دست
خردمندا تو جانى و تنىاى
چراغى در میان گلخنى«» اى
جو خواهد گشت گلخن بوستانت
چراغى کو در این گلخن نمانت
عروسى کو کنون بردار بانگى
منادى کن که ده کاسه به دانگى
اگر چون یونسى در بحر عالم
چو جایت جوف ماهى شد مزن دم
و گر چون یوسفى با روى چون ماه
صبورى کن در این بیغوله چاه
قناعت کن به آبىّ و به نانى
حساب خود چه گیرى تا زمانى
همه کار جهان ناموس و نام است
و گر نه نیم نان روزى تمام است
برو هر روز ساز نیم نان کن
دگر بنشین و کار آن جهان کن
چنان وقتى به دست آر از زمانه
که چون گویند: «رو» گردى روانه
و وجه زینتها بالغرور أنّ ما یعدّ فیها زینه من متاعها و خیرا إنّما هو بسبب الغفله عن عاقبه ذلک، و ثمرته فی الآخره بقوله- علیه السلام- : «لا تدوم حبرتها، و لا تؤمن فجعتها.» دائم نمىماند سرور او، و به امن نمىتوان بود از درد سخت رسانیدن او.
مولانا:
جهدى کن اگر پند پذیرى دو سه روز
تا پیشتر از مرگ بمیرى دو سه روز
دنیا زن پیر است چه باشد از تو
با پیر زنى انس نگیرى دو سه روز
عطّار:
هست دنیا گنده پیرى گوژ پشت
صد هزاران شوى هر روزى بکشت
هر زمان گلگونهاى دیگر کند
هر نفس آهنگ صد شوهر کند
از طلسم او نشد آگه کسى
در میان خاک و خون دارد بسى
«غرّاره ضرّاره، حائله مائله، نافده بائده، أکّاله غوّاله.» فریبنده گزند رساننده، جدایى اندازنده میل کننده گردنده، نیست شونده هلاک کننده، به فریب گیرنده است.
عطّار:
چنان مى جادویى سازد زمانه
که کس دستش نبیند در میانه
به دست چپ نماید این شگفتى
تو پاى راست نه در پیش و رفتى
تو را با جادویىّ او چه کار است
مقامت نیست دنیا رهگذار است
جهان بر رهگذر هنگامه کرد است
تو بگذر ز ان که این هنگامه سرد است
اگر کودک نهاى بنگر پس و پیش
به هنگامه مایست اى دوست زین بیش
«لا تعدو- إذا تناهت إلى امنیّه أهل الرّغبه فیها و الرّضاء بها- أن تکون، کما قال اللّه تعالى:» نمىگذرد- گاهى که متناهى شود و برسد به آرزوى اهل رغبت در او و خشنودى به او- از آنکه باشد، همچنان چه گفت خداى تعالى: وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ مُقْتَدِراً یعنى بیان کن براى انسان، داستان زندگانى این جهان را چون آبى که فرو فرستادیم آن را از آسمان، پس آمیخته شد به سبب آن روییدنیهاى زمین، پس گشت گیاه ریزه خشک که متفرّق گرداند آن را بادها، و هست خداى بر هر چیزى توانا.و وجه تمثیل آن است که غایت آنچه حاصل اهل رغبت دنیا است و نهایت آرزوهاى ایشان جز فنا نیست، چه لذّات منقضیه است مستعقب حسرات دائمه، و سرور حاضر است مورث حزن مؤبّد. پس عالم به او معرض است از او، و جاهل به حقیقت او مولع است به او.
شعر [عطّار]:
هر چه آن را پاى دارى یک دم است
نیم جو ارزد اگر صد عالم است
از پى یک ساعته وصلى که نیست
چون نهم بنیاد بر اصلى که نیست
گر تو هستى از مرادى سر فراز
از مراد یک نفس چندین مناز
ور شدت از نامرادى تیره حال
نا مرادى چون دمى باشد منال
«لم یکن امرؤ منها فی حبره إلّا أعقبته بعدها عبره،» نبوده هیچ کس از قبل دنیا در فرحى و سرورى الّا که عقب آن آورده است بعد از آن گریه مصیبت و اندوهى.
شعر:
کدامین سبزه را داد او بلندى
که بازش خم نداد از دردمندى
همى دون جام دنیا خوشگوار است
به اوّل مستى و آخر خمار است
چه بخشد مرد را این سفله ایّام
که یک یک باز نستاند سرانجام
فی کتاب شهاب الأخبار عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «ما امتلأت دار حبره إلّا امتلات عبره» یعنى پر نشود سرایى از شادى الّا که پر شود از گریه، «و ما کانت فرحه إلّا تبعتها ترحه» و نباشد فرحى الّا که از پى او در آید اندوهى.«و لم یلق من سرّائها بطنا، إلّا منحته من ضرّائها ظهرا» و ندید کسى از شادى و فراخ عیشى او شکمى الّا که داد او را از بد حالى و تنگ عیشى پشتى.کنّى بالبطن و الظهر عن إقبالها و إدبارها عن المرء.
دهنى شیر به کودک ندهد مادر دهر
که دگر باره به خون در نبرد دندانش
«و لم تطلّه فیها دیمه رخاء، إلّا هتنت علیه مزنه بلاء» و تر نگرداند کسى را در دنیاطلّ آسانى و آسایشى الّا که فرو ریزد بر او ابر بلا.استعار لفظ «الدیمه» للرخاء و لفظ «المزنه» للبلاء، و أراد أنّ کلّ خیر ناله المرء فیها فإنّه غالب الأحوال یستعقب شرّا أکثر منه، و نبّه على ذلک بالطلّ و الهتن.
شعر:
صوفى اى را گفت مردى نامدار
کاى اخى چون مى گذارى روزگار
گفت اندر گلخنىام مانده
خشک لب تر دامنى ام مانده
گرده نشکسته ام در گلخنم
تا بنشکستند آنجا گردنم
«و حرىّ إذا أصبحت له منتصره أن تمسى له متنکّره،» و سزاوار است که هرگاه که صباح کنى مر او را ناصر و داد ستاننده آنکه شب کنى مر او را متغیّر از آن حال به نقیض.
شعر:
یک شب نفسى از سر شادى نزدم
کان روز به دست صد غمم باز نداد
عطّار:
شب نیست که خون از دل غمناک نریخت
روزى نه که آبروى ما پاک نریخت
یک شربت آب خوش نخوردم همه عمر
تا باز ز راه دیده بر خاک نریخت
«و إن جانب منها اعذوذب و احلولى، أمرّ منها جانب فأوبى» و سزاوار است اگر طرفى از او خوش شود و شیرین گردد، آنکه تلخ و ناخوش شود از او جانبى دیگر، پس رنج و بیمارى رساند.
شعر:
حلاوه دنیاک مسمومه
فلا تأکل الشّهد إلّا بسمّ
محامد دنیاک مذمومه
فلن تلبس الحمد إلّا بذمّ
چو بخشد چرخ مردم را در آغاز
که در انجام نستاند از او باز
برو اى جان من ترک جهان گیر
کم او گیر و از وى هم گران گیر
«لا ینال امرؤ منها غضارتها رغبا، إلّا أرهقته من نوائبها تعبا» نمى رسد هیچ کس از طیب عیشى دنیا به مرغوبى الّا که در رساند به او از سختیهاى او رنجى و مکروهى.«و لا یمسى منها فی جناح أمن إلّا أصبح على قوادم خوف» و شب نمى کند کسى از دنیا در بال ایمنى الّا که صباح کند بر نوسفران ترس و نا امنى.
عطّار:
مرا بارى دل از گردون فرو مرد
ز بس کس کو برآورد و فرو برد
فلک هر لحظه دیگر حیرت آرد
به هر ساعت بلایى تیزت آرد
نگردد هیچ صبحى روز نزدیک
که تا بر ما نگردد روز تاریک
نگردد هیچ شامى شب پدیدار
که نه شب خوش کند شادى به یک بار
نگردد هیچ ماهى نو به اصحاب
که تا بر ما نپیمایند مهتاب
نگردد هیچ سالى نو در ایّام
که نه ده ساله غم بر ما کند وام
حدیث ماه و سال و روز و شب بین
عجب بازىّ چرخ بو العجب بین
نبّه- علیه السلام- باستعاره لفظ «الجناح» للأمن و لفظ «القوادم» للخوف، و أراد أنّه ما من أمن فیها إلّا و یستعقب خوفا أقوى.«غرّاره، غرور ما فیها، فانیه، فان من علیها،» دنیا فریبنده است، مایه فریب است آنچه در اوست از امتعه او، هلاک شونده است او و هلاک شونده است هر کس که بر اوست.
عطّار:
چو طاوسى است گردن پر گشاده
جهانى را به زیور تاب داده
به روز این آسمان، دود کبود است
به شب آب سیاه، آخر چه سود است
بماندى در کبودىّ و سیاهى
بمردى در میان، آخر چه خواهى
«لا خیر فی شیء من أزوادها إلّا التّقوى.» نیست خیرى در چیزى از زوادهها و توشه هاى او الّا پرهیزکارى.
مولانا:
شهوت دنیا مثال گلخن«» است
که از او حمّام تقوا روشن است
لیک قسم متّقى زین تون«»، صفاست
ز آنکه در گرمابه است و در نقاست
اغنیا ماننده سرگین«» کشان
بهر آتش کردن گرمابهشان
اندر ایشان حرص بنهاده خدا
تا بود گرمابه گرم و با نوا
هر که در تون است او چون خادم است
مر او را که صابر است و حازم است
هر که در حمّام شد سیماى او
هست پیدا بر رخ زیباى او
تونیان را نیز سیما آشکار
از پلاس و از دخان و از غبار
«من أقلّ منها استکثر ممّا یؤمنه و من استکثر منها استکثر ممّا یوبقه، و زال عمّا قلیل عنه.» آن کس که اندک کند توشه هاى دنیا را، بسیار خواهد از آنچه او را به امن دارد و آن اعمال صالحه است، و آن کس که بسیار خواهد آن زوادهها را، بسیار خواهد از آنچه هلاک کند او را و زایل شود به اندک وقتى از او.
[عطّار:]
گر به مویى بستگى پیش آیدت
هم به کوهى خستگى پیش آیدت
بر تو هر پیوند تو بندى بود
تا تو را پیوند خود چندى بود
باز بر پیوند سر تا پاى تو
تا توانى مرد ورنه واى تو
«کم من واثق بها قد فجعته، و ذى طمأنینه إلیها قد صرعته،» بسیار کسا که استوار شد به دنیا که آخر به درد سخت آورد او را، و بسا صاحب اطمینان و سکون به جانب او که بغلطانید و هلاک کرد او را. هر که در وى آویخت امن از وى بگریخت، هر که به وى پناهید از وى بنالید.
عطّار:
گلخن دنیا که آن پر آتش است
دور شو زو ز آنکه زو دورى خوش است
هر زمان نقشى دگر آرد برون
عاقبت اندازدت در خاک و خون
«و ذى ابّهه قد جعلته حقیرا، و ذى نحوه قد ردّته ذلیلا» و بسا صاحب شوکت و عظمت که بدرستى گردانیده او را حقیر و بى قدر، و بسا صاحب تکبّر که باز گردانیده او را ذلیل و خوار.
شعر:
اگر تو شیر طبع و پیل زورى
ز بهر طعمه کرمان کورى
اگر سدّ سکندر پیش گیرى
به وقت خود نه پس نه پیش میرى
و گر اسکندرى، دنیاى فانى
کند بر تو کفن اسکندرانى
«سلطانها دوّل، و عیشها رنق، و عذبها اجاج، و حلوها صبر، و غذاؤها سمام، و أسبابها رمام» پادشاهى دنیا نوبتى چند است، و حیات او کدر است، و شربت خوشگوار او آب سخت شور است، و شیرین او داروى تلخ است، و غذاى او زهرهاى قاتل است، و پیوندهاى او همه پوسیده
عطّار:
دنیاى دنى چیست سراى ستمى
افتاده هزار کشته در هر قدمى
گر نقد شود کراى شادى نکند«»
ور فوت شود جمله نیرزد به غمى
تا کى ز جهان رنج و ستم باید دید
تا چند خیال بیش و کم باید دید
حقّا که به هیچ مىنیرزد همه کون
از هیچ چرا این همه غم باید دید
استعار لفظ «الاجاج» و «الصبر» و «السمام» لعذبها و حلوها، و «غذائها» باعتبار ما یلزمها فی الآخره من مراره العقاب و سوء المذاق، و «أسبابها» ما یتعلّق به المرء، و «الرمام» البالیه لأنّها فی عدم بقائها کالبالیه.
«حیّها بعرض موت، و صحیحها بعرض سقم» زنده دنیا در معرض مرگ است، و تندرست او در معرض بیمارى. شفا از رنج او نامتوّقع است، و نجات از چنگ او نامتصوّر
هست دنیا آتشى افروخته
هر زمان خلقى دگر را سوخته
چون شود این آتش سوزنده تیز
شیر مردى گر از او گیرى گریز
همچو شیران چشم از این آتش بدوز
ور نه چون پروانه زین آتش بسوز
در نگر تا هست جاى آن تو را
کین چنین آتش بسوزد جان تو را
«ملکها مسلوب، و عزیزها مغلوب، و موفورها منکوب، و جارها محروب» ملک دنیا ربوده شده است، و غالب او مغلوب است، و بسیار مال او نکبت زده است، و زنهار دهنده او غارت زده است «أ لستم فی مساکن من کان قبلکم أطول أعمارا، و أبقى آثارا، و أبعد آمالا، و أعدّ عدیدا، و أکثف جنودا» آیا نیستید شما در مسکنهاى آنانى که بودند پیش از شما، درازتر بود عمرهاى ایشان، و پایندهتر بود اثرهاى ایشان، و دورتر بود امیدواریهاى ایشان، و بیشتر بود شمار ایشان، و کثیفتر بود لشکرهاى ایشان
عطّار:
چیست دنیا آشیان حرص و آز
مانده از فرعون و از نمرود باز
گاه قارون کرده قى بگذاشته
گاه شدّادش به شدّت داشته
«تعبّدوا للدّنیا أىّ تعبّد، و آثروها أىّ إیثار، ثمّ ظعنوا عنها بغیر زاد مبلّغ و لا ظهر قاطع،» پرستیدند دنیا را هر گونه پرستش، و اختیار کردند و برگزیدند او را هر گونه برگزیدن، باز دنیا ربوده شده است، و غالب او مغلوب است، و بسیار مال او نکبت زده است، و زنهار دهنده او غارت زده است «أ لستم فی مساکن من کان قبلکم أطول أعمارا، و أبقى آثارا، و أبعد آمالا، و أعدّ عدیدا، و أکثف جنودا» آیا نیستید شما در مسکنهاى آنانى که بودند پیش از شما، درازتر بود عمرهاى ایشان، و پایندهتر بود اثرهاى ایشان، و دورتر بود امیدواریهاى ایشان، و بیشتر بود شمار ایشان، و کثیفتر«» بود لشکرهاى ایشان
عطّار:
چیست دنیا آشیان حرص و آز
مانده از فرعون و از نمرود باز
گاه قارون کرده قى بگذاشته
گاه شدّادش به شدّت داشته
«تعبّدوا للدّنیا أىّ تعبّد، و آثروها أىّ إیثار، ثمّ ظعنوا عنها بغیر زاد مبلّغ و لا ظهر قاطع،» پرستیدند دنیا را هر گونه پرستش، و اختیار کردند و برگزیدند او را هر گونه برگزیدن، باز نقل کردند از دنیا به آخرت بىزواده رساننده به منزل و بىمرکوبى قطع کننده مسافات مواقف قیامت.
عطّار:
سؤالى کرد آن دیوانه شه را
که تو زر دوست دارى یا گنه را
شهش گفتا کسى کز زر خبر داشت
شکى نبود که زر را دوستتر داشت
به شه گفتا چرا گر عقل دارى
گناهت مىبرى زر مىگذارىگنه
با خویشتن در گور بردى
همه زرها رها کردى و مردى
ترا چون جانت باید کرد تسلیم
چه مقصود از جهانى پر زر و سیم
چو با دنیا نخواهى بود انباز
برو با لقمه و خرقه همى ساز
اگر بر خاک و گر بر بوریایى
چو دنیا را نخواهى پادشاهى
«فهل بلغکم أنّ الدّنیا سخت لهم«» بفدیه، أو أعانتهم بمعونه، أو أحسنت لهم صحبه»پس آیا رسیده است به شما آنکه دنیا سخاوت کرد با ایشان به آنچه باز خرند خود را از اسیرى، یا اعانت کرد ایشان را به یاریى، یا نیکویى با ایشان نمود در مصاحبت
عطّار:
جهان را بر کسى غمخوارگى نیست
کسى را چاره جز بیچارگى نیست
دلا ترک جهان گیر از جهان چند
تو را هر دم ز جور او زیان چند
جهان چون نیست از کار تو غمناک
چرا بر سر کنى از دست او خاک
جهان چون تو بسى داماد دارد
بسى عید و عروسى یاد دارد
بنتواند زمانى شاد دیدت
نه یک دم از غمى آزاد دیدت
به عمرى مىدهد رنج مدامت
که تا کار جهان گیرد نظامت
به عمرى جز بلا حاصل نبینى
که تا روزى به کام دل نشینى
چو بنشستى بر انگیزت به زورت
به زارى مى دواند تا به گورت
«بل أرهقتهم بالقوادح، و أوهنتهم بالقوارع،» بلکه در رسانید به ایشان امور شدیده، و سست کرد ایشان را به سختیهاى کوبنده.
«و ضعضعتهم بالنّوائب، و عفّرتهم للمناخر، و وطئتهم بالمناسم،» و ذلیل گردانید ایشان را به سختیهاى سخت، و ایشان را به روى در خاک انداخت، چنان چه سوراخ بینى ایشان به خاک چسبیده شد.
«و أعانت علیهم ریب المنون.» و یارى کرد بر ایشان سختى روزگار.
مولانا:
این گنده پیر چشمک زند و لیکن
مر چشم روشنان را از وى ملال گیرد
شویان اوّلینش بنگر که در چه کارند
هر کین دلیل داند کى آن دلال گیرد
«فقد رأیتم تنکّرها لمن دان لها، و آثرها و أخلد إلیها، حین ظعنوا عنها لفراق الأبد.» پس بدرستى که دیدید تغیّر و بى وفایى دنیا با کسى که اطاعت او کرد، و برگزید او را، و میل کرد به او در حینى که نقل کردند از او به جدایى دائمى.
«هل زوّدتهم إلّا السّغب،» آیا هیچ توشهاى نهاد ایشان را الّا گرسنگى «و«» أحلّتهم إلّا الضّنک،» و آیا فرو آورد ایشان را الّا در تنگى «أو نوّرت لهم إلّا الظّلمه،» یا روشن گردانید ایشان را مگر تاریکى أى ما نوّرت لهم و لکن أوجبت لهم الظلمه، و ذلک ممّا یکتسبه طالبوها من الجهل و ملکات السوء.
«أو أعقبتهم إلّا النّدامه» یا از عقب ایشان در آورد غیر پشیمانى
عطّار:
از آتش دل چو دود بر خواهى خاست
و ز راه زیان و سود بر خواهى خاست
وین کلبه که ایمن اندر او ننشستى
ایمن منشین که زود بر خواهى خاست
ره بس دور است توشه بردار و برو
فارغ منشین تمام کن کار و برو
تا چند کنى جمع که تا چشم زنى
فرمان آید که جمله بگذار و برو
«أ فهذه تؤثرون، أم إلیها تطمئنّون، أم علیها تحرصون» آیا پس آن را مى گزینید، یا به او مطمئن و آرامیده مى شوید، یا بر او حرص مى کنید
عطّار:
فرو اندیش تا چندین زن و مرد
کجا رفتند با دلهاى پر درد
همه صحراى عالم جاى تا جاى
سراسر خفته مىبینم سرا پاى
همه روى زمین فرسنگ فرسنگ
تن چون سیم و زلفین سیه رنگ
همه کوه و بیابان گام تا گام
قد چون سرو بینم، چشم بادام
همى در هیچ صحرا منزلى نیست
که در خاک رهش پر خون دلى نیست
عطّار:
پیش از تو هزار قرن دیگر بودست
بسیار که درویش و توانگر بودست
گر توده خاک خشک و گر تر بودست
هر جاى که پاى مىنهى سر بودست
«فبئست الدّار لمن لم یتّهمها، و لم یکن فیها على وجل منها» پس بدخانهاى است دنیا کسى را که متّهم ندارد او را، و نباشد در دنیا بر ترس از دنیا «و نعم الدّار لمن اتّهمها، فعمل فیها على وجل منها و علم بعاقبتها» و خوش خانهاى است دنیا کسى را که متّهم دارد او را، پس عمل کند در دنیا بر ترس از دنیا و دانش به غایت امر او «فاعملوا- و أنتم تعلمون- فإنّکم تارکوها و ظاعنون عنها،» پس عمل کنید در دنیا- و شما مى دانید- که بتحقیق ترک کننده اید شما او را، و نقل کننده اید از او به آخرت.
عطّار:
دلا بیدار شو گر هست دردیت
که ناوردند بهر خواب و خوردیت
گرفتم جمله عالم بخوردى
ندانى جستن از مردن، بمردى
بکن هر چت همى باید کژ و راست
اگر این را نخواهد بود واخواست
مگو تا کى ز بى شرمى و شوخى
چه سنگین دل کسى کوهى
کلوخىاگر صد گنج زر در پیش گیرى
به روز واپسین درویش میرى
اگر چون خاک ره زر خواهدت بود
ز خاک راه بستر خواهدت بود
«و اتّعظوا فیها بالّذین قالوا: مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّهً،» و پند گیرید در دنیا به آنانى که گفتند: کیست سختتر از ما به قوّت.
«حملوا إلى قبورهم فلا یدعون رکبانا،» حمل کردند ایشان را تا قبرها، پس نخواندندشان که سوار شوند.
«و انزلوا«» فلا یدعون ضیفانا،» و فرود آوردند ایشان را در منازل، پس نخواندندشان به مهمانى.
«و جعل لهم من الصّفیح أجنان، و من التّراب أکفان، و من الرّفات جیران،» و گردانیدند از براى ایشان از سنگپاره سترها، و از خاک کفنها، و از استخوانهاى پوسیده مردگان همسایه ها.
«فهم جیره لا یجیبون داعیا، و لا یمنعون ضیما، و لا یبالون مندبه.» پس ایشان همسایگانند که جواب باز نمىدهند هیچ خواننده را، و منع نمىکنند از کسى ستم هیچ ستم کننده را، و باک ندارند از نوحه هیچ نوحه کننده.
«إن جیدوا لم یفرحوا، و إن قحطوا لم یقنطوا.» اگر باران بارد بر ایشان، شادمان نشوند، و اگر کم گردد، نا امید نگردند.
«جمیع و هم آحاد، و جیره و هم أبعاد.» مجتمعند و حال آنکه از یکدیگر منفردند، و همسایگانند و حال آنکه ایشان دورانند.
«متدانون لا یتزاورون، و قریبون لا یتقاربون.» نزدیکانند به یکدیگر و یکدیگر را زیارت نمى کنند، و یاران یکدیگرند و یارى نمى کنند.
«حلماء قد ذهبت أضغانهم، و جهلاء قد ماتت أحقادهم.» خوابیدههایند که بتحقیق رفته خوابهاى آشفتهشان، و جاهلانند که بتحقیق مرده است کینه هاى ایشان.
«لا یخشى فجعهم، و لا یرجى دفعهم،» ترسیده نشود به درد آوردن ایشان، و امید داشته نشود دفع ایشان.
«استبدلوا بظهر الأرض بطنا، و بالسّعه ضیقا، و بالأهل غربه، و بالنّور ظلمه،» بدل گرفتند به روى زمین زیر زمین را، و به فراخى و گشادگى تنگى و بستگى را، و به خاندان غریبى را، و به روشنایى تاریکى را.
«فجاءوها کما فارقوها، حفاه عراه،» پس آمدند او را همچنان چه مفارقت کرده بودند از او، پاى تهى و برهنه.
أشار إلى قوله تعالى: مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ.«» «قد ظعنوا عنها بأعمالهم إلى الحیاه الدّائمه و الدّار الباقیه،» بدرستى که نقل کردند از او با عملهاى خویش به سوى زندگى ابدى و خانه دائمى.
«کما قال سبحانه: کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ.»
زین پیشتر برین لب آب و کنار حوض
آزادگان چو سوسن و چون سرو بوده اند
هر یک ز روى نخوت و از راه افتخار
بر فرق فرقدین قدمها بسوده اند
زین گلستان چو باد صبا در گذشته اند
آثار لطف خویش به خلقان نموده اند
بگشاى چشم عبرت و هش دار کان گروه
رفتند اگر ستوده و گر ناستوده اند
بر کشتزار دهر بر آب حیات خویش
تخمى که کشته اند بر آن دروده اند
منهاج الولایه فی شرح نهج البلاغه، ج ۲ عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۸۶۱-۸۷۹
بازدیدها: ۳۳