نویسنده:یاعلی

أَیُّهَا اَلْغَافِلُونَ غَیْرُ اَلْمَغْفُولِ عَنْهُمْ وَ اَلتَّارِکُونَ اَلْمَأْخُوذُ مِنْهُمْ مَا لِی أَرَاکُمْ عَنِ اَللَّهِ ذَاهِبِینَ وَ إِلَى غَیْرِهِ رَاغِبِینَ کَأَنَّکُمْ نَعَمٌ أَرَاحَ بِهَا سَائِمٌ إِلَى مَرْعًى وَبِیٍّ وَ مَشْرَبٍ دَوِیٍّ وَ إِنَّمَا هِیَ کَالْمَعْلُوفَهِ لِلْمُدَى لاَ تَعْرِفُ مَا ذَا یُرَادُ بِهَا إِذَا أُحْسِنَ إِلَیْهَا تَحْسَبُ یَوْمَهَا دَهْرَهَا وَ شِبَعَهَا أَمْرَهَا وَ اَللَّهِ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُخْبِرَ کُلَّ رَجُلٍ مِنْکُمْ بِمَخْرَجِهِ وَ مَوْلِجِهِ وَ جَمِیعِ شَأْنِهِ لَفَعَلْتُ وَ لَکِنْ أَخَافُ أَنْ تَکْفُرُوا فِیَّ ؟ بِرَسُولِ اَللَّهِ ص ؟ أَلاَ وَ إِنِّی مُفْضِیهِ إِلَى اَلْخَاصَّهِ مِمَّنْ یُؤْمَنُ ذَلِکَ مِنْهُ وَ اَلَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ وَ اِصْطَفَاهُ عَلَى اَلْخَلْقِ مَا أَنْطِقُ إِلاَّ صَادِقاً وَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ بِذَلِکَ کُلِّهِ وَ بِمَهْلِکِ مَنْ یَهْلِکُ وَ مَنْجَى مَنْ یَنْجُو وَ مَآلِ هَذَا اَلْأَمْرِ وَ مَا أَبْقَى شَیْئاً یَمُرُّ عَلَى رَأْسِی إِلاَّ أَفْرَغَهُ فِی أُذُنَیَّ وَ أَفْضَى بِهِ إِلَیَّ أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنِّی وَ اَللَّهِ مَا أَحُثُّکُمْ عَلَى طَاعَهٍ إِلاَّ وَ أَسْبِقُکُمْ إِلَیْهَا وَ لاَ أَنْهَاکُمْ عَنْ مَعْصِیَهٍ إِلاَّ وَ أَتَنَاهَى قَبْلَکُمْ عَنْهَا

‏
لغات

سائم: شبان

دویّ: محلّ دردزا

وبّی: جاى آلوده به وبا

مدى: جمع مدیه به معناى کارد است.

ترجمه

از خطبه ‏هاى آن حضرت علیه السّلام است :

«اى غفلت زدگانى که از شما غافل نیستند، و اى رها کنندگانى که رها نمى‏شوید، چه شده است شما را مى‏بینم از خداوند دورى گزیده و به سوى غیر او رو آورده‏اید، گویا شما همچون گوسپندان یا شترانى هستید که‏ شبان، آنها را به چراگاهى وبا خیز، و به آبشخورى بیمارى‏زا برده است، آنها مانند دامهایى مى‏باشند که پروار شده و براى کارد آماده گشته‏اند و نمى‏دانند در باره آنها چه اراده‏اى دارند، اگر به آنها احسان شود روز خود را روزگارى مى‏پندارند و سیرى را هدف زندگى خود مى‏شمارند، به خدا سوگند اگر بخواهم مى‏توانم هر کدام از شما را به آغاز و فرجام و همگى امور او آگاه سازم لیکن بیم دارم به سبب من به پیامبر خدا (ص) که درود خداوند بر او و خاندانش باد کافر شوید.
آگاه باشید من این آگاهیها را به خواصّ اصحاب خود که در باره آنها بیمى ندارم خواهم رسانید، سوگند به خدایى که او را به حقّ برانگیخت، و او را از میان خلایق برگزید، جز به راستى سخن نمى‏گویم، و پیامبر خدا (ص) همه اینها را به من آموخته، و محلّ نابودى کسى را که نابود مى‏گردد و جاى رهایى آن کس را که رستگار مى‏شود و فرجام امر خلافت را به من آگاهى داده است، و چیزى باقى نگذاشته که بر سرم بگذرد مگر این که به من گوشزد فرموده و خبر آن را به من رسانیده است.
اى مردم به خدا سوگند من شما را به انجام دادن طاعتى ترغیب نمى‏کنم مگر این که خود در به جاى آوردن آن بر شما پیشى مى‏گیرم، و از ارتکاب گناهى منع نمى‏کنم جز این که پیش از شما از آن باز ایستم.»

شرح

خطاب امام (ع) عامّ و به همگان است، و این که آنان را غافل خوانده براى این است که از سرنوشت آخرت خود ناآگاهند، مراد از این که از آنها غفلت و فراموشى نیست این است که اعمال آنها در لوح محفوظ ثبت شده است، این که مردم ترک کنندگانند، یعنى طاعت و آنچه را بدان دستور داده شده‏اند رها مى‏کنند، معناى المأخوذ منهم این است که از عمر و دارایى دنیاى آنها کاسته مى‏شود.

سپس در باره این که روى از خدا بر تافته‏اند، یعنى از فرمانبردارى او روى گردانده و به غیر او یعنى به زندگى این جهان و زیب و زیور آن دل بسته‏اند هشدار مى‏دهد

و پس از آن آنها را به رمه گوسفندان یا شترانى تشبیه فرموده که چوپان یا شتربان آنها را به چراگاهى پر از درد و وبا، رانده باشد، وجه مشابهت، غفلت آنها همچون چهار پایان است و نفس امّاره مانند چوپانى که دامها را به چراگاهى پر از درد و وبا براند آنان را به ارتکاب معاصى و بهره‏بردارى از لذّات و شهوات دنیا مى‏کشاند و چون لذّات و خوشیهاى این جهان منشأ گناهانى است که انسان را در معرض هلاکت اخروى و دردهاى درمان ناپذیر جهان واپسین قرار مى‏دهد به چراگاهى آن چنان تشبیه شده است.
فرموده است: و إنّما هی کالمعلوفه.
این تشبیه دیگرى است که در باره مردم فرموده و آنان را به گاو و گوسفند پروارى همانند کرده است، مناسبت این تشبیه از چند جهت است، یکى توجّه و دلبستگى مردم به لذّات دنیا و خوردنیها و نوشیدنیهاى آن است که از این جهت به حیوانى شباهت دارند که آن را پروار کنند و در علوفه دادن آن بکوشند و از این نظر که پایان همه لذّتها و خوشیها مرگ است نیز شبیه اینهایند، زیرا این دامهاى پروارى نیز پس از چاقى و فربهى فرجامى جز کشتن و سر بریدن ندارند، غفلت مردم از مرگ و سرنوشتى که در پیش دارند وجه دیگر این تشبیه است چه مردم از این جهت مانند گاو و گوسفندند که از سر انجام خود که ذبح و کشتن است غافل و بى‏خبرند، مناسبت دیگر این که وقتى خوشبختى به انسان رو مى‏آورد، و از خوشیها و لذّات دنیا کامیاب مى‏گردد مى‏پندارد که این بهره‏مندیها براى او همیشه اوقات برقرار خواهد بود و خیال مى‏کند که هدف از آفرینش او در این جهان تنها سیر خوردن و سیراب شدن است، و این درست حالت گاو و گوسفند است که وقتى علف جلو او ریخته مى‏شود، با شتاب فراوان آنها را مى‏خورد و اندیشه فرداى خود را ندارد، و مى‏پندارد که غرض از آفرینش او همین است و بس. وجه این تشبیه مناسبتهایى است که یاد کردیم.
پس از این امیر مؤمنان (ع) سوگند یاد مى‏کند که اگر بخواهد مى‏تواند هر یک‏ از آنها را به مقاصدى که دنبال مى‏کنند و کارهایى که انجام مى‏دهند و همه احوالى که دارند خبر دهد، و این سخن همانند گفتار مسیح (ع) مى‏باشد که در قرآن آمده است: «وَ رَسُولًا إِلى‏ بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَهٍ«»» و ما در مقدّمه این کتاب امکان و سبب این علم را در باره پیامبران و دوستان خدا بیان کرده‏ایم.
فرموده است: و لکن أخاف أن تکفروا فیّ برسول اللّه (ص).
یعنى بیم دارم در باره من غلوّ کنید و مرا بر پیامبر خدا (ص) برترى دهید، بلکه بیم داشت که با غلوّ در باره او به خدا کافر شوند چنان که نصارا هنگامى که مسیح (ع) آنان را از امور غیبى خبر مى‏داد مدّعى خدایى او شدند. سپس فرموده است: ألا و إنّى مفضیه إلى الخاصّه یعنى من این اخبار و اسرار را به خواصّ اصحاب خود مى‏رسانم، منظور از خواصّ اصحاب، یاران دانشمند و ثابت قدم اوست که به رسوخ و استحکام ایمان آنها مطمئن، و از انحراف آنها به کفر ایمن است، و این روش همه بزرگان علم و حکمت است که ودایع دانش خود را جز به کسانى که شایستگى آن را داشته باشند نمى‏سپارند، با این همه چنان که مى‏دانیم برخى از مردم براى على (ع) مقام نبوّت قائل شدند، و او را در رسالت شریک حضرت محمّد (ص) دانستند و گروهى از این بالاتر رفته در باره او ادّعاى الوهیّت کردند و مدّعى شدند که او محمّد (ص) را به پیامبرى فرستاده است، و ادّعاهاى باطل دیگرى که غلاه و گمراهان در باره آن حضرت گفته و رواج داده‏اند، یکى از شاعران اینها گفته است:
و من أهلک عادا و ثمود بدواهیه و من کلّم موسى فوق طور إذ ینادیه‏
و من قال على المنبر یوما و هو راقیه:
سلونى أیّها النّاس فحاروا فی معانیه«»

و دیگرى گفته است:
إنّما خالق الخلائق من زعزع أرکان خیبر جذبا
قد رضینا به إماما و مولى‏
و سجدنا له إلها و ربّا«»

پس از این امام (ع) سوگند یاد مى‏کند که جز به راستى سخن نگفته و آنچه در باره این امور خبر مى‏دهد غیر از این نیست، و اعلام مى‏کند که پیامبر خدا (ص) این اسرار را به او آموخته و محلّ نابودى آن کسى را که نابود مى‏شود و… به او خبر داده است، أفضى به إلىّ یعنى آن را به من رسانیده و مرا بدان آگاه ساخته است.
باید دانست که آنچه را پیامبر خدا (ص) به على (ع) آموخته برخى به صورت جزیى بوده و فرد فرد وقایع را به او خبر داده است، و بعضى به گونه کلّى بوده، به این معنا که اصولى کلّى به آن حضرت القا مى‏فرموده است که ذهن آن حضرت را آماده مى‏کرده تا صور امور جزیى از جانب حقّ تعالى به او افاضه شود چنانکه پیش از این گفته‏ایم، و آنچه در این زمینه از آن حضرت نقل شده خطبه‏اى است که در آن از حوادث دردناک آینده سخن گفته و به قرامطه اشاره کرده و فرموده است: دوستى و هواخواهى ما را مدّعى مى‏شوند و کینه و دشمنى ما را در دل پنهان مى‏دارند به دلیل این که وارثان ما را مى‏کشند و از سنّتهاى ما دورى مى‏گزینند. و آنچه در این باره اتّفاق افتاد به همان گونه بود که آن حضرت خبر داده بود، چه قرامطه شمار زیادى از خاندان ابو طالب را کشتند که نامهاى آنها در کتاب مقاتل الطالبیّین نوشته ابو الفرج اصفهانى«» مذکور است.
برخى از شارحان گفته‏اند: امام (ع) در خطبه‏اى که ذکر شد به ستونى که در مسجد کوفه به آن تکیه مى‏داد اشاره مى‏کند و مى‏گوید: گویا حجر الاسود را مى‏بینم که در این جا نصب شده است، واى بر آنها فضیلت حجر الاسود در ذات آن نیست بلکه به سبب جایگاه و موضع آن است، و آن، مدّتى در این جا و مدّت دیگرى در این جا (به محلّهایى اشاره فرمود) باقى مى‏ماند سپس آهنگ جایگاه خود کرده و به محلّ نخستین خود باز مى‏گردد، و آنچه قرامطه«» نسبت به حجر الاسود کردند به همان گونه بود که آن حضرت بدان آگاهى داده بود.

ما در باره درستى این گفته ایراد داریم، زیرا مشهور این است که قرامطه حجر الاسود را به سرزمین بحرین منتقل و براى آن محلّى بر پا و ساختمان کردند که تا هم اکنون کعبه نامیده مى‏شود، حجر الاسود مدّتى در این محلّ نگهدارى و سپس به مکّه باز گردانیده شد. گفته شده که در هنگام آوردن حجر الاسود از مکّه بیست و پنج شتر بر اثر حمل آن مرد، و اعاده آن به خانه کعبه تنها به وسیله یک شتر که نیرومند هم نبود انجام گرفت، و این شواهد از اسرار دین خداست، براى نقل نشده که قرامطه دو بار حجر الاسود را از مکّه به جاى دیگر نقل کرده باشند. و خدا داناتر است.

ترجمه شرح نهج البلاغه (ابن میثم)، ج ۳

قَدْ کُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ وَ لاَ أُرَهَّبُ بِالضَّرْبِ وَ أَنَا عَلَى مَا قَدْ وَعَدَنِی رَبِّی مِنَ اَلنَّصْرِ وَ اَللَّهِ مَا اِسْتَعْجَلَ مُتَجَرِّداً لِلطَّلَبِ بِدَمِ ؟ عُثْمَانَ ؟ إِلاَّ خَوْفاً مِنْ أَنْ یُطَالَبَ بِدَمِهِ لِأَنَّهُ مَظِنَّتُهُ وَ لَمْ یَکُنْ فِی اَلْقَوْمِ أَحْرَصُ عَلَیْهِ مِنْهُ فَأَرَادَ أَنْ یُغَالِطَ بِمَا أَجْلَبَ فِیهِ لِیَلْتَبِسَ اَلْأَمْرُ وَ یَقَعَ اَلشَّکُّ . وَ وَ اَللَّهِ مَا صَنَعَ فِی أَمْرِ ؟ عُثْمَانَ ؟ وَاحِدَهً مِنْ ثَلاَثٍ لَئِنْ کَانَ ؟ اِبْنُ عَفَّانَ ؟ ظَالِماً کَمَا کَانَ یَزْعُمُ لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُوَازِرَ قَاتِلِیهِ وَ أَنْ یُنَابِذَ نَاصِرِیهِ . وَ لَئِنْ کَانَ مَظْلُوماً لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَکُونَ مِنَ اَلْمُنَهْنِهِینَ عَنْهُ وَ اَلْمُعَذِّرِینَ فِیهِ وَ لَئِنْ کَانَ فِی شَکٍّ مِنَ اَلْخَصْلَتَیْنِ لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَعْتَزِلَهُ وَ یَرْکُدَ جَانِباً وَ یَدَعَ اَلنَّاسَ مَعَهُ فَمَا فَعَلَ وَاحِدَهً مِنَ اَلثَّلاَثِ وَ جَاءَ بِأَمْرٍ لَمْ یُعْرَفْ بَابُهُ وَ لَمْ تَسْلَمْ مَعَاذِیرُهُ

لغات

نهنه عنه: او را از آن بازداشت و منع کرد.

معذرین: با تخفیف، پوزشخواهان و با تشدید به کسانى گفته مى‏شود که اظهار عذر کنند و براى آنها عذرى نباشد.

رکد: از حرکت ایستاد.

ترجمه

از خطبه‏هاى آن حضرت علیه السّلام است ، که درباره طلحه بن عبید الله ایراد فرموده است :

«من تا کنون به جنگ تهدید نمى‏شدم و کسى مرا از ضربت شمشیر نمى‏ترسانید، و من به وعده نصرت پروردگارم یقین دارم، به خدا سوگند او (طلحه) شتابان براى خونخواهى عثمان بیرون نیامده جز از بیم این که خون او از وى مطالبه شود زیرا وى مورد این گمان است، و در میان گروهى که بر عثمان شوریدند کسى به این کار از او حریصتر نبوده است، از این رو خواسته است تا با گردآورى سپاهى به عنوان خونخواهى امر را مشتبه سازد و ایجاد شک کند، به خدا سوگند او در باره عثمان هیچ یک از این سه کار را انجام نداد، این که اگر فرزند عفّان چنان که او گمان مى‏کرد ستمکار بود، برایش سزاوار بود که کشندگان او را بارى و از یاران وى دورى و با آنان دشمنى کند، و اگر ستمدیده و مظلوم بود برایش شایسته بود که از بازدارندگان قتل او باشد و عذر او را براى مردم بیان کند، و چنانچه در باره این دو امر تردید داشت وظیفه‏اش این بود از او کناره‏گیرى کند و به گوشه‏اى بنشیند و مردم را با او واگذارد، لیکن هیچ یک از این سه کار را نکرد، و به کارى دست زد که دلیل آن شناخته نیست و عذر درستى براى آن ندارد.»

شرح

باید دانست امیر مؤمنان (ع) هنگامى این سخنان را بیان فرموده که به او خبر رسید طلحه و زبیر خروج کرده و به بصره رهسپار شده و او را به جنگ تهدید کرده‏اند.
فرموده است: و قد کنت تا النّصر.
این جملات پاسخى به تهدید سران جنگ جمل است، و پیش از این همین الفاظ عینا آمده و شرح داده شده است جز این که در آن جا «و إنّی على یقین من ربّى» فرموده و در این جا «و أنا على ما قد وعدنی ربّی من النّصر» گفته است، و آنچه آن حضرت بر آن اطمینان داشت یقین بر پیروزى بود که از زبان پیامبر گرامى (ص) به او رسیده بود، واو در جمله و ما أهدّد براى حال و فعل کنت تامّه است.
فرموده است: و اللّه ما استعجل… تا و یقع الشّکّ.
این سخن به سران جنگ جمل اشاره دارد که براى این که مردم را در باره کشندگان عثمان به شکّ و شبهه اندازند خونخواهى او را دستاویز خود کرده روانه‏ بصره شدند. سپس در ردّ این شبهه بیان مى‏کند که طلحه جز از بیم این که خون عثمان را از او مطالبه کنند خروج نکرده است، زیرا او مورد این گمان و متّهم به قتل عثمان است، و ما پیش از این در باره این که طلحه مردم را بر کشتن عثمان بر مى‏انگیخت و آنان را از هر سو در خانه او گرد مى‏آورد سخن رانده‏ایم، نقل شده که طلحه سه روز تمام مردم را از به خاک سپردن عثمان بازداشت، و حکیم بن حزام و جبیر بن مطعم براى دفن او از على (ع) کمک خواستند امّا طلحه عدّه‏اى را سر راه آنها نشانید تا آنان را با سنگ مورد تعرّض قرار دهند، پس چند تن از یاران طلحه جنازه عثمان را بیرون برده تا در کنار دیوارى که به حشّ کوکب معروف و گورستان یهود بود برسانند، هنگامى که جنازه را به آن جا منتقل ساختند نخست آن را سنگباران کردند سپس تصمیم گرفتند آن را به کنارى اندازند لیکن على (ع) به آنها پیغام داد و آنها را از این کار بازداشت تا این که در همان حشّ کوکب به خاک سپرده شد، روایت شده طلحه براى جلوگیرى از دفن عثمان در گورستان مسلمانان به جنگ و جدال پرداخت و گفت: سزاوار این است که در دیر سلع یعنى گورستان یهود به خاک رود.
خلاصه چنان که آن بزرگوار فرموده است: در میان قوم، هیچ کس بر کشتن عثمان از او حریصتر نبود لیکن اکنون در صدد بر آمده حقیقت را دگرگون کند و با گردآورى شمارى از مردم زیر عنوان قیام براى خونخواهى عثمان امر را بر مردم مشتبه کرده، آنها را در باره دخالت او در این امر به شکّ و تردید اندازد.
فرموده است: و و اللّه ما صنع فی أمر عثمان… تا آخر.
این گفتار به گونه قیاس شرطى منفصل«» در استدلال علیه طلحه و ردّ هر گونه عذر و بهانه او در خروج براى خونخواهى عثمان است، توضیح مطلب این است که‏ وضع طلحه در مورد عثمان و خروج او براى انتقام از کشندگانش از سه حال بیرون نیست: یا عثمان را ستمکار مى‏داند و یا او را ستمدیده و مظلوم مى‏شناسد و یا نسبت به این دو امر تردید و تأمّل دارد، در صورت اوّل بر او واجب بود کشندگان وى را یارى و با آنها همکارى کند و با یارى کنندگان او به مبارزه پردازد، زیرا ردّ منکر بر او واجب است در حالى که به گمان کسانى که این باور را دارند او به دشمنى با کشندگان عثمان پرداخته و به همراه آنانى که او را یارى داده‏ اند به خونخواهى وى برخاسته است، در صورت دوّم بر او واجب بود که مردم را از کشتن او باز دارد و از طرف او نسبت به کارهاى خلافى که کرده است عذر بخواهد، زیرا انکار منکر نیز بر او واجب است در صورتى که طبق آنچه در باره طلحه نقل شده و مشهور است او مردم را بر ضدّ عثمان پشتیبانى و بدعتهاى او را فاش کرد و انحرافات او را بزرگ شمرد، و در صورت سوّم بر او واجب بود از او کناره‏گیرى، و از دخالت در امر وى خوددارى کند، و چنین نکرده بلکه به جنبش در آمده و انتقام خون او را مى‏خواهد، و در همه این احوال طلحه و در خروج خود بر ضدّ امیر مؤمنان (ع) و شکستن بیعت آن حضرت محکوم است، بنا بر این براى کارى که او به آن دست زده هیچ دلیلى متصوّر نیست، أمر لا یعرف بابه یعنى دلیل ورود او در این امر شناخته نبوده و عذر او پذیرفته نیست. و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳ ،

أَمِینُ وَحْیِهِ وَ خَاتَمُ رُسُلِهِ وَ بَشِیرُ رَحْمَتِهِ وَ نَذِیرُ نِقْمَتِهِ أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّ أَحَقَّ اَلنَّاسِ بِهَذَا اَلْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَیْهِ وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اَللَّهِ فِیهِ فَإِنْ شَغَبَ شَاغِبٌ اُسْتُعْتِبَ فَإِنْ أَبَى قُوتِلَ وَ لَعَمْرِی لَئِنْ کَانَتِ اَلْإِمَامَهُ لاَ تَنْعَقِدُ حَتَّى یَحْضُرَهَا عَامَّهُ اَلنَّاسِ فَمَا إِلَى ذَلِکَ سَبِیلٌ وَ لَکِنْ أَهْلُهَا یَحْکُمُونَ عَلَى مَنْ غَابَ عَنْهَا ثُمَّ لَیْسَ لِلشَّاهِدِ أَنْ یَرْجِعَ وَ لاَ لِلْغَائِبِ أَنْ یَخْتَارَ أَلاَ وَ إِنِّی أُقَاتِلُ رَجُلَیْنِ رَجُلاً اِدَّعَى مَا لَیْسَ لَهُ وَ آخَرَ مَنَعَ اَلَّذِی عَلَیْهِ أُوصِیکُمْ عِبَادَ اَللَّهِ بِتَقْوَى اَللَّهِ فَإِنَّهَا خَیْرُ مَا تَوَاصَى اَلْعِبَادُ بِهِ وَ خَیْرُ عَوَاقِبِ اَلْأُمُورِ عِنْدَ اَللَّهِ وَ قَدْ فُتِحَ بَابُ اَلْحَرْبِ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ اَلْقِبْلَهِ وَ لاَ یَحْمِلُ هَذَا اَلْعَلَمَ إِلاَّ أَهْلُ اَلْبَصَرِ وَ اَلصَّبْرِ وَ اَلْعِلْمِ بِمَوَاقِعِ اَلْحَقِّ فَامْضُوا لِمَا تُؤْمَرُونَ بِهِ وَ قِفُوا عِنْدَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ وَ لاَ تَعْجَلُوا فِی أَمْرٍ حَتَّى تَتَبَیَّنُوا فَإِنَّ لَنَا مَعَ کُلِّ أَمْرٍ تُنْکِرُونَهُ غِیَراً أَلاَ وَ إِنَّ هَذِهِ اَلدُّنْیَا اَلَّتِی أَصْبَحْتُمْ تَتَمَنَّوْنَهَا وَ تَرْغَبُونَ فِیهَا وَ أَصْبَحَتْ تُغْضِبُکُمْ وَ تُرْضِیکُمْ لَیْسَتْ بِدَارِکُمْ وَ لاَ مَنْزِلِکُمُ اَلَّذِی خُلِقْتُمْ لَهُ وَ لاَ اَلَّذِی دُعِیتُمْ إِلَیْهِ أَلاَ وَ إِنَّهَا لَیْسَتْ بِبَاقِیَهٍ لَکُمْ وَ لاَ تَبْقَوْنَ عَلَیْهَا وَ هِیَ وَ إِنْ غَرَّتْکُمْ مِنْهَا فَقَدْ حَذَّرَتْکُمْ شَرَّهَا فَدَعُوا غُرُورَهَا لِتَحْذِیرِهَا وَ أَطْمَاعَهَا لِتَخْوِیفِهَا وَ سَابِقُوا فِیهَا إِلَى اَلدَّارِ اَلَّتِی دُعِیتُمْ إِلَیْهَا وَ اِنْصَرِفُوا بِقُلُوبِکُمْ عَنْهَا وَ لاَ یَخِنَّنَّ أَحَدُکُمْ خَنِینَ اَلْأَمَهِ عَلَى مَا زُوِیَ عَنْهُ مِنْهَا وَ اِسْتَتِمُّوا نِعْمَهَ اَللَّهِ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ عَلَى طَاعَهِ اَللَّهِ وَ اَلْمُحَافَظَهِ عَلَى مَا اِسْتَحْفَظَکُمْ مِنْ کِتَابِهِ أَلاَ وَ إِنَّهُ لاَ یَضُرُّکُمْ تَضْیِیعُ شَیْ‏ءٍ مِنْ دُنْیَاکُمْ بَعْدَ حِفْظِکُمْ قَائِمَهَ دِینِکُمْ أَلاَ وَ إِنَّهُ لاَ یَنْفَعُکُمْ بَعْدَ تَضْیِیعِ دِینِکُمْ شَیْ‏ءٌ حَافَظْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِ دُنْیَاکُمْ أَخَذَ اَللَّهُ بِقُلُوبِنَا وَ قُلُوبِکُمْ إِلَى اَلْحَقِّ وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیَّاکُمُ اَلصَّبْرَ

ترجمه

از خطبه‏هاى آن حضرت علیه السّلام است :

«پیغمبر اکرم (ص) امین وحى خداوند، و خاتم پیامبران، و مژده آور رحمت و بیم دهنده عذاب او بود.
اى مردم سزاوارترین مردم براى این امر (خلافت) کسى است که نسبت به آن از همگى نیرومندتر و به دستورهاى خداوند در این باره، از همه کس داناتر باشد، پس اگر فتنه‏جویى به آشوبگرى پردازد باید از او خواسته شود دست از آن باز دارد و اگر باز نایستد باید کشته شود، به جان خودم سوگند اگر امامت و پیشوایى جز با حضور همگى مردم منعقد نمى‏شود براى تحقّق آن راهى نیست لیکن کسانى که شایستگى حلّ و عقد امور را دارند از جانب کسانى که حضور ندارند رایزنى مى‏کنند و خلیفه را برمى‏گزینند، پس از آن کسى که حاضر بوده نمى‏تواند از رأى خود باز گردد، و آن که غائب بوده نباید راهى دیگر برگزیند، آگاه باشید من با دو کس مى‏جنگم، یکى آن که ادّعاى چیزى کند که در آن حقّى ندارد و دیگر کسى که از اداى حقّى که بر اوست شانه تهى کند.

اى بندگان خدا شما را به پرهیزکارى سفارش مى‏کنم، زیرا این بهترین چیزى است که بندگان خدا باید آن را به همدیگر سفارش کنند، و نیکوترین سرانجامى براى کارها در نزد خداوند است، اینک باب جنگ و ستیز میان اهل قبله گشوده شده است، و کسى نمى‏تواند پرچمدار مقابله با آن شود مگر این که اهل بینش و شکیبایى بوده و به موارد حقّ دانا باشد. پس به آنچه فرمان داده مى‏شوید اقدام کنید و از آنچه نهى مى‏شوید باز ایستید و تا امرى را روشن و معلوم نکرده‏اید در باره آن شتاب نکنید، زیرا براى ماست که آنچه را شما نمى‏پسندید تغییر دهیم.

بدانید این دنیایى که آرزومند آنید، و به آن دلبستگى دارید، و گاهى شما را خشمگین و زمانى خشنود مى‏سازد، سرا و منزلگاهى که شما براى آن‏ آفریده شده و به آن دعوت شده باشید نیست، آگاه باشید که نه دنیا براى شما باقى مى‏ماند و نه شما براى آن، و اگر دنیا شما را فریب مى‏دهد از شرّ خود نیز بر حذر مى‏دارد، پس با توجّه به هشدار او آنچه را مایه فریب است رها کنید و با بیمى که مى‏دهد از طمع برانگیزیهاى آن دورى ورزید، براى رسیدن به سرایى که به آن دعوت شده‏اید بر یکدیگر سبقت جویید، و از ته دل از دنیا روگردان باشید، هیچ یک از شما نباید بر چیزى از دنیا که از او گرفته شده همچون کنیزکان گریه و ناله سر دهد، و نعمتهایى را که خداوند بر شما ارزانى داشته با شکیبایى بر طاعت و محافظت بر احکامى که در کتابش اجراى آنها را از شما خواسته است بر خویشتن کامل گردانید، آگاه باشید اگر پایه دین خود را استوار سازید، تباهى چیزى از دنیایتان به شما زیانى نمى‏رساند، و هم بدانید اگر دین خود را تباه گردانید آنچه از دنیا براى خویش نگه داشته‏اید سودى براى شما نخواهد داشت، خداوند دلهاى ما و شما را به سوى حقّ متوجّه گرداند، و به ما و شما شکیبایى مرحمت فرماید.»

شرح

آغاز این خطبه در ستایش پیامبر اکرم (ص) است، گواه این که آن حضرت امین وحى و تنزیل است و آن را از تحریف و تبدیل حفظ مى‏کند عصمت اوست، و گواه این که خاتم پیامبران است قول خداوند متعال است که فرموده است «وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ» و دلیل این که مژده دهنده رحمت الهى به دادن ثوابهاى فراوان و بیم دهنده کیفر او به وسیله عذابهاى سخت و دردناک است آیه شریفه «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً«»» مى‏باشد. سپس امام (ع) نکاتى را به شرح زیر بیان کرده است:

۱- احکامى که بر طبق آنها آن حضرت از همگان براى خلافت سزاوار و شایسته‏تر است، حصر حقانیّت و شایستگى به آن بزرگوار از دو نظر است: اوّل این که باید نیرومندترین مردم، عهده‏دار امر خلافت شود، و آن حضرت در سیاست و اداره امور مملکت از همگان نیرومندتر، و در شناخت شرایط و موقعیّتها و چگونگى تدبیر امور شهرها و اداره جنگها از همه کس داناتر، و به سبب داشتن این صفات شجاعترین و دلیرترین مردم بوده است. دوم این که زمامدار باید بیش از دیگران دستورهاى خداوند را در امور خلافت به کار بندد.
و این کار مستلزم آن است که امام در اصول و فروع دین داناتر از دیگران باشد تا هر کارى را در جاى خود انجام دهد، همچنین لازمه این امر، حفظ و مراعات شدید حدود الهى و عمل به آنهاست و این خود مستلزم آن است که از همه افراد مردم زاهدتر و پارساتر و عادلتر باشد، و چون همه این فضیلتها در وجود آن حضرت مجتمع بود، با این سخن اشاره به نفس نفیس خویش فرموده است.

۲- احکامى است در باره کسى که پس از انعقاد بیعت با امام فتنه انگیزى و آشوبگرى کند که باید در آغاز به نرمى او را راضى کنند و بخواهند که به راه حقّ باز گردد، پس از این اگر امتناع ورزد باید با او پیکار شود، و این حکم به مقتضاى گفتار خداوند متعال است که فرموده است: «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما«»».

۳- در چگونگى برگزیدن امام از طریق اجماع است که آن را طىّ عبارت: و لعمری تا ما إلى ذلک سبیل بیان فرموده است، و مفهوم آن این است که در اجماع شرط نیست همه مردم حتّى مردم عامى در آن شرکت داشته باشند، زیرا اگر مشروط به این شرط باشد هرگز اجماع متحقّق و منعقد نخواهد شد، و لازم مى‏آید امامت هیچکس به صحّت صورت نگیرد، براى این که اجتماع همگى مسلمانان از اطراف و اکناف روى زمین امرى متعذّر و غیر ممکن است، بلکه آنچه دراجماع شرط و معتبر است این است که اهل حلّ و عقد از امّت محمّد (ص) در یکى از امور اتّفاق کنند«»، و اهل حلّ و عقد همان علما و دانشمندان امّتند، و اینها همگى در هنگام بیعت با آن حضرت اجتماع و اتّفاق داشته‏اند و هیچ کس از آنها و غیر آنها از عوام مردم نمى‏تواند پس از انعقاد امامت از اطاعت سر باز زند، همچنین کسى که غایب بوده و در اجماع حضور نداشته نمى‏تواند راهى غیر از آنچه اهل حلّ و عقد بر آن اتّفاق کرده‏اند، برگزیند.

اگر گفته شود امیر مؤمنان (ع) تنها به اجماع مردم بر بیعت خود استدلال کرده است و اگر نص یا دلیل دیگرى بر صحّت امامت او وجود داشت استدلال به نصّ سزاوارتر بود و از اجماع سخن نمى‏فرمود.
پاسخ این است که استدلال آن حضرت به اجماع، افاده نفى نصّ و یا اثبات آن را نمى‏کند، بلکه جایز است ضمن احتجاج به اجماع، نصّ هم موجود باشد، و به مناسبت سابقه عمل نسبت به خلفاى پیشین تنها به اجماع استدلال فرموده باشد، و هم محتمل است که خوددارى آن حضرت از استدلال به نصّ براى این بوده که مى‏دانسته است با وجود آن، به ذکر و یادآورى نصّ التفات و توجّهى نمى‏شود زیرا وقتى که در ابتداى کار و هنگام رحلت رسول خدا (ص) به آن اعتنا نشده است پس از گذشت مدّتى طولانى از صدور آن، و دگرگونى اوضاع، در ذکر آن سودى متصوّر نیست.

۴- بیان این است که جنگ با دو کس واجب است، اوّل آن کسى که پس‏ از انجام یافتن بیعت با امام عادل، بر او خروج کرده سر به نافرمانى بردارد و ادّعا کند که پیشوایى حقّ اوست در حالى که براى دیگران به اجماع ثابت است که حقّ او نیست، دوّم مردى که در برابر امام سرکشى و طغیان کند و هیچ یک از احکام و فرمانهاى او را نپذیرد، روشن است که مراد از دسته اوّل اصحاب جمل است و دوّمین اشاره به معاویه و یاران اوست.
امام (ع) در دنباله این سخنان به تقوا و پرهیزگارى سفارش مى‏کند، زیرا پرهیزگارى و دورى جستن از معصیت خداوند بهترین توشه‏اى است که انسان آن را در کوششها و جنبشهاى زندگیش دنبال مى‏کند، از این رو تقوا نیکوترین چیزى است که باید بندگان خدا به یکدیگر سفارش کنند.

فرموده است: و قد فتح باب الحرب… تا غیرا.
این گفتار مشتمل بر اعلام حکم متجاوزان و سرکشان از اهل قبله است که بطور اجمال بیان، و تفصیل آن را به اوامرى که در باره جنگ با آنان صادر مى‏کند احاله فرموده است، زیرا مردم پیش از رویداد جنگ جمل تکلیف خود را در باره جنگ با اهل قبله نمى‏دانستند و آگاه نبودند که سنّت و حکم شرعى در این باره چیست تا این که مسائل آن را از آن حضرت فرا گرفتند، از شافعى«» نقل شده که گفته است: اگر على (ع) نمى‏بود احکامى که در باره متجاوزان از اهل اسلام است به هیچ وجه شناخته نمى‏شد.
فرموده است: و لا یحمل هذا العلم إلّا أهل البصر.
یعنى پرچم مقابله با ستمکاران و متجاوزان اهل قبله را جز صاحبان بینش و خردهاى برتر کسى نمى‏تواند به دوش کشد، و آنانى که در برابر رویدادهاى‏ ناگوار شکیبایى، و در قبال وسوسه‏ها از شتاب خوددارى و به موارد حقّ آگاهى دارند مى‏توانند آن را رهبرى کنند، باید دانست که در آن زمان مسلمانان جنگ با اهل قبله یعنى نبرد با یکدیگر را گناهى بزرگ و مهمّ مى‏شمردند، و با ترس و بیم در این امر شرکت مى‏کردند، از این رو امام (ع) فرموده است که پرچم قیام علیه متجاوزان اهل اسلام را جز آنانى که بر شمرده کسى نمى‏تواند به دوش کشد، و واژه علم (پرچم) در خطبه به فتح لام روایت شده است. و معناى آن روشن است زیرا در جنگ، پرچمدار، به منزله مدار و محور است و دلهاى رزمندگان به آن بسته است، لذا لازم است کسى که رایت این کار را بر عهده دارد به صفاتى که ذکر فرموده آراسته باشد تا بتواند هر کارى را در محلّ و موقع خود انجام دهد.

سپس امام (ع) مردم را به اصولى کلّى توجّه مى‏دهد که در هنگام عزیمت براى نبرد با متجاوزان اهل قبله رعایت کنند، و عبارت است از این که به هر چه فرمان داده مى‏شوند اقدام کنند و از هر چه نهى مى‏شوند دست باز دارند، و در باره کارى که آن را به خوبى روشن و مشخّص نکرده‏اند شتاب نورزند، مراد از جمله اخیر این است که در انکار امرى که آن حضرت انجام و یا فرمان داده، پیش از آن که چگونگى و فایده آن را از او جویا شوند شتاب نکنند، زیرا آن حضرت مى‏تواند هر امرى را که ناپسند آنهاست تغییر دهد یعنى اگر حقیقه در آن امر مصلحت و سودى نباشد در آن دگرگونى به عمل آورد، این که امام (ع) دستور مى‏دهد اگر امرى مورد ناخشنودى و انکار آنهاست چگونگى آن را روشن سازند براى این است که امکان دارد آنچه ناپسند آنهاست در حقیقت زشت و ناپسند نباشد، و به سبب ناآگاهى به علل و مصالح، آن را زشت شمارند و با زبان یا عمل به انکار آن بشتابند و در نتیجه دچار خطا و لغزش شوند.
یکى از شارحان در باره گفتار آن حضرت که فرموده است: فإنّ لنا عند کلّ أمر ینکرونه غیرا گفته است: این سخن اشاره دارد به این که او مانند عثمان نیست که آنچه را نهى مى‏کرد و مردم اعتنا نکرده مرتکب آن مى‏شدند درنگ کند، بلکه‏ هر چیزى را که مسلمانان ناخوش مى‏دارند و عرف و شرع اقتضاى دگرگونى آن را دارد نسبت به تغییر آن اقدام مى‏کند

پس از این امیر مؤمنان (ع) با ذکر امورى چند لزوم نفرت و بیزارى جستن از دنیا را بدین شرح گوشزد مى‏کند:

۱- از این که مردم آرزومند و مایل به دنیا باشند و در برابر محرومیّت از خوشیها و نعمتهاى آن خشمگین و هنگام برخوردارى از آنها خشنود شوند دستور بیزارى مى‏دهد، زیرا دنیا خانه و منزلگاهى نیست که انسان‏ها براى آن آفریده شده و بدان خوانده شده باشند، و این خود هشدارى است بر لزوم توجّه به جهان واپسین و کار و کوشش براى آن.

۲- با ذکر این که مال و متاع دنیا براى کسى باقى نمى‏ماند، و مردم هم در این جهان پایدار نمى‏مانند از شیفتگى و دلبستگى به دنیا دستور نفرت و بیزارى مى‏دهد.

۳- تذکّر مى‏دهد که در دنیا حقیقه سودى نیست، و اگر چه انسان را با زرق و برق خود فریب مى‏دهد و معتقد مى‏گرداند که در آن خیر و کمالى است امّا در برابر به حدوث آفات و بروز دگرگونیهاى ناگوار و گوناگون نیز هشدار مى‏دهد، از این رو سزاوار است مردمان، خیر اندک آن را به خاطر شرّ بسیارى که دارد رها کنند و با توجّه به بیمهایى که مى‏دهد از دواعى دل انگیز آن چشم پوشند، و در راه به دست آوردن سود واقعى و سرایى که به آن دعوت شده و براى آن آفریده شده‏اند بر یکدیگر سبقت جویند، و از ته دل از دنیا منصرف باشند یعنى در آن زهد حقیقى پیشه کنند، زیرا زهد ظاهرى کسى که در برابر محرومیّت از متاع دنیا و ناکامیهاى آن آه و ناله سر مى‏دهد سودى ندارد، امام (ع) این آه و فغان زاهد نمایان را به بانگ و ناله کنیزکان تعبیر فرموده است، زیرا این آواز، بیشتر از آنها که معمولا مورد ضرب و شتم قرار مى‏گیرند شنیده مى‏شود، و بر اثر آن به ناله و زارى مى‏پردازند. باید دانست به جاى واژه حنین که به معناى بانگ زارى است خنین‏ با خاى نقطه‏دار نیز روایت شده که به معناى از توى دماغ گریه کردن است.

پس از آن که امام (ع) سفارش فرمود که مردم زهد حقیقى را پیشه سازند آنها را به شکیبایى بر فرمانبردارى و بندگى خداوند و محافظت بر اجراى اوامر و نواهى کتاب او توصیه مى‏کند، زیرا انسان با در پیش گرفتن زهد و بى‏میلى و بیزارى از دنیا مى‏تواند موانع درون و برون را بر طرف سازد، و با طاعت و عبادت نفس بد کنش را فرمانبردار نفس مطمئنّه گرداند، و این نتیجه و پاداش تحمّل سختى در تهذیب نفس و سلوک در راه خداست، امام (ع) به صبر بر طاعت خدا ترغیب فرموده چون موجب کامل شدن نعمت الهى است و روشن است که فرمانبردارى خداوند سبب بزرگى در افاضه نعمتهاى دنیوى و اخروى پروردگار به انسان است.
سپس آن بزرگوار تأکید مى‏کند که در نگهدارى آنچه دین بدان پا بر جا و برقرار است کوشا باشند و بدانند که اگر چیزى از نعمتهاى دنیا را از دست دهند و یا از آن بى‏بهره باشند با محافظت بر دین و سلامت آن زیانى نکرده‏اند، زیرا نگهدارى دین و عمل به آن متضمّن خیر کامل و ابدى اخروى است و آن را با خیر دنیا نمى‏توان مقایسه کرد، و در حفظ متاع دنیا سودى نیست، یعنى چنانچه انسان دین خود را تباه و خود را از قید آن رها سازد کوشش در حفظ آنچه از دنیا در دست دارد براى او سودى ندارد، و این امرى مسلّم و بى‏نیاز از توضیح و اثبات است.

سپس امام (ع) گفتار خود را با دعا براى خود و آنان پایان داده از خدا مى‏خواهد که دلهاى آنها را به سوى حقّ متوجّه سازد، یعنى آنان را ملهم فرماید که حقّ را طلب کنند و به آن هدایت شوند و در راه آن گام بردارند، پس از آن صبر و شکیبایى براى آنان از خداوند درخواست مى‏کند، یعنى صبر بر طاعت و شکیبایى از ارتکاب معصیت. و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم بحرانی ج ۳

اَللَّهُمَّ رَبَّ اَلسَّقْفِ اَلْمَرْفُوعِ وَ اَلْجَوِّ اَلْمَکْفُوفِ اَلَّذِی جَعَلْتَهُ مَغِیضاً لِلَّیْلِ وَ اَلنَّهَارِ وَ مَجْرًى لِلشَّمْسِ وَ اَلْقَمَرِ وَ مُخْتَلَفاً لِلنُّجُومِ اَلسَّیَّارَهِ وَ جَعَلْتَ سُکَّانَهُ سِبْطاً مِنْ مَلاَئِکَتِکَ لاَ یَسْأَمُونَ مِنْ عِبَادَتِکَ وَ رَبَّ هَذِهِ اَلْأَرْضِ اَلَّتِی جَعَلْتَهَا قَرَاراً لِلْأَنَامِ وَ مَدْرَجاً لِلْهَوَامِّ وَ اَلْأَنْعَامِ وَ مَا لاَ یُحْصَى مِمَّا یُرَى وَ مَا لاَ یُرَى وَ رَبَّ اَلْجِبَالِ اَلرَّوَاسِی اَلَّتِی جَعَلْتَهَا لِلْأَرْضِ أَوْتَاداً وَ لِلْخَلْقِ اِعْتِمَاداً إِنْ أَظْهَرْتَنَا عَلَى عَدُوِّنَا فَجَنِّبْنَا اَلْبَغْیَ وَ سَدِّدْنَا لِلْحَقِّ وَ إِنْ أَظْهَرْتَهُمْ عَلَیْنَا فَارْزُقْنَا اَلشَّهَادَهَ وَ اِعْصِمْنَا مِنَ اَلْفِتْنَهِ أَیْنَ اَلْمَانِعُ لِلذِّمَارِ وَ اَلْغَائِرُ عِنْدَ نُزُولِ اَلْحَقَائِقِ مِنْ أَهْلِ اَلْحِفَاظِ اَلْعَارُ وَرَاءَکُمْ وَ اَلْجَنَّهُ أَمَامَکُمْ

لغات

مغیضا للّیل و النّهار: جاى نهان شدن شب و روز

سبط: قبیله

ترجمه

از سخنان آن حضرت علیه السّلام است که در هنگامى که تصمیم گرفت با سپاه شام در صفّین روبرو شود ایراد فرموده است :

«بار خدایا اى پروردگار این آسمان بر افراشته، و هواى نگاه داشته شده، که آن را جاى پیدا و پنهان شدن شب و روز و محلّ گردش خورشید و ماه، و رفت و آمد ستارگان گردان ساخته‏اى، و ساکنان آن را گروهى از فرشتگانت قرار داده‏اى که از پرستش و اداى وظیفه بندگى تو خسته و درمانده نمى‏شوند.

و اى پروردگار این زمین که آن را جاى آرمیدن مردمان و محلّ حرکت خزندگان و گزندگان خرد و کلان و چهار پایان و انواع آفریدگان بى‏شمار خود از آنچه دیده مى‏شود و آنچه دیده نمى‏شود گردانیده ‏اى.
و اى پروردگار کوههاى استوارى که آنها را میخهاى زمین قرار داده و پناهگاه آفریدگان خود ساخته‏اى، اگر ما را بر دشمنانمان پیروز فرمایى، ما را از ستم و تعدّى بر کناردار، و بر راه حقّ استوار گردان، و اگر آنان را بر ما چیره گردانى شهادت را روزى ما فرما، و از فتنه شکّ و بد دلى ما را نگه دار.

کجایند آنانى که براى آنچه محافظت از آن واجب است سر سختانه دفاع مى‏کنند، و کجایند آن غیرتمندانى که در هنگام نزول بلاها و روبرو شدن با سختیها پاسدارى و پایدارى مى‏ورزند. ننگ در پشت سر شما و بهشت در پیش رویتان است.»

شرح

امیر مؤمنان (ع) پروردگار را به نام این که آفریننده آسمان و زمین است مى‏خواند، زیرا آیات و نشانه‏هاى او که گویاى کمال عظمت و لطف وى به آفریدگانش مى‏باشد در آسمان و زمین جلوه‏گر است، از این رو بدین گونه خدا را خواندن، دل را آمادگى و تن را توانمندى مى‏دهد تا غلبه و پیروزى را بر دشمن به دست آورد، منظور از سقف مرفوع آسمان است و مراد از جوّ مکفوف نیز همین است و در خطبه نخست نیز بدین اشاره شده است، این که فرموده است: آسمان محلّ پیدا و پنهان شدن شب و روز است، زیرا جنبش افلاک مستلزم حرکت خورشید بر روى زمین است و این موجب پنهان شدن شب، و از ادامه حرکات زمین و جنبش خورشید نیز روز ناپدید مى‏شود، به همین سبب آسمان همچون نهانگاه شب و روز مى‏باشد، و واژه مغیض را براى آنها استعاره آورده است که آسمان محلّ گردش خورشید و ماه و آمد و شد ستارگان سیّار است آشکار است، ولى این سخن دلالت بر آن ندارد که گردش ستارگان ذاتى آنها بوده و آسمان را جنبش و حرکتى نیست، منظور از گروه فرشتگانى که بدانها اشاره فرموده ارواح فلکى است که‏ اجرام آسمانى را به حرکت در مى‏آورند، و پیش از این نیز به آنها اشاره و در خطبه نخست بیان شده که این فرشتگان از پرستش خدا و اداى وظیفه بندگى خسته و فرسوده نمى‏شوند.

پس از این امام (ع) خداوند را بر حسب این که پروردگار زمین است مى‏خواند، پروردگارى که زمین را گسترانیده و جاى آرمیدن مردمان، و محلّ جنبش جانداران خرد و کلان و چهار پایان و انواع آفریدگان بى‏شمارى قرار داده که بعضى دیده مى‏شوند و برخى از چشم ما پنهانند، یکى از دانشمندان گفته است: اگر کسى بخواهد حقیقت گفتار امیر مؤمنان را بداند در آن جا که فرموده است: جانوران گوناگون بى‏شمارى که دیده مى‏شوند و دیده نمى‏شوند، در یکى از شبهاى تابستانى در بیابان اندکى آتش روشن کند و بنگرد که چه جانداران گوناگون ناشناخته‏اى با شکلهاى ترس‏آور گرد آن آتش را مى‏گیرد که نه او آنها را پیش از این دیده و نه جز او. بارى محتمل است منظور امام (ع) از آفریدگانى که دیده نمى‏شوند جاندارانى باشد که به سبب خردى و یا باریکى به چشم در نمى‏آیند.

سپس امام (ع) خداوند را بر حسب این که آفریننده کوههاست ندا مى‏کند، معناى این را که کوهها میخهاى زمینند پیش از این دانسته‏ایم، و این که تکیه‏گاه مردمند براى این است که بشر در آنها سکنا مى‏گزیند و خانه خود را با استفاده از آنها بنا مى‏کند، و سودهایى که از نظر انواع درختان و میوه‏ها و دیگر چیزها از کوهها به دست مى‏آید هرگز از دشتها و درّه‏ها حاصل نمى‏شود، همچنین معدنها در دل کوهها نهفته شده است و چشمه‏ها از اندرون آنها جوشان و سرازیر مى‏گردد، بنا بر این روشن است کوهها که چراگاه دامها و مرکز منافع مردم و براى آنان تکیه‏گاه و پشتوانه است.

پس از این امیر مؤمنان (ع) از خداوند درخواست مى‏کند که اگر بر دشمن پیروز شود او را از دست زدن به بغى و ستم بر کنار دارد، بغى به معناى ستمگرى و سرکشى و سبب خروج از مرز صفت فاضله عدالت مى‏باشد، و نیز از خداوند مى‏خواهد او را راهنمایى کند و در طریق عدل و حق پایدارى و استوارى بخشد، و اگر دشمن بر او پیروز شود شهادت را روزى او گرداند، و از آزمون زیان و شکست محفوظ بدارد، زیرا کسى که در مبارزه معتقد به حقّانیّت خود باشد و دچار شکست شود غالبا بر بخت و اقبال خود خشمناک و نسبت به پروردگارش گستاخ مى‏گردد، و چه بسا مردمى که هنگام دچار شدن به سختیها و گرفتاریها ایمان خود را از کف داده و کافر مى‏شوند، و این که امام (ع) شکست از دشمن و آثار آن را به فتنه و آزمون تعبیر فرموده براى این است که موجب انصراف از حقّ و روگردانیدن از خداوند مى‏شود، از این رو از حقّ تعالى درخواست کرده که او را از این فتنه و امثال آن نگهدارى فرماید، تا هم براى خویش، ثبات و پایدارى در راه حقّ را مسألت کند، و هم به شنوندگان ادب و تربیت آموزد.

پس از این سخنان برابر آنچه معمول است که انسان در هنگام جنگ از یاران خود مى‏خواهد در راه حفظ هدفى که لازم است فداکارى و از جان گذشتگى کنند، و غیرت و حمیّت آنان را بر انگیخته، آنها را آماده کارزار مى‏کند، امام (ع) نیز به همین منظور مى‏پرسد: آنانى که در راه آنچه حفظ آن واجب است استوار، و در برابر نزول حقایق غیرت و احساس داشته باشند کجایند مراد از نزول حقایق، رویدادهاى بزرگ و پیشامدهاى سخت و دشوار است.

سپس فرموده است: آتش در پشت سر شماست، یعنى اگر در برابر دشمن هزیمت کنید و عقب نشینى کنید خود را مستحقّ دخول در آتش و مستوجب دوزخ کرده‏اید، و پس از آن فرموده است: بهشت در پیش روى شماست، یعنى: اگر بر دشمن یورش برید و در جنگ پیش بروید، و این سخن در کمال ایجاز و بلاغت است.

ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم‏ بحرانی ج ۳

کلّم به بعض العرب‏ و قد أرسله قوم من أهل البصره لما قرب ( علیه‏السلام ) منها لیعلم لهم منه حقیقه حاله مع أصحاب الجمل لتزول الشبهه من نفوسهم فبین له ( علیه‏السلام ) من أمره معهم ما علم به أنه على الحق

ثم قال له بایع فقال إنی رسول قوم و لا أحدث حدثا حتى أرجع إلیهم فقال ( علیه‏ السلام )

أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ اَلَّذِینَ وَرَاءَکَ بَعَثُوکَ رَائِداً تَبْتَغِی لَهُمْ مَسَاقِطَ اَلْغَیْثِ فَرَجَعْتَ إِلَیْهِمْ وَ أَخْبَرْتَهُمْ عَنِ اَلْکَلَإِ وَ اَلْمَاءِ فَخَالَفُوا إِلَى اَلْمَعَاطِشِ وَ اَلْمَجَادِبِ مَا کُنْتَ صَانِعاً

قَالَ کُنْتُ تَارِکَهُمْ وَ مُخَالِفَهُمْ إِلَى اَلْکَلَإِ وَ اَلْمَاءِ

فَقَالَ ع فَامْدُدْ إِذاً یَدَکَ

فَقَالَ الرَّجُلُ فَوَاللَّهِ مَا اسْتَطَعْتُ أَنْ أَمْتَنِعَ عِنْدَ قِیَامِ الْحُجَّهِ عَلَیَّ فَبَایَعْتُهُ ( علیه‏السلام )

قال السید الرضی :وَ الرَّجُلُ یُعْرَفُ بِکُلَیْبٍ الْجَرْمِیِّ

إِنَّ اَللَّهَ بَعَثَ رَسُولاً هَادِیاً بِکِتَابٍ نَاطِقٍ وَ أَمْرٍ قَائِمٍ لاَ یَهْلِکُ عَنْهُ إِلاَّ هَالِکٌ وَ إِنَّ اَلْمُبْتَدَعَاتِ اَلْمُشَبَّهَاتِ هُنَّ اَلْمُهْلِکَاتُ إِلاَّ مَا حَفِظَ اَللَّهُ مِنْهَا وَ إِنَّ فِی سُلْطَانِ اَللَّهِ عِصْمَهً لِأَمْرِکُمْ فَأَعْطُوهُ طَاعَتَکُمْ غَیْرَ مُلَوَّمَهٍ وَ لاَ مُسْتَکْرَهٍ بِهَا وَ اَللَّهِ لَتَفْعَلُنَّ أَوْ لَیَنْقُلَنَّ اَللَّهُ عَنْکُمْ سُلْطَانَ اَلْإِسْلاَمِ ثُمَّ لاَ یَنْقُلُهُ إِلَیْکُمْ أَبَداً حَتَّى یَأْرِزَ اَلْأَمْرُ إِلَى غَیْرِکُمْ إِنَّ هَؤُلاَءِ قَدْ تَمَالَئُوا عَلَى سَخْطَهِ إِمَارَتِی وَ سَأَصْبِرُ مَا لَمْ أَخَفْ عَلَى جَمَاعَتِکُمْ فَإِنَّهُمْ إِنْ تَمَّمُوا عَلَى فَیَالَهِ هَذَا اَلرَّأْیِ اِنْقَطَعَ نِظَامُ اَلْمُسْلِمِینَ وَ إِنَّمَا طَلَبُوا هَذِهِ اَلدُّنْیَا حَسَداً لِمَنْ أَفَاءَهَا اَللَّهُ عَلَیْهِ فَأَرَادُوا رَدَّ اَلْأُمُورِ عَلَى أَدْبَارِهَا وَ لَکُمْ عَلَیْنَا اَلْعَمَلُ بِکِتَابِ اَللَّهِ تَعَالَى وَ سُنَّهِ رَسُولِ اَللَّهِ ص وَ اَلْقِیَامُ بِحَقِّهِ وَ اَلنَّعْشُ لِسُنَّتِهِ

لغات

یأرز: جانب دیگر مى‏رود، و دامن جمع مى‏کند

فیاله: سستى

تمالئوا: گرد آمدند

نعش: بلند کردن

ترجمه

از خطبه‏هاى آن حضرت علیه السّلام است که هنگام رفتن اصحاب جمل به بصره ایراد فرموده است :
«خداوند متعال پیامبرى راهنما با کتابى گویا و دستورى استوار برانگیخت که به وسیله آن جز بد سرشت هلاک نمى‏گردد همانا آنچه نابود کننده است بدعتهایى است که باطل را به صورت حقّ جلوه داده و مشتبه مى‏سازد، مگر آنچه خداوند از آن نگه دارد، بى‏گمان پیروى از حکومت الهى مایه حفظ و نگهدارى شماست، پس بى آن که خود را مورد سرزنش قرار دهید و ناگزیر بدانید اطاعت خود را تقدیم پیشگاه حق کنید، به خدا سوگند باید این کار را بکنید، و گرنه خداوند سلطنت اسلام را از شما به دیگران منتقل خواهد کرد و پس از آن هرگز به سوى شما باز نخواهد گشت تا این که به کسانى غیر از شما منتقل گردد.
این گروه به سبب ناخشنودى از حکومت من به یکدیگر پیوسته‏اند، و من تا هنگامى که از گسیختن جمعیّت شما بیم نداشته باشم شکیبایى خواهم کرد، زیرا اگر آنان اندیشه سست و رأى نادرست خود را به کار بندند، نظام امور مسلمانان گسیخته خواهد شد، اینان از آن رو به طلب دنیا برخاسته‏اند که بر کسى که خداوند حقّ او را به وى باز گردانیده رشک مى‏ورزند، و مى‏خواهند اوضاع را دگرگون و به حال پیشین باز گردانند، حقّ شما بر ما به کار بستن کتاب خدا و پیروى از پیامبر اوست که درود خداوند بر او و خاندانش باد و این که حقّ او را ادا کنیم، و سنّت او را بر پا داریم.»

شرح

فرموده است: إنّ اللّه بعث… تا هالک.
این جملات که مربوط به عموم مسلمانان و پایه دین و اساس حکومت آنان است سر آغاز خطبه قرار داده شده تا براى شنوندگان یادآورى، و موجب توجّه و بازگشت آنان به این اصول و مبانى باشد. واژه قائم در جمله أمر قائم به معناى راست و پایدار است.
فرموده است: لا یهلک عنه إلّا هالک.
یعنى: در این دین کسى هلاک نمى‏شود مگر آن که در اوج مخالفت با آن بوده، و سرنوشتى جز هلاکت و نابودى براى خود فراهم نکرده باشد، چنان که اگر گفته شود: این رشته از دانش را جز دانشمند نمى‏داند یعنى دانشمندى آن را مى‏داند که به منتهاى فضل و دانش رسیده باشد.
فرموده است: و إنّ المبتدعات المشبّهات… إلّا ما حفظ اللّه.

زیرا بدعتها و شبه ه‏هایى که در میان مردم پدید مى‏آید با کتاب خدا و سنّت پیامبر گرامى (ص) که تمامى حدود و احکام خداوند را شاملند، منافات و مخالفت دارند و پیروى از آنها موجب خروج از دین و ترک متابعت از کتاب و سنّت مى‏باشد، منظور از هلاکت در این عبارت نابودى در آخرت است.
فرموده است: إلّا ما حفظ اللّه.
این جمله مستثناى المهلکات است یعنى مگر آنچه خداوند حفظ کند و انسان را از دچار شدن به این مهلکات باز دارد، زیرا مهلکات یا اعمالى که موجب نابودى و هلاکت انسان است تنها دامنگیر کسى مى‏شود که آنها را به جاى آورد، امّا مشبّهات عبارت از چیزهایى است که شبیه سنّت است لیکن سنّت و سیرت رسول اکرم (ص) نیست، در برخى نسخه‏ها به جاى مشبّهات مشتبهات یعنى آنچه مایه اشتباه و التباس گردد نقل شده است، مراد از عبارت سلطان اللّه سلطه و قدرت اسلام است و منظور از آن سلطان دین اللّه است که مضاف (دین) حذف شده است و ممکن است مقصود آن حضرت نفس نفیس خودش باشد، زیرا او جانشین خداوند در روى زمین است، و براى بیان این که حکومت و قدرت او، سلطنت حقّ و مظهر عزّت و شوکت خداوند است واژه سلطان به اللّه اضافه شده است، و این روشن است که پیروى از حکومت حقّ مایه توانمندى و مصونیّت از گناه است، زیرا کسى که پیروان حقّ را در حالى که شمار آنها اندک بوده در برابر دشمنان بسیار یارى داده زنده جاوید است، و اکنون با این کثرت عدد اگر او را خالصانه فرمانبردارى و از حکومت او پیروى کنند هر چه بیشتر و شایسته‏تر آنان را یارى و پیروزى خواهد داد، از این رو فرموده است: فأعطوه طاعتکم غیر ملوّمه یعنى خداوند را آن چنان فرمانبردارى و بندگى کنید که به سبب آلودگى به نفاق و ریا مستوجب سرزنش و نکوهش نباشید

و پس از آن فرموده است: و لا مستکره بها یعنى طاعت و عبادت شما از روى بى‏میلى و اجبار نباشد، به جاى عبارت غیر ملوم غیر ملویّه نیز روایت شده است، یعنى طاعت شما کژ و نادرست نباشد. پس از این امیر مؤمنان (ع) آنان را بیم مى‏دهد که اگر فرمانبردارى نکنید خداوند قدرت و حکومت اسلام را از شما خواهد گرفت، و هرگز به شما باز نمى‏گرداند تا این که آن را به جاى دیگر منتقل، و در میان کسانى غیر از شما مستقرّ سازد، منظور آن حضرت از این سخن امر خلافت است، باید دانست که اگر در جمله حتّى یأرز الأمر إلى غیرکم واژه حتّى و آنچه پس از آن آمده غایت و نهایت نقل سلطنت حقّ از آنها دانسته شود برگشت و استقرار دوباره آن چنان که گفته شد از عبارت فهمیده نمى‏شود، لیکن اگر حتّى را غایت و پایان عدم انتقال حکومت حقّه اسلام به آنان بدانیم، برگشت آن را به آنان مى‏توان از سخن دریافت.
اگر گفته شود: چرا امام (ع) فرموده است: پس از آن حکومت اسلام هرگز به آنان باز نخواهد گشت، در حالى که با پدید آمدن دولت عبّاسى حکومت به آنان بازگشته است این پرسش را مى‏توان به چند گونه پاسخ داد: ۱- گروهى که در این گفتار طرف خطاب آن حضرت و از اصحاب و یاران او بشمارند هرگز دولت و قدرت به آنها باز نگشته است، زیرا پس از انقضاى حکومت بنى امیّه هیچ یک از اینها زنده نمانده بود، و پس از آن هم در هیچ موقع قدرت به کسانى از فرزندان اینها منتقل نشده است.
۲- سخن امیر مؤمنان (ع) مقیّد به واژه حتّى است که به اصطلاح نحویان براى غایت و نهایت مى‏آید، و فرموده است قدرت و حکومت اسلام هرگز به شما باز نمى‏گردد تا این که به گروه دیگرى منتقل گردد، چنان که قضیّه به همین صورت واقع شد، و حکومت از دست آنها بیرون رفت و به چنگ بنى امیّه افتاد.
۳- برخى از شارحان گفته‏اند، گفتار امام (ع) که «حکومت هرگز به شما باز نمى‏گردد تا این که…» به دنبال این شرط است: «اگر خدا را فرمانبردار نباشید»، و چون این شرط واقع نشده و بسیارى از مسلمانان بدون آلودگى به ریا و نفاق و بى‏اکراه و اجبار خداوند را بندگى و فرمانبردارى کرده‏اند، حکومت به‏ آنها باز گشته است.
۴- گروهى گفته‏اند: واژه ابدا براى مبالغه آمده است، چنان که به بدهکارى که وام خود را نمى‏پردازد گفته مى‏شود: لأحبسنّک أبدا یعنى تو را براى همیشه زندانى خواهم کرد.
بارى مراد از قومى که خلافت در کنار آنها قرار خواهد گرفت، بنى امیّه است چنان که رویدادها به همین نحو اتّفاق، و این امر به دست آنها افتاد.
فرموده است: إنّ هؤلاء قد تمالاؤا.
منظور از این گروه، طلحه و زبیر و عایشه و پیروان آنهاست، و این سخن اشاره دارد به این که رفتن اینان به بصره بر خلاف آنچه ادّعا و اظهار مى‏کنند براى خونخواهى عثمان نیست، بلکه به سبب ناخشنودى و خشمى است که از خلافت و حکومت آن حضرت دارند، پس از این امام (ع) وعده مى‏دهد: تا هنگامى که بیم تفرقه امّت و گسیختگى امور کشور پیش نیاید در برابر اعمال اینها بردبارى و شکیبایى خواهد کرد، و هشدار مى‏دهد که اگر اینها در راهى که در پیش گرفته‏اند همچنان بر اندیشه سست و خیال خام و سرکشى و نافرمانى خود ادامه دهند نظام امور مسلمانان گسیخته و جمعیّت آنان پراکنده خواهد شد.
فرموده است: إنّما طلبوا… تا علیه.
این سخن در بیان انگیزه ناخشنودى و خشم اینها از رسیدن آن حضرت به حکومت و خلافت است، و این به سبب دنیا طلبى و حسد ورزى آنها بر کسى است که خداوند دنیا را در اختیار او نهاده است، و این گفته به خاندان پیامبر اکرم (ص) اشاره دارد.
فرموده است: فأرادوا ردّ الأمور على أدبارها.
یعنى اینها مى‏خواهند اکنون هم خلافت را از خاندان پیامبر (ص) بیرون برند همان گونه که در نخست این کار را کردند یا حقّى را که به آنان بازگشته، همچون گذشته از آنها سلب کنند.

پس از این امام (ع) اعلام مى‏کند حقوقى را که مردم بر او دارند و این در صورتى است که صادقانه و دور از شائبه فرمانبردار باشند این است که در میان آنان به کتاب خدا عمل و از روش پیامبر گرامى (ص) پیروى کند، و نسبت به اداى حقوقى که خداوند واجب گردانیده اقدام، و سنّتهاى خداوند را جارى و بر پا دارد، و آنچه بر امام و پیشوا واجب است همین است، و توفیق از خداوند است.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳ ،

یَا إِخْوَتَاهْ إِنِّی لَسْتُ أَجْهَلُ مَا تَعْلَمُونَ وَ لَکِنْ کَیْفَ لِی بِقُوَّهٍ وَ اَلْقَوْمُ اَلْمُجْلِبُونَ عَلَى حَدِّ شَوْکَتِهِمْ یَمْلِکُونَنَا وَ لاَ نَمْلِکُهُمْ وَ هَا هُمْ هَؤُلاَءِ قَدْ ثَارَتْ مَعَهُمْ عِبْدَانُکُمْ وَ اِلْتَفَّتْ إِلَیْهِمْ أَعْرَابُکُمْ وَ هُمْ خِلاَلَکُمْ یَسُومُونَکُمْ مَا شَاءُوا وَ هَلْ تَرَوْنَ مَوْضِعاً لِقُدْرَهٍ عَلَى شَیْ‏ءٍ تُرِیدُونَهُ إِنَّ هَذَا اَلْأَمْرَ أَمْرُ جَاهِلِیَّهٍ وَ إِنَّ لِهَؤُلاَءِ اَلْقَوْمِ مَادَّهً إِنَّ اَلنَّاسَ مِنْ هَذَا اَلْأَمْرِ إِذَا حُرِّکَ عَلَى أُمُورٍ فِرْقَهٌ تَرَى مَا تَرَوْنَ وَ فِرْقَهٌ تَرَى مَا لاَ تَرَوْنَ وَ فِرْقَهٌ لاَ تَرَى هَذَا وَ لاَ ذَاکَ فَاصْبِرُوا حَتَّى یَهْدَأَ اَلنَّاسُ وَ تَقَعَ اَلْقُلُوبُ مَوَاقِعَهَا وَ تُؤْخَذَ اَلْحُقُوقُ مُسْمَحَهً فَاهْدَءُوا عَنِّی وَ اُنْظُرُوا مَا ذَا یَأْتِیکُمْ بِهِ أَمْرِی وَ لاَ تَفْعَلُوا فَعْلَهً تُضَعْضِعُ قُوَّهً وَ تُسْقِطُ مُنَّهً وَ تُورِثُ وَهْناً وَ ذِلَّهً وَ سَأُمْسِکُ اَلْأَمْرَ مَا اِسْتَمْسَکَ وَ إِذَا لَمْ أَجِدْ بُدّاً فَآخِرُ اَلدَّوَاءِ اَلْکَیُّ

لغات

أجلب علیه: بر ضدّ او گرد آورد.

عبدان: با تشدید دال و تخفیف آن و کسر عین و ضمّ آن جمع عبد: بردگان

التفّت: ملحق شد

مسمحه: آسان

شوکت: نیرو

یسومونکم: شما را وادار مى‏کنند

ترجمه

از سخنان آن حضرت علیه السّلام است :

پس از آن که با آن بزرگوار به خلافت بیعت شد، گروهى از یارانش به آن حضرت گفتند: کاش آنانى را که بر ضدّ عثمان مردم را شورانیدند کیفر مى‏ دادى، امام (ع) فرمود:

«اى برادران من از آنچه شما مى‏دانید ناآگاه نیستم، لیکن چگونه مرا بر این توانایى است و حال آن که گروهى که مردم را بر ضدّ عثمان گرد آوردند همچنان در حدّ قدرت و شوکت خود باقى هستند، آنان بر ما فرمان مى‏رانند و ما بر آنان چیرگى نداریم، آرى آنها همان کسانى هستند که غلامان شما با آنها قیام کرده و بادیه نشینان به آنها پیوسته‏اند، آنها هم اکنون در میان شما هستند، و به هر کارى که بخواهند مى‏توانند شما را وادار کنند و آزار برسانند، آیا شما راهى براى قدرت یافتن برخواسته‏هاى خود مى‏بینید همانا دست به این کار زدن نادانى و جاهلیّت است، این گروه داراى قدرت و یار و یاورند، مردم در باره این امر اگر به جنبش در آیند بر چند دسته خواهند شد، گروهى با شما همراه و همداستانند و دسته‏اى خلاف آنچه را شما مى‏خواهید خواهانند، و عدّه دیگر نه طالب اینند و نه خواهان آن، بنا بر این شکیبایى کنید تا مردم آرام شوند، و دلها بر جاى خود قرار گیرد، و باز گرفتن حقّ آسان و میسّر گردد، پس شتاب نکنید و بنگرید به شما چه فرمان مى‏دهم، و کارى نکنید که نیروى ما ضعیف شود، و قدرت ما از میان برود، و سستى و زبونى به بار آید، من در باره این امر تا آن جا که ممکن است خویشتن‏دارى خواهم کرد و اگر چاره‏اى نیابم آخرین دارو داغ کردن است.»

شرح

الف، در واژه إخوتاه بدل از یاى متکلم است که مضاف الیه مى‏باشد، و ها در آخر آن براى سکت است.
باید دانست که امیر مؤمنان (ع) این سخنان را در باره عذر تأخیر قصاص از کشندگان عثمان ایراد کرده است.
فرموده است: إنّی لست أجهل ما تعلمون.
این جمله دلیل بر این است که آن حضرت اجراى این امر را در نظر داشته است، امّا خلاصه آنچه در باره علل تأخیر این کار بیان فرموده عدم امکان لازم براى انجام دادن آن است، از این رو فرموده است چگونه مى‏توان به این کار دست‏ زد و حال این که گروهى که عثمان را کشته‏اند در حدّ قدرت خود باقى هستند، صدق گفتار آن حضرت روشن است، زیرا بیشتر مردم مدینه همان کسانى بودند که بر عثمان شوریده، براى کشتن او گرد آمده بودند، همچنین گروههاى انبوهى از مردم مصر و کوفه براى این منظور از شهرهاى خود حرکت کرده و پس از پیمودن مسافت‏هاى طولانى خود را به مدینه رسانیده، و نیز دسته‏هاى بسیارى از بادیه نشینان ناآگاه و بردگان مدینه نیز به آنها پیوسته بودند و با اجتماع این گروهها نیروى عظیمى تشکیل داده، و همدست و همسو انقلابى یک پارچه به وجود آورده بودند، به همین سبب آن حضرت مى‏گوید: و القوم المجلبون… تا یسومونکم ما شاءوا.
روایت شده که آن حضرت مردم را جمع کرده به وعظ و اندرز آنان پرداخت و سپس فرمود: کشندگان عثمان به پا خیزند، همگى مردم جز اندکى به پا خاستند، این عمل گواه صدق این گفتار است که فرموده است: کشندگان عثمان همچنان در حدّ قدرت و نیروى خود قرار دارند.
با توجّه به اوضاع و احوال مذکور براى آن حضرت امکانى فراهم نبوده که بتواند در برابر این جمعیّت دست به اقدامى بزند.

سپس امام (ع) براى پایان دادن به اصرار خونخواهان عثمان، آنان را مخاطب قرار داده و مى‏فرماید: همانا این امر کارى نابخردانه و جاهلیّت است، و مقصود آن حضرت از این سخن عمل شورش کنندگان و کشندگان عثمان است، زیرا کشتن او به مقتضاى شرع نبوده، و اعمال و خلافکاریهایى که مرتکب شده قتل او را واجب نمى‏کرده است«»، پس از آن مى‏فرماید این قوم که در صدد انتقام از آنها بر آمده‏اید داراى عوامل و قدرتند یعنى یار و یاور دارند، و اگر بنا شود از اینها قصاص به عمل آید، در این صورت مردم بطور کلّى سه دسته خواهند شد، این‏
سخن امام (ع) که بر سبیل استدلال علیه خونخواهان عثمان و اثبات ضعف نظریّه آنهاست در حکم قیاس ضمیر از شکل اوّل است و مرکّب از دو قضیّه شرطیّه متّصله مى‏باشد صغراى این دو، این جمله است که فرموده است: اگر دست به این کار زده شود، مردم در برابر این امر به چند دسته منقسم خواهند شد و کبراى آن که محذوف است این است که: هرگاه مردم براى اجراى این امر دچار چند دستگى شوند انجام دادن آن ممکن نیست، نتیجه این است که اگر به این کار دست زده شود انجام نخواهد شد، پس از این، اختلاف نظر مردم و چند دستگى آنها را در باره این امر بیان مى‏کند، و مى‏فرماید: گروهى خونخواهى از کشندگان عثمان را کارى درست دانسته و با اینان هم عقیده‏اند، دسته دیگر این عمل را نادرست مى‏دانند و اینها یاران کسانى هستند که باید آنها را قصاص کرد، گروهى هم نه با آن عقیده همراهى دارند و نه با این، بلکه در این باره مانند موضوع حکمیّت بى‏طرفى اختیار کرده، و خویشتن را کنار مى‏کشند، پس از این امام (ع) دستور مى‏دهد: شکیبایى کنند تا آرامش در میان مردم برقرار شود، زیرا براى آنان روشن فرمود که اقدام در باره این امر در این هنگام به مصلحت نیست، و زمانى که مردم آسودگى یابند و دلها آرام شود گرفتن حقّ آسان خواهد شد.

فرموده است: فاهدءو عنّى و انظروا ما ذا یأتیکم به من أمری.
این گفتار دلالت دارد که آن حضرت در این باره منتظر به دست آمدن فرصت بود، پس از این آنان را از شتاب در اقدام به کارى که موجب تضعیف قدرت دین و موجب سستى و زبونى آن مى‏گردد بیم مى‏دهد زیرا اگر آن حضرت در این موقع، دستگیرى و مجازات کشندگان عثمان را آغاز مى‏کرد، از بروز و تجدید فتنه‏اى که از آشوب نخستین یعنى فتنه قتل عثمان بزرگتر و دامنه‏اش گسترده‏تر باشد ایمنى حاصل نبوده و احتمال آن بسیار قوى بود، بنا بر این آنچه مقتضاى تدبیر و موافق عقل و شرع به نظر مى‏رسید، خوددارى از دست زدن به این کار تا برقرارى آرامش و فرو نشستن فتنه و خشم انقلابیها و بازگشت آنها به شهر و دیار خود بود، با این حال دور نیست که امام (ع) در این انتظار بود که فرزندان و بستگان عثمان طبق معمول براى دادرسى و خونخواهى مراجعه و اشخاصى را که در کشتن عثمان دست داشته و او را محاصره کرده بودند به نام معرفى کنند تا حاکم بتواند حکم خدا را در باره آنها اجرا کند، لیکن این امر صورت نگرفت، و معاویه به همراه مردم شام سر به طغیان برداشت، و بازماندگان عثمان نیز نزد او رفته دست به دامن او زدند، و از حوزه فرمانروایى امیر مؤمنان (ع) جدا گردیدند، و به صورت شرعى براى خونخواهى قتل عثمان اقدام نکردند، و تنها با ستیزه‏گرى و غلبه جویى خواستار قصاص بودند، و معاویه نیز این قضیّه را وسیله‏اى براى برانگیختن تعصّبهاى جاهلى و احساسات قبیله‏اى قرار داد، و هیچ کدام از اینها براى قصاص از راه درست وارد نشدند، برخى گفته‏اند قیام طلحه و زبیر و نقض بیعت آنها با امیر مؤمنان (ع) و شروع آنها به غارت اموال مسلمانان در بصره و کشتار صلحاى مسلمانان آن جا و دیگر وقایعى که در این هنگام اتّفاق افتاد، مانع آن شد که امام (ع) کشندگان عثمان را قصاص کند و از این روست که آن حضرت ضمن برخى از سخنان خود به معاویه مى‏فرماید: امّا این که خونخواهى عثمان را در خواست مى‏کنى، به فرمان در آى و خونخواهان عثمان را براى داورى به نزد من روانه کن، تا برابر کتاب خدا و سنّت پیامبرش (ص) در باره تو و آنها رفتار شود.

امّا این که فرموده است: و سأمسک الأمر ما استمسک… تا آخر.
باید دانست که آن حضرت زمانى این سخنان را ایراد فرموده که گفتگو علیه آن حضرت در باره قضیّه عثمان بالا گرفته و شورش طلحه و زبیر که از بزرگان صحابه بودند و شکستن بیعت خود با آن حضرت به این بهانه، امور مسلمانان را دستخوش اضطراب و بسیارى از آنان را پراکنده و پریشان خاطر ساخته بود، و به همین مناسبت است که برخى از یاران آن حضرت به منظور آرام کردن فتنه طلحه و زبیر و جلوگیرى از آشوبى که از ناحیه معاویه و بروز اختلال در امور شام، انتظار مى‏رفت، از آن حضرت درخواست کردند که کشندگان عثمان قصاص شوند، و آن بزرگوار در پاسخ فرموده است که من عذر خود را بیان، و موانع را توضیح داده‏ام اگر نپذیرند من رشته این امر را در دست خود همچنان نگه خواهم داشت یعنى با تمام نیرو خلافت را حفظ خواهم کرد، و اگر براى آرام کردن آنان چاره‏اى نیابم، یعنى چاره‏اى جز نبرد با سرکشان و بیعت شکنان نبینم آخرین دارو را که داغ کردن است به کار خواهم برد یعنى با آنان به نبرد خواهم پرداخت، زیرا پایان کار کسانى که به نافرمانى و سرکشى برخیزند جز این نیست، و دلهاى بیمار آنها جز به این دارو درمان نخواهد یافت، همچنان که آخرین داروى تن بیمار جز داغ کردن نیست. و توفیق از خداست.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم بحرانی ج ۳

إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى أَنْزَلَ کِتَاباً هَادِیاً بَیَّنَ فِیهِ اَلْخَیْرَ وَ اَلشَّرَّ فَخُذُوا نَهْجَ اَلْخَیْرِ تَهْتَدُوا وَ اِصْدِفُوا عَنْ سَمْتِ اَلشَّرِّ تَقْصِدُوا اَلْفَرَائِضَ اَلْفَرَائِضَ أَدُّوهَا إِلَى اَللَّهِ تُؤَدِّکُمْ إِلَى اَلْجَنَّهِ إِنَّ اَللَّهَ حَرَّمَ حَرَاماً غَیْرَ مَجْهُولٍ وَ أَحَلَّ حَلاَلاً غَیْرَ مَدْخُولٍ وَ فَضَّلَ حُرْمَهَ اَلْمُسْلِمِ عَلَى اَلْحُرَمِ کُلِّهَا وَ شَدَّ بِالْإِخْلاَصِ وَ اَلتَّوْحِیدِ حُقُوقَ اَلْمُسْلِمِینَ فِی مَعَاقِدِهَا فَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ اَلْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ لاَ یَحِلُّ أَذَى اَلْمُسْلِمِ إِلاَّ بِمَا یَجِبُ بَادِرُوا أَمْرَ اَلْعَامَّهِ وَ خَاصَّهَ أَحَدِکُمْ وَ هُوَ اَلْمَوْتُ فَإِنَّ اَلنَّاسَ أَمَامَکُمْ وَ إِنَّ اَلسَّاعَهَ تَحْدُوکُمْ مِنْ خَلْفِکُمْ تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا یُنْتَظَرُ بِأَوَّلِکُمْ آخِرُکُمْ اِتَّقُوا اَللَّهَ فِی عِبَادِهِ وَ بِلاَدِهِ فَإِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ اَلْبِقَاعِ وَ اَلْبَهَائِمِ وَ أَطِیعُوا اَللَّهَ وَ لاَ تَعْصُوهُ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ اَلْخَیْرَ فَخُذُوا بِهِ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ اَلشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ

‏
لغات

أصدفوا: روى گردانید

معاقدها: جاهاى آن

تقصدوا: میانه رو باشید

ترجمه

«خداوند متعال کتابى فرو فرستاد که راهنماست، و در آن خوبیها و بدیها را بیان فرموده است، پس راه خوبیها را در پیش گیرید تا هدایت یابید، و از بدیها روى گردانید تا رهرو راه راست باشید، بر شما باد به انجام دادن واجبات الهى آنها را سخت مواظب باشید و براى خدا به جا آورید تا شما را به بهشت برسانند، آنچه را خداوند متعال حرام کرده مجهول و ناشناخته نیست، و آنچه را حلال فرموده، از فساد و تباهى پاک است، او حرمت فرد مسلمان را بر همه آنچه محترم است برترى داده و حقوق مسلمانان را با پیوند اخلاص و توحید به یکدیگر بستگى داده است، پس مسلمان کسى است که مسلمان از زبان و دست او جز به حکم حقّ ایمن و آسوده باشند، و آزار هیچ مسلمانى جز مطابق آنچه خداوند واجب ساخته است روا نیست.
براى آمادگى در برابر امرى که دامنگیر همگى شما مى‏شود و آن مرگ است بشتابید، زیرا مردم پیشاپیش شما در حرکتند، و قیامت از پشت سر، شما را به پیش مى‏راند، سبکبار باشید تا به یاران بپیوندید، زیرا پیشینیان در انتظار پسینیانند.
از خداوند در باره بندگان و شهرهاى او بترسید، زیرا شما حتّى از زمینها و دامها سؤال خواهید شد، خداوند را فرمانبردار باشید و نافرمانى او نکنید، هنگامى که کارى را خوب یافتید آن را به کار بندید، و زمانى که با امر بدى برخورد کردید از آن روى گردانید.»

شرح

امیر مؤمنان (ع) این خطبه را با ذکر فضیلت کتاب خدا که راهنما و بیانگر طریق خوبیها و بدیهاست آغاز فرموده، و سپس دستور داده که راه خوبى و نیکى را برگزینند، زیرا این راه هدایت و طریق وصول به اهداف و مقاصد پایدار است و از شرّ و بدى و اثرات آن دورى کنند، زیرا اختیار طریق حقّ و پایدارى و استقامت در آن، منوط به دورى جستن از شرّ و تباهى است. پس از آن در باره اداى واجبات الهى تأکید مى‏کند، زیرا مهمّترین راه خوبى و نیکى همین است و به همین سبب فرموده است که اداى واجبات، شما را به بهشت مى‏رساند، زیرا بهشت پایان و سرانجام همه نیکیهاست، بعد از آن بیان مى‏کند که آنچه را خداوند حرام و مردم را از آن ممنوع فرموده غیر معلوم و ناشناخته نیست، بلکه در نهایت وضوح است، همچنین چیزى را که حلال اعلام فرموده روشن و از هر بدى به دور است، یعنى در آن هیچ عیبى و شبهه‏اى نبوده و براى ترک کننده‏اش عذرى نیست، این که حرمت فرد مسلمان را بر هر چه محترم است برترى داده، مستند به حدیث پیامبر اکرم (ص) است که بدین عبارت مى‏باشد: «حرمه المسلم فوق کلّ حرمه دمه و عرضه و ماله» یعنى: حرمت جان و آبرو و مال مسلمان از هر حرمتى بالاتر است. 
در باره این که امیر مؤمنان (ع) فرموده است: خداوند حقوق مسلمانان را به وسیله اخلاص و توحید به یکدیگر پیوند داده است، مراد این است که خداوند اخلاص و توحید را به هم مربوط ساخته و بر خدا پرستان با اخلاص حفظ حقوق مسلمانان و رعایت جانب آنان را واجب گردانیده و محافظت حقوق مسلمانان را با توحید خود قرین ساخته، تا آن حدّ که در فضیلت با آن برابر گردیده است.

پس از این امام (ع) مسلمان راستین و برخى از صفات شایسته او را معرّفى مى‏کند، که وى کسى است که مسلمانان از دست و زبانش ایمن و آسوده باشند مگر این که دست و زبانش، به حق، سبب آزار مسلمانى شود و آنچه آن حضرت در این باره فرموده نیز عین حدیث نبوى است.
فرموده است: لا یحلّ أذى المسلم الّا بما یجب.
این سخن که آزار مسلمان جز در جایى که خدا واجب فرموده روا نیست مانند گفتار پیش آن حضرت است که فرمود:… إلّا بالحقّ، و استثناى إلّا بما یجب در این جمله براى تأکید آن است، پس از این سخنان به مرگى که همگان را بطور عموم فرا مى‏گیرد و هر کسى را به گونه‏اى خاصّ دامنگیر مى‏شود، هشدار مى‏دهد، یعنى آن چیزى که هیچ کس از آن رهایى ندارد مردن است، و با این که همه جانداران در گرو آنند و میان آنان عمومیّت دارد با این حال هر کس را مرگى خاصّ خود اوست و ویژگى و چگونگى آن با مرگ دیگران تفاوت دارد، این که آن حضرت دستور مى‏دهد که به سوى آن بشتابند و بر آن مبادرت و پیشدستى‏ کنند، مراد این است که پیش از آن که مرگ بر انسان سبقت گیرد به عمل پردازد و براى جهان بعد از آن آماده شود، و گوشزد مى‏فرماید که مردمان در پیشاپیش شمایند یعنى آنان در این سفر آخرت بر شما سبقت گرفته‏اند، و قیامت پشت سر آنان، شما را به پیش مى‏راند و به دنبال این سخن دستور مى‏دهد که سبکبار باشید تا به آنان بپیوندید و براى این که آنان را در این راه برانگیزاند و بر سر شوق آورد مى‏فرماید پیشینیان شما در انتظار پسینیانند یعنى آنانى که به دیار آخرت پیوسته‏اند چشم به راه بازماندگان خویشند تا همگى در روز رستاخیز برانگیخته شوند. ناگفته نماند که عین الفاظ مذکور پیش از این در برخى از خطبه‏ها آمده و بطور کامل شرح داده شده است، پس از این آن بزرگوار دستور مى‏دهد که در باره بندگان خدا از او بترسید، و در باره آنچه باید نسبت به یکایک افراد رعایت کرد از خداوند بیمناک باشید، همچنین با ترک فساد در زمین و ایجاد تباهى در شهرهایش از نافرمانى او بپرهیزید، و گوشزد مى‏کند که رعایت این امور واجب است، زیرا هر عملى که آدمى انجام مى‏دهد هر چند اندک و ناچیز باشد پرسش و بازخواست به دنبال خود دارد، و به سختى مورد بررسى و بازپرسى قرار مى‏گیرد تا آن اندازه که در باره جاها و مکانها نیز پرسش، و گفته مى‏شود: چرا در این جا وطن کرده و از آن جا دورى گزیدید، و نیز در باره رفتار با دامها و چهار پایان نیز بازخواست مى‏شود، و گفته خواهد شد: چرا این حیوان را زدى و آن دیگر را کشتى و آنها را آزار دادى، این گفتار اشاره به قول خداوند متعال دارد که فرموده است: «وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«»» همچنین «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ«»» در باره تفسیر آیه اخیر و نعمتهایى که از آن پرسش مى‏شود گفته‏اند که نعیم عبارت است از سیرى شکم و آشامیدن آب سرد و لذّت خواب و آسایش مسکن و خوى خوش است، نیز خداوند متعال فرموده است: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَ‏ السَّمْعَ وَ«»» در باره این آیه گفته شده از انسان مى‏پرسند: چرا دل و گوش خود را غافل و مشغول داشتى در حدیث صحیح از پیامبر اکرم (ص) آمده است که: خداوند انسانى را بدین سبب که گربه‏اى را در خانه زندانى و گرسنه نگهدارى کرد تا بمرد مورد عذاب قرار داده است.
پس از بیان این سخنان امام (ع) گفتار خود را خلاصه فرموده و به فرمانبردارى خداوند امر، و از نافرمانى او نهى، و سفارش مى‏کند که هنگامى که با کار نیکى روبرو شوید آنرا به کار بندید، و زمانى که با شرّ و بدى برخورد کنید از آن دورى جویید.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳

اِبْتَدَعَهُمْ خَلْقاً عَجِیباً مِنْ حَیَوَانٍ وَ مَوَاتٍ وَ سَاکِنٍ وَ ذِی حَرَکَاتٍ وَ أَقَامَ مِنْ شَوَاهِدِ اَلْبَیِّنَاتِ عَلَى لَطِیفِ صَنْعَتِهِ وَ عَظِیمِ قُدْرَتِهِ مَا اِنْقَادَتْ لَهُ اَلْعُقُولُ مُعْتَرِفَهً بِهِ وَ مَسَلِّمَهً لَهُ وَ نَعَقَتْ فِی أَسْمَاعِنَا دَلاَئِلُهُ عَلَى وَحْدَانِیَّتِهِ وَ مَا ذَرَأَ مِنْ مُخْتَلِفِ صُوَرِ اَلْأَطْیَارِ اَلَّتِی أَسْکَنَهَا أَخَادِیدَ اَلْأَرْضِ وَ خُرُوقَ فِجَاجِهَا وَ رَوَاسِیَ أَعْلاَمِهَا مِنْ ذَاتِ أَجْنِحَهٍ مُخْتَلِفَهٍ وَ هَیْئَاتٍ مُتَبَایِنَهٍ مُصَرَّفَهٍ فِی زِمَامِ اَلتَّسْخِیرِ وَ مُرَفْرِفَهٍ بِأَجْنِحَتِهَا فِی مَخَارِقِ اَلْجَوِّ اَلْمُنْفَسِحِ وَ اَلْفَضَاءِ اَلْمُنْفَرِجِ کَوَّنَهَا بَعْدَ إِذْ لَمْ تَکُنْ فِی عَجَائِبِ صُوَرٍ ظَاهِرَهٍ وَ رَکَّبَهَا فِی حِقَاقِ مَفَاصِلَ مُحْتَجِبَهٍ وَ مَنَعَ بَعْضَهَا بِعَبَالَهِ خَلْقِهِ أَنْ یَسْمُوَ فِی اَلْهَوَاءِ خُفُوفاً وَ جَعَلَهُ یَدِفُّ دَفِیفاً وَ نَسَقَهَا عَلَى اِخْتِلاَفِهَا فِی اَلْأَصَابِیغِ بِلَطِیفِ قُدْرَتِهِ وَ دَقِیقِ صَنْعَتِهِ فَمِنْهَا مَغْمُوسٌ فِی قَالَبِ لَوْنٍ لاَ یَشُوبُهُ غَیْرُ لَوْنِ مَا غُمِسَ فِیهِ وَ مِنْهَا مَغْمُوسٌ فِی لَوْنِ صِبْغٍ قَدْ طُوِّقَ بِخِلاَفِ مَا صُبِغَ بِهِ وَ مِنْ أَعْجَبِهَا خَلْقاً اَلطَّاوُسُ اَلَّذِی أَقَامَهُ فِی أَحْکَمِ تَعْدِیلٍ وَ نَضَّدَ أَلْوَانَهُ فِی أَحْسَنِ تَنْضِیدٍ بِجَنَاحٍ أَشْرَجَ قَصَبَهُ وَ ذَنَبٍ أَطَالَ مَسْحَبَهُ إِذَا دَرَجَ إِلَى اَلْأُنْثَى نَشَرَهُ مِنْ طَیِّهِ وَ سَمَا بِهِ مُطِلاًّ عَلَى رَأْسِهِ کَأَنَّهُ قِلْعُ دَارِیٍّ عَنَجَهُ نُوتِیُّهُ یَخْتَالُ بِأَلْوَانِهِ وَ یَمِیسُ بِزَیَفَانِهِ یُفْضِی کَإِفْضَاءِ اَلدِّیَکَهِ وَ یَؤُرُّ بِمَلاَقِحِهِ أَرَّ اَلْفُحُولِ اَلْمُغْتَلِمَهِ لِلضِّرَابِ أُحِیلُکَ مِنْ ذَلِکَ عَلَى مُعَایَنَهٍ لاَ کَمَنْ یُحِیلُ عَلَى ضَعِیفٍ إِسْنَادُهُ وَ لَوْ کَانَ کَزَعْمِ مَنْ یَزْعُمُ أَنَّهُ یُلْقِحُ بِدَمْعَهٍ تَسْفَحُهَا مَدَامِعُهُ فَتَقِفُ فِی ضَفَّتَیْ جُفُونِهِ وَ أَنَّ أُنْثَاهُ تَطْعَمُ ذَلِکَ ثُمَّ تَبِیضُ لاَ مِنْ لِقَاحِ فَحْلٍ سِوَى اَلدَّمْعِ اَلْمُنْبَجِسِ لَمَا کَانَ ذَلِکَ بِأَعْجَبَ مِنْ مُطَاعَمَهِ اَلْغُرَابِ تَخَالُ قَصَبَهُ مَدَارِیَ مِنْ فِضَّهٍ وَ مَا أُنْبِتَ عَلَیْهَا مِنْ عَجِیبِ دَارَاتِهِ وَ شُمُوسِهِ خَالِصَ اَلْعِقْیَانِ وَ فِلَذَ اَلزَّبَرْجَدِ فَإِنْ شَبَّهْتَهُ بِمَا أَنْبَتَتِ اَلْأَرْضُ قُلْتَ جَنًى جُنِیَ مِنْ زَهْرَهِ کُلِّ رَبِیعٍ وَ إِنْ ضَاهَیْتَهُ بِالْمَلاَبِسِ فَهُوَ کَمَوْشِیِّ اَلْحُلَلِ أَوْ کَمُونِقِ عَصْبِ ؟ اَلْیَمَنِ ؟ وَ إِنْ شَاکَلْتَهُ بِالْحُلِیِّ فَهُوَ کَفُصُوصٍ ذَاتِ أَلْوَانٍ قَدْ نُطِّقَتْ بِاللُّجَیْنِ اَلْمُکَلَّلِ یَمْشِی مَشْیَ اَلْمَرِحِ اَلْمُخْتَالِ وَ یَتَصَفَّحُ ذَنَبَهُ وَ جَنَاحَیْهِ فَیُقَهْقِهُ ضَاحِکاً لِجَمَالِ سِرْبَالِهِ وَ أَصَابِیغِ وِشَاحِهِ فَإِذَا رَمَى بِبَصَرِهِ إِلَى قَوَائِمِهِ زَقَا مُعْوِلاً بِصَوْتٍ یَکَادُ یُبِینُ عَنِ اِسْتِغَاثَتِهِ وَ یَشْهَدُ بِصَادِقِ تَوَجُّعِهِ لِأَنَّ قَوَائِمَهُ حُمْشٌ کَقَوَائِمِ اَلدِّیَکَهِ اَلْخِلاَسِیَّهِ وَ قَدْ نَجَمَتْ مِنْ ظُنْبُوبِ سَاقِهِ صِیصِیَهٌ خَفِیَّهٌ وَ لَهُ فِی مَوْضِعِ اَلْعُرْفِ قُنْزُعَهٌ خَضْرَاءُ مُوَشَّاهٌ وَ مَخْرَجُ عَنُقِهِ کَالْإِبْرِیقِ وَ مَغْرِزُهَا إِلَى حَیْثُ بَطْنُهُ کَصِبْغِ اَلْوَسِمَهِ اَلْیَمَانِیَّهِ أَوْ کَحَرِیرَهٍ مُلْبَسَهٍ مِرْآهً ذَاتَ صِقَالٍ وَ کَأَنَّهُ مُتَلَفِّعٌ بِمِعْجَرٍ أَسْحَمَ إِلاَّ أَنَّهُ یُخَیَّلُ لِکَثْرَهِ مَائِهِ وَ شِدَّهِ بَرِیقِهِ أَنَّ اَلْخُضْرَهَ اَلنَّاضِرَهَ مُمْتَزِجَهٌ بِهِ وَ مَعَ فَتْقِ سَمْعِهِ خَطٌّ کَمُسْتَدَقِّ اَلْقَلَمِ فِی لَوْنِ اَلْأُقْحُوَانِ أَبْیَضُ یَقَقٌ فَهُوَ بِبَیَاضِهِ فِی سَوَادِ مَا هُنَالِکَ یَأْتَلِقُ وَ قَلَّ صِبْغٌ إِلاَّ وَ قَدْ أَخَذَ مِنْهُ بِقِسْطٍ وَ عَلاَهُ بِکَثْرَهِ صِقَالِهِ وَ بَرِیقِهِ وَ بَصِیصِ دِیبَاجِهِ وَ رَوْنَقِهِ فَهُوَ کَالْأَزَاهِیرِ اَلْمَبْثُوثَهِ لَمْ تُرَبِّهَا أَمْطَارُ رَبِیعٍ وَ لاَ شُمُوسُ قَیْظٍ وَ قَدْ یَنْحَسِرُ مِنْ رِیشِهِ وَ یَعْرَى مِنْ لِبَاسِهِ فَیَسْقُطُ تَتْرَى وَ یَنْبُتُ تِبَاعاً فَیَنْحَتُّ مِنْ قَصَبِهِ اِنْحِتَاتَ أَوْرَاقِ اَلْأَغْصَانِ ثُمَّ یَتَلاَحَقُ نَامِیاً حَتَّى یَعُودَ کَهَیْئَتِهِ قَبْلَ سُقُوطِهِ لاَ یُخَالِفُ سَالِفَ أَلْوَانِهِ وَ لاَ یَقَعُ لَوْنٌ فِی غَیْرِ مَکَانِهِ وَ إِذَا تَصَفَّحْتَ شَعْرَهً مِنْ شَعَرَاتِ قَصَبِهِ أَرَتْکَ حُمْرَهً وَرْدِیَّهً وَ تَارَهً خُضْرَهً زَبَرْجَدِیَّهً وَ أَحْیَاناً صُفْرَهً عَسْجَدِیَّهً فَکَیْفَ تَصِلُ إِلَى صِفَهِ هَذَا عَمَائِقُ اَلْفِطَنِ أَوْ تَبْلُغُهُ قَرَائِحُ اَلْعُقُولِ أَوْ تَسْتَنْظِمُ وَصْفَهُ أَقْوَالُ اَلْوَاصِفِینَ وَ أَقَلُّ أَجْزَائِهِ قَدْ أَعْجَزَ اَلْأَوْهَامَ أَنْ تُدْرِکَهُ وَ اَلْأَلْسِنَهَ أَنْ تَصِفَهُ فَسُبْحَانَ اَلَّذِی بَهَرَ اَلْعُقُولَ عَنْ وَصْفِ خَلْقٍ جَلاَّهُ لِلْعُیُونِ فَأَدْرَکَتْهُ مَحْدُوداً مُکَوَّناً وَ مُؤَلَّفاً مُلَوَّناً وَ أَعْجَزَ اَلْأَلْسُنَ عَنْ تَلْخِیصِ صِفَتِهِ وَ قَعَدَ بِهَا عَنْ تَأْدِیَهِ نَعْتِهِ وَ سُبْحَانَ مَنْ أَدْمَجَ قَوَائِمَ اَلذَّرَّهِ وَ اَلْهَمَجَهِ إِلَى مَا فَوْقَهُمَا مِنْ خَلْقِ اَلْحِیتَانِ وَ اَلْفِیَلَهِ وَ وَأَى عَلَى نَفْسِهِ أَلاَّ یَضْطَرِبَ شَبَحٌ مِمَّا أَوْلَجَ فِیهِ اَلرُّوحَ إِلاَّ وَ جَعَلَ اَلْحِمَامَ مَوْعِدَهُ وَ اَلْفَنَاءَ غَایَتَهُ

بخش اول
لغات

نعقت: فریاد زد

عباله: ستبرى بدن

اخادید: شکافها و درّه‏هاى زمین

نسق: نظم

زیفان: با کبر و ناز خرامیدن

ملاقح: آلات پیوند و اعضاى تناسلى

قلع الدّاری: بادبان منسوب به دارین، و آن جزیره‏اى است در سواحل قطیف از شهرهاى بحرین که گفته مى‏شود عطریّات از هند به آن جا آورده مى‏شده و اکنون ویران است و در آن آبادى و سکنه‏اى نیست، و داراى آثار باستانى است.

عنجه: آن را کج کرد

یختال: دچار خودپسندى مى‏شود.

ضفّتى جفونه: دو سوى پلکهایش

داراته: خطهاى دایره مانند نى پرهایش

فلذ: جمع فلذه، تکّه یا قطعه

عصب: جامه‏هایى است که در یمن بافته مى‏شود

نطّقت باللّجین: به نقره آراسته و به او بسته شده است

معول: ناله کننده

نجمت: پدیدار شد.

قنزعه: کاکل سر

تلّفع: لباس پوشیدن

یأتلق: مى‏درخشد

أدمجه: استوار گردانید آن را

ذرّه: مورچه

مداری: جمع مدرى، چوبى است که مانند انگشتان دست شاخه‏هاى نوک تیزى دارد که موادّ خوراکى را با آن پاک مى‏کردند

جنىّ: بر وزن فعیل به معناى مفعول، چیده شده

حمش: باریکى الدّیکه الخلاسیّه: خروس دو رگه که از نژاد مرغ هندى و ایرانى به وجود آمده باشد.

صیصیه: ناخن پشت پاى خروس

أرّ: عمل زناشویى

نوتیّ: ناخداى کشتى

فجاج: جمع فجّ، راه میان دو کوه

إغتلام: شهوت شدید

منبجس: منفجر

یقق: سپیدى خالص

ترجمه

از خطبه ‏هاى آن حضرت علیه السّلام است ، در آن شگفتیهاى آفرینش طاووس را بیان مى‏فرماید :

«خداوند آفریدگانى شگفت‏انگیز از جاندار و بى‏جان و آرام و جنبان پدید آورده، و دلایلى روشن بر لطف آفرینش و عظمت توانایى خویش اقامه کرده است، آن چنان که خردها در برابر او رام گشته و زبان به اعتراف گشوده و سر بر فرمان او نهاده، و آواى نشانه‏هاى یگانگى او در گوشهاى ما طنین انداخته است، مرغان را به اشکال گوناگون بیافرید، برخى را در شکافهاى زمین، و گروهى را در زمینهاى پهناور، و دسته‏اى را بر ستیغ کوهها جاى داده است، پرندگانى که داراى بالهاى گوناگون و شکلهاى متفاوتند، همه رشته فرمانبردارى او را بر گردن دارند، و در امواج هواى باز و فضاى پهناور پر و بال مى‏زنند، آنها را با اشکال شگرف و نمایان، از نیستى به هستى در آورد، و کالبدشان را با استخوانهاى مفاصل که پنهان است پیوست داد، و برخى از آنها را به سبب ستبرى و سنگینى اندام از این که به آسانى و سرعت اوج گیرند بازداشت، و آنها را آن چنان قرار داد که نزدیک زمین به پرواز در آیند، و آنها را با همه اختلافى که دارند به لطف قدرت، و دقّت صنعت خود به رنگهاى گوناگون در آورد، برخى از آنها را در قالب رنگى قرار داده که رنگ دیگرى با آن آمیخته نیست، و دسته‏اى را به گونه دیگرى رنگ آمیزى کرده و طوقى به رنگ دیگر بر گردن آنها قرار داده است.
و از شگفت انگیزترین اینها آفرینش طاوس است که آن را به بهترین نحو موزون و متناسب بیافریده، و رنگهاى آن را به نیکوترین وجهى در کنار هم چیده و تنظیم کرده است، با بالى که ریشه‏هاى آن را به هم پیوسته و با دمى که دنباله آن را طولانى قرار داده است، هنگامى که به سوى جفت خود گام بر مى‏دارد، دم تا شده‏اش را مى‏گشاید، و آن را بالا برده، سایبان خود مى‏گرداند، در این موقع دمش به بادبان کشتى شهر دارین«» مى‏ماند که ناخدایش هر لحظه آن را به سویى مى‏چرخاند، به رنگهاى خود مى‏بالد، و با حرکت دادن دم به خویش مى‏نازد، مانند خروس با ماده‏اش مى‏آمیزد و مانند نرهاى پر شهوت با او در آمیخته باردارش مى‏کند، من شما را حواله مى‏دهم که این را به چشم ببینید، و مانند کسى دیگر به سند ضعیفى رجوع نمى‏دهم، و اگر چنان باشد که برخى گمان مى‏کنند آبستنى طاوس به سبب قطره‏هاى اشکى است که از چشمان جنس نر سرازیر مى‏گردد و به دور پلکهاى آن حلقه مى‏زند، و طاوس ماده آن را مى‏نوشد، و بدون این که نر با آن بیامیزد تخم گذارى مى‏کند، پندارى است که از آنچه در باره منقار در منقار نهادن و جفتگیرى کلاغ مى‏گویند شگفت‏تر نیست.

بارى به نظر مى‏آید نى پرهاى طاوس میله‏هایى از نقره است، و آنچه بر آنها روییده دایره‏هایى شگفت‏انگیز همچون هاله به گرد ماه است، و خورشیدهایى که بر آنها نقش بسته از زرناب و پاره‏هایى از زبرجد است، و اگر پرهایش را به آنچه از زمین مى‏روید تشبیه کنى، باید گفت دسته گلى است که از همه گلهاى بهاران چیده شده است، و اگر آن را به پوشیدنیها مانند کنى همچون حلّه‏هاى پر نقش و نگار، و یا جامه‏هاى خوشرنگ و زیباى یمانى است، و چنانچه آن را به زر و زیورها همانند گردانى شبیه نگینهاى رنگارنگى است که در میان نقره جواهرنشان نصب شده باشد، این مرغ رنگین بال، خود پسندانه و متکبّرانه مى‏خرامد، و به دم و بالهایش مى‏نگرد، و از زیبایى پوشش و دلارایى رنگهایش قهقهه سر مى‏دهد.
امّا هنگامى که به پاهایش نظر مى‏اندازد، به زارى فغان مى‏کشد، و به آوازى که بیانگر درخواست کمک و یارى و گویاى درد واقعى اوست ناله مى‏کند، زیرا پاهایش مانند پاهاى خروس خلاسىّ«» باریک و زشت است و در یک سوى پایش ناخنکى پنهان روییده شده است.
در محلّ یال آن کاکلى سبز رنگ و پر نقش و نگار قرار گرفته، و برآمدگى گردنش همچون ابریق، و از گلوگاه تا روى شکمش به رنگ وسمه یمانى و یا همچون لباس دیبایى است که مانند آینه صیقلى شده باشد، و گویى چادر سیاهى به خود پیچیده که از بسیارى شادابى و برّاقى، رنگ سبز پر طراوتى به آن آمیخته شده است، و در کنار شکاف گوش آن خطّى است به رنگ گل بابونه بسیار سفید و به باریکى سر قلم که سفیدى این خطّ در میان آن سیاهى مى‏درخشد، و کمتر رنگى است که طاوس را از آن بهره‏اى نباشد، و رنگهاى آن به سبب جلا و برّاقى و درخشش حریر گونه و شادابى بر دیگر رنگها برترى دارد، او مانند گلهاى پراکنده‏اى است که بارانهاى بهارى و گرماى تابستان آنها را پرورش نداده است.

طاوس گاهى از پرهاى خود جدا مى‏شود، و از جامه خود بیرون مى‏آید، پرهاى آن پیاپى ریخته مى‏شود ولى پس از آن پى در پى مى‏رویند، و همچون برگ درختانند که از بیخ فرو مى‏ریزند و دوباره پشت سر هم مى‏رویند، تا این که طاوس به شکل نخستین خود باز مى‏گردد، رنگ پرهاى نو با کهنه آن هیچ تفاوتى پیدا نمى‏کند، و رنگى در جاى رنگ دیگر قرار نمى‏گیرد، و اگر یک مو از پرهاى آن را بررسى کنى، گاهى به رنگ گلى و بار دیگر به رنگ سبز زبرجدى و دیگر بار زرد طلایى رنگ نشان داده مى‏شود.
بنا بر این چگونه مى‏تواند ژرفاى اندیشه‏ها، و ذوق و درک خردها، به راز آفرینش این مخلوق دست یابد، و یا سخن پردازان اوصاف آن را به رشته نظم در آورند، و حال آن که کوچکترین اجزاى آن، اندیشه‏ها را از درک چگونگى خود زبون، و زبانها را از توصیف آن ناتوان ساخته است.

پس منزّه است خداوندى که خردها را از وصف آفریده‏اى که در پیش دیده آنها جلوه‏گر است حیران گردانیده، با این که آن را محدود، مخلوق، مرکّب و رنگین مى‏بینند، و زبانها را از بیان فشرده‏اى از حال آن ناتوان، و از اداى وصف آن درمانده ساخته است.

پاک و منزّه است خداوندى که براى مورچگان خرد و پشّه‏هاى ریز، دست‏ و پا قرار داده، و بزرگتر از اینها مانند ماهیهاى بزرگ و فیلها را بیافریده است، و بر خویش واجب فرمود هر جسمى که روح در آن دمیده نجنبد مگر این که مرگ وعده‏گاه آن و نیستى پایان آن باشد.»

شرح

هدف از این خطبه بیان عجایب خلقت و شگفتیهاى آفرینش إلهى به منظور توجّه به آنها و تفکّر در عظمت و قدرت اوست، معناى واژه ابتداع را پیش از این گفته‏ایم، و مراد از موات هر چیزى است که جاندار نیست، و مقصود از ساکن آنچه مانند زمین است مى‏باشد، و دارندگان حرکت، افلاک و ستارگانند، شواهد البیّنات عبارت از دلایلى است که در نزد عقول بشرى با مشاهده ظرافتهایى که در آفرینش آفریدگان به کار رفته، و گویاى لطف صفت و کمال قدرت اوست ثابت و محقّق گشته است، و در برابر این دلایل و راههاى روشنى که براى شناخت خداوند و اقرار به وجود او و لزوم فرمانبردارى از اوامرش موجود است سر تسلیم فرود آورده‏اند، و چون این دلایل شدّت ظهور و بانگ بلندى در گوش عقل دارد براى این آواز و رسوخ آن در گوشها واژه نعیق را استعاره فرموده است، نخستین ما در جمله ما انقادت له مفعول فأقام در جمله پیش است، و ضمیر له به ما در جمله مذکور باز مى‏گردد، و ضمیر به در جمله معترفه به و له در عبارت مسلّمه له به الى اللّه برگشت دارد، و ضمیر دلائله محتمل است به هر یک از این دو باز گردد، دوّمین ما در جمله و ما ذرأ بنا بر این که به ضمیر دلائله که مضاف الیه است عطف شده است، محّلا مجرور است، و معنا چنین است که: دلایل یگانگى او و براهین آنچه را بیافریده در گوشهاى ما بانگ برآورده است، و ما پیش از این بیان کرده‏ایم که چگونه کثرت مخلوقات و تنوّع و اختلاف آنها دلیل بر یگانگى و یکتایى او است، پرندگانى را که خداوند در شکافهاى زمین جاى داده از قبیل مرغ سنگخواره و نوعى جغد است، و آنها را که در زمینهاى پهناور سکنا بخشیده امثال کبک است، و مرغانى را که بر ستیغ کوهها نشیمن داده مانند شاهین و صقر (به فارسى آن را چرغ گویند) و دیگر مرغان بلند پرواز است.

پس از این امام (ع) اختلاف مرغان را از نظر چگونگى بالها و شکل، و کیفیّت آفرینش آنها بر حسب قدرت و حکمتى که خداوند دارد بیان مى‏کند، و سپس به نحوه پیدایش و ایجاد آنها به صورتهاى گوناگون و رنگهاى متفاوت و به هم پیوستن اجزاى بدن آنها، و درشتى و ستبرى برخى از این مرغان اشاره مى‏کند که به سبب سنگینى جثّه مانند شتر مرغ قادر به پرواز در هوا نیستند، و به دنبال این گفتار از لطف حکمت و ظرافتى که در تنظیم رنگهاى گوناگون این مرغان به کار رفته و رنگ آمیزیهاى شگفت‏آورى که از آنها شده سخن گفته و مى‏فرماید برخى از اینها در قالب یک رنگ آفریده گردیده امّا بر گردن آنها طوقى به رنگ دیگر قرار داده شده است همانند فاختگان، سپس بیان حال طاوس را آغاز مى‏کند، و از لطافت و ظرافت آفرینش آن، و این که همه رنگها در خلقت آن به کار رفته سخن مى‏گوید، و چه نیکو و کامل آن را توصیف فرموده به گونه‏اى که بیانى رساتر و بلیغتر از این سخنان که مشتمل بر همه حکمتها و لطایف موجود در این مخلوق است ممکن نیست، امّا برخى از الفاظ آن حضرت نیازمند توضیح است که در زیر بیان مى‏شود: مراد از قصب (نى) نى پرهاى دم و دو بال طاوس است، و مقصود از إشراج به هم پیوند دادن و پیوسته کردن بن و ریشه آنها به اعصاب و استخوانهاى این حیوان و در آوردن آنها در یکدیگر است، گفتار آن حضرت در باره چگونگى به جنبش در آمدن طاوس نر براى آمیزش با ماده خود توصیف کسى است که آن را به چشم دیده و با دقّت آن را مورد بررسى قرار داده باشد، تشبیه دم آن در هنگامى که در صدد جماع و آمیزش است به بادبان کشتى دارین تشبیهى بسیار زیباست، زیرا طاوس در این حالت پرهاى دمش را مى‏گشاید و آن را پخش، و سپس آن را بلند کرده و راست نگه مى‏دارد و در این موقع درست همچون بادبان کشتى مى‏ماند که بر پا شده باشد، و این تشبیه را با ذکر جمله عنجه نوتیّه (ناخدا بادبان‏ را به هر سو مى‏گرداند) کامل فرموده است، زیرا کشتیبانان شراع یا بادبان کشتى را گاهى سخت و محکم، و زمانى سست و رها مى‏کنند و در موقعى آن را به سوى راست و زمانى به سمت چپ مى‏چرخانند، و این به مقتضاى مسیر و مقصد آنهاست که لازم مى‏آید از سویى به سوى دیگر حرکت کنند، از این رو این حیوان را در هنگامى که براى آمیزش با ماده‏اش مى‏خرامد و با عشوه و ناز دمش را مى‏گشاید و به هر سو مى‏گرداند به کشتیبانان و کارى که در گشودن و گردانیدن بادبان کشتى مى‏کنند تشبیه کرده است، این مشابهت را آن چنان که باید، کسانى مى‏توانند درک کنند که طاوس را در این حال دیده، و کشتى را در پیمودن دریا مشاهده کرده باشند، و به همین سبب فرموده است که من تو را به دیدن این جریان حواله مى‏دهم، نه مانند آن کس که تو را به سندى ضعیف رجوع دهد، این که امام (ع) در جمله کأنّه قلع دارىّ واژه دارین را ذکر فرموده براى این است که این کلمه نام بندرى بوده که در زمان آن حضرت آباد و معمور بوده است.

فرموده است: و لو کان کزعم من یزعم… تا المنجس.

یعنى اگر حال طاوس در آمیزش با ماده خود آن چنان باشد که مى‏پندارند، و این اشاره به گفتار کسانى است که پنداشته‏اند اشک طاوس نر سرازیر شده بر گرد پلکهاى آن حلقه مى‏زند سپس طاوس ماده مى‏آید و از آن مى‏نوشد و در نتیجه باردار مى‏گردد، در برخى از نسخه‏ها به جاى تسفحها مدامعه، تنجشها مدامعه روایت شده که در این صورت به معناى این است که چشمانش پر از اشک مى‏شود و در آن حلقه مى‏زند، بارى امام (ع) این پندار را درست نمى‏داند و فرموده است: این گمان از آنچه در باره آبستنى کلاغ مى‏گویند شگفت‏آورتر نیست، در باره آبستن شدن کلاغ، عربها بر این گمان بودند که این حیوان جفت‏گیرى نمى‏کند، و از مثلهاى عرب است که: أخفى من سفاد الغراب یعنى فلان چیز پوشیده‏تر از جفت‏گیرى کلاغ است، چنین گمان مى‏کردند که آبستنى کلاغ بر اثر این است که نر و ماده آن، منقار در منقار یکدیگر مى‏نهند، و ماده آن باچشیدن جزیى از آبى که در سنگدان نر است باردار مى‏شود. البتّه این کار در بسیارى از پرندگان مانند کبوتر و جز آن مقدّمه نزدیکى و آمیزش آنهاست، و در طاوس و کلاغ نیز غیر ممکن نیست امّا امکان آن در اینها بعید به نظر مى‏رسد.

علاوه بر این شیخ در کتاب شفا نقل کرده که: آبستن شدن کبک به سبب شنیدن صداى کبک نر و بادى است که از سوى آن به ماده مى‏وزد، و گفته است: گروهى از این پرندگان که نام برده شد، هنگامى که نر و ماده آنها با یکدیگر برخورد مى‏کنند، منقارهاى خود را به یکدیگر چسبانده و درهم فرو مى‏برند و این همان جفتگیرى و آمیزش آنهاست، جاحظ«» در کتاب الحیوان نقل کرده است که: طاوس ماده گاهى بر اثر وزش باد تخمگذارى مى‏کند، و این به سبب آن است که باد در عبور خود از پستیها و بلندیها از کنار طاوس نر مى‏گذرد و بوى آن را به همراه خود مى‏برد و طاوس ماده بر اثر آن تخم مى‏گذارد. و هم گفته است که این گونه تخمها به ندرت مبدّل به جوجه مى‏گردد. باید بگویم که این جریان در مرغ خانگى نیز دیده مى‏شود، ولى همان گونه که جاحظ گفته است این قبیل تخمها خیلى کم به جوجه تبدیل مى‏شود.
سپس امام (ع) نى دم طاوس را به دایره‏هایى سیمین تشبیه فرموده است، و کسانى که شکل دم طاوس را هنگام برخاستن، و سپیدى ته پرها و پخش و گستردگى آنها را براى آمیزش با ماده‏اش دیده‏اند مى‏دانند که این تشبیه تا چه اندازه درست و بجاست. همچنین خطوط زرد دایره مانندى را که بر پهناى پرهاى دم آن نقش بسته در شدّت و صافى، زردى و تابش و درخشش آن به زرناب تشبیه فرموده، و دایره‏هاى سبز رنگى را که در وسط دوایر زرد مذکور قرار گرفته به پاره‏هاى زبرجد همانند فرموده و به سبب گردى و درخشندگى که دارند واژه‏
شموس (خورشیدها) را براى آنها استعاره کرده است
سپس فرموده است: فإن شبّهته بما… تا کلّ ربیع.

وجه شباهت رنگهاى جوراجور پر و بال و دم و یال طاوس به گلهاى بهارى، اجتماع رنگهاى گوناگون و زیبایى و خرّمى و تر و تازگى آنهاست، و همینها نیز وجه مشابهت آن به جامه‏هاى پر نقش و نگار، و بردهاى دل انگیز یمانى، و زر و زیور آلات و نگینهاى رنگارنگى است که در میان نقره جا داده شده و به انواع جواهر آراسته و همچون تاجى مرصّع در آن میان باشد.
پس از این امام (ع) از خرامیدن و آواز و قهقهه طاوس سخن مى‏گوید، و این هنگامى است که این مرغ، به پر و بال رنگین خود مى‏نگرد، و به زیبایى جامه پر نقش و نگار خود به شگفت مى‏آید، واژه‏هاى ضحک (خنده) و قهقهه (خنده صدا دار) و سربال (جامه) همه استعاره‏اند، این که فرموده است زمانى که طاوس به پاهایش مى‏نگرد و به سبب مشاهده زشتى و باریکى پاهاى خود مانند دردمندان فریاد مى‏کشد و پس از اظهار کبر و غرور ابراز فروتنى و زبونى مى‏کند نیز همه بر سبیل استعاره است، و این که پاهاى طاوس به پاهاى خروس خلاسىّ تشبیه شده به سبب باریکى و درازى و ناهموارى و برآمدگى پشت پاى آن است، و در ادامه این سخنان به ناخن پشت پا و کاکل آن اشاره مى‏کند، کاکل طاوس عبارت از پرهاى اندک و درازى است که در میان پرهاى سر طاوس به رنگ سبز و پر نقش و نگار تقریبا در قسمت ثلث عقب سر آن ظاهر مى‏گردد، و در باره گردنش محلّ برآمدگى آن را به ابریق تشبیه مى‏کند که وجه شباهت آن روشن است، همچنین از فرق سر تا شکمش در سیاهى و برّاقى رنگ وسمه و یا دیباى سیاهرنگى را دارد که آن را پوشیده و مانند آیینه صیقلى شده، و با درخشندگى به تابش و نمایش در آمده، و یا همچون چادر سیاهى است که بر خود پیچیده باشد، جز این که بیننده به سبب بسیارى شادابى‏ و درخشندگى، آن را آمیخته به رنگ سبز تر و تازه‏اى مشاهده مى‏کند.
سپس امام (ع) آمیزه سپیدى را که در کنار گوش طاوس نقش بسته، و در باریکى و استقامت به خطّ نازکى مى‏ماند که قلم آن را ترسیم کرده باشد، و در سپیدى به رنگ گل بابونه مى‏ماند بیان مى‏کند، و در باره رنگهاى گوناگون و فراوان آن به اجمال مى‏فرماید: کمتر رنگى است که طاوس از آن بهره‏مند نبوده، و بر آن برترى نداشته باشد، منظور از این برترى بسیارى جلا و برّاقى و درخشندگى دیبا گونه آن است، و واژه دیبا براى پرهاى آن استعاره شده است، پس از این امام (ع) پرهاى رنگارنگ طاوس را به انواع گلهایى پراکنده تشبیه مى‏کند، و با ذکر این که این گلها را بارانهاى بهارى به بار نیاورده و پرورش نداده است به کمال قدرت آفریننده آنها اشاره مى‏کند و منظور از این سخن این است که چون پرهاى رنگین طاوس را به انواع گلها تشبیه کرده، و گلها بر حسب معمول و آنچه در ذهن آدمى است بر اثر بارانهاى بهارى و تابش نور خورشید پدید مى‏آید، تذکّر مى‏دهد که اینها را بارانهاى بهار و آفتاب تابستان به وجود نیاورده، و با این گفتار عظمت صانع متعال را بیان مى‏کند که بدون ریزش باران و تابش خورشید این همه رنگهاى گوناگون را در این حیوان آفریده است.
پس از این حالت دیگر طاوس را که این نیز موجب عبرت و توجّه به حکمت و قدرت صانع متعال است تذکّر مى‏دهد و آن فرو ریختن و برهنه شدن طاوس اندک اندک از این پرهاى زیباى خویش است، و این که پرهاى آن همگى بى‏کم و کاست دوباره با همان رنگهاى نخستین در جاى خود مى‏روید تا آن جا که تصوّر مى‏شود این همان است که بوده است، و این ریختن و روییدن پرهاى طاوس را به فرو ریختن برگهاى شاخه‏هاى درختان و روییدن دوباره آنها تشبیه فرموده است.
سپس به مراتب حکمت و عظمت قدرت حقّ تعالى در پدید آوردن هر مویى از موهاى طاوس اشاره مى‏کند که اگر نیکو مورد دقّت و بررسى قرار گیرد، از نظر تابندگى و درخشندگى که دارد گاهى همچون گل، سرخ، و زمانى مانند زبرجد سبز و موقعى همانند طلا زرد به نظر مى‏آید.
پس از این گفتار شیوا و رسا، به ژرفاى اندیشه اندیشمندان و عمق افکار دانایان اشاره مى‏کند که دور است از این که بتوانند این آفریده را توصیف کنند، یعنى ناتوانند از این که علّت این رنگها و سبب اختلاف آنها، و اختصاص هر رنگى را در جاى خود و علل هیأت و شکل آنها و دیگر ویژگیهایى را که آن حضرت شمرده دریابند و شرح دهند، زیرا کمترین جزء آن مایه سرگشتگى اندیشه‏ها در درک علل، و فروماندن زبانها از بیان چگونگى آن است، و احتمال دارد منظور آن بزرگوار عجز و ناتوانى انسان از دقّت و بررسى و شرح صفات ظاهرى این حیوان باشد، زیرا هر چند گفتار آن حضرت در این باره در کمال بلاغت و منتهاى گویایى و رسایى است، امّا با این همه در خلال این اوصاف نکات و دقایقى است که به وصف در نمى‏آید، و در الفاظ نمى‏گنجد، و این به مقصود آن حضرت نزدیکتر است، زیرا آنچه پس از این بعد از تنزیه حق تعالى فرموده که پروردگار خردها را از توصیف آفریده‏اى که آن را در معرض دید آنها قرار داده و آن را محدود و رنگین و مرکّب و مخلوق مى‏بینند، ناتوان، و زبانها را از بیان فشرده‏اى از چگونگى و بیان اوصاف آن عاجز و زبون ساخته مؤیّد این گفتار است، پس از این سخنان دوباره با توجّه به یکى دیگر از مظاهر حکمت و آثار قدرت حقّ تعالى به تقدیس ذات لا یزال او مى‏پردازد، که به مورچگان خرد و مگسهاى ریز دست و پا بخشیده و بدین وسیله به آنها توانایى داده و همچنین دیگر جاندارانى که از اینها برتر و بزرگترند همچون ماهیهاى نهنگ آسا و حیوانات بیابانى مانند فیل که به آنها اسباب نیرومندى و قدرت عطا فرموده است، سپس در باره این که خداوند متعال به مقتضاى حکمت و تقدیر خود، مرگ را براى هر زنده و جاندارى ضرورى قرار داده است اشاره، و با این سخن مرگ را که نابود کننده لذّتهاست یادآورى مى‏کند.
باید دانست که براى طاوس احوال دیگرى که بیشتر آنها به این حیوان‏ ویژگى دارد ذکر شده و گفته‏اند: حدّاکثر عمر طاوس بیست و پنج سال است، و در سال سوّم عمر خود شروع به تخمگذارى مى‏کند، و در سال فقط یک بار در طول سه روز دوازده دانه تخم مى‏گذارد، و پس از سى روز که آنها را زیر بال و پر خود مى‏گیرد بدل به جوجه مى‏شوند. پرهاى این حیوان هنگام فرو ریختن برگ درختان مى‏ریزد، و زمانى که پیدایش برگ درختان آغاز مى‏شود، پرهاى آن شروع به روییدن مى‏کند.

 
بخشى از این خطبه است که در اوصاف بهشت است:
فَلَوْ رَمَیْتَ بِبَصَرِ قَلْبِکَ نَحْوَ مَا یُوصَفُ لَکَ مِنْهَا- لَعَزَفَتْ نَفْسُکَ عَنْ بَدَائِعِ مَا أُخْرِجَ إِلَى الدُّنْیَا- مِنْ شَهَوَاتِهَا وَ لَذَّاتِهَا وَ زَخَارِفِ مَنَاظِرِهَا- وَ لَذَهِلَتْ بِالْفِکْرِ فِی اصْطِفَاقِ أَشْجَارٍ- غُیِّبَتْ عُرُوقُهَا فِی کُثْبَانِ الْمِسْکِ عَلَى سَوَاحِلِ أَنْهَارِهَا- وَ فِی تَعْلِیقِ کَبَائِسِ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ فِی عَسَالِیجِهَا وَ أَفْنَانِهَا- وَ طُلُوعِ تِلْکَ الثِّمَارِ مُخْتَلِفَهً فِی غُلُفِ أَکْمَامِهَا- تُجْنَى مِنْ غَیْرِ تَکَلُّفٍ فَتَأْتِی عَلَى مُنْیَهِ مُجْتَنِیهَا- وَ یُطَافُ عَلَى نُزَّالِهَا فِی أَفْنِیَهِ قُصُورِهَا- بِالْأَعْسَالِ الْمُصَفَّقَهِ وَ الْخُمُورِ الْمُرَوَّقَهِ- قَوْمٌ لَمْ تَزَلِ الْکَرَامَهُ تَتَمَادَى بِهِمْ- حَتَّى حَلُّوا دَارَ الْقَرَارِ وَ أَمِنُوا نُقْلَهَ الْأَسْفَارِ- فَلَوْ شَغَلْتَ قَلْبَکَ أَیُّهَا الْمُسْتَمِعُ- بِالْوُصُولِ إِلَى مَا یَهْجُمُ عَلَیْکَ مِنْ تِلْکَ الْمَنَاظِرِ الْمُونِقَهِ- لَزَهِقَتْ نَفْسُکَ شَوْقاً إِلَیْهَا- وَ لَتَحَمَّلْتَ مِنْ مَجْلِسِی هَذَا- إِلَى مُجَاوَرَهِ أَهْلِ الْقُبُورِ اسْتِعْجَالًا بِهَا- جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ یَسْعَى بِقَلْبِهِ- إِلَى مَنَازِلِ الْأَبْرَارِ بِرَحْمَتِهِ

لغات

عزفت: رها کرد و منصرف شد

عسالیج: مفرد آن عسلوج به معناى شاخه است

أکمام: جمع کمامه به کسر کاف پوسته خوشه خرما

العسل المصفّق: عسل مصفّا

کبائس: جمع کباسه به معناى خوشه است

أفنان: مفرد آن فنن نیز به معناى شاخه است

ترجمه

«اگر با دیده دل خویش به آنچه در باره بهشت برایت گفته شده است بنگرى، نفس تو از شهوتها و لذّتها و دیدنیهاى بدیع و فریباى دنیا دلزده‏ مى‏شود و اندیشه‏ات مدهوش به هم خوردن شاخسارهاى درختانى مى‏گردد که ریشه‏هاى آنها در تپه‏هایى از مشک بر کنار جویبارهاى بهشت پنهان گشته، و بر خوشه‏هاى مروارید تازه که بر شاخه‏هاى کوچک و بزرگ آن آویزان است، و پیدایش میوه‏هاى گوناگون که از درون غلافهاى خود سر بیرون کرده و بى‏هیچ رنجى به دلخواه در دسترس قرار مى‏گیرد واله و دلباخته مى‏شوى، کسانى که به بهشت در مى‏آیند بر آستانه کاخهاى آن (جامهاى) عسل مصفّا و آشامیدنیهاى روح افزا به دور آنها به گردش در مى‏آید، اینها گروهى هستند که کرامت و بخشش إلهى، پیوسته شامل حال آنهاست، تا آن گاه که به سراى جاوید در آیند و از رنج سفرها و زحمت نقل و انتقالها آسوده شوند.

پس اى شنونده اگر دل را به یاد دیدنیها و مناظر دلربایى که در آن جا به تو رو مى‏آورد مشغول بدارى، از شوق وصول به آنها جان از تن تهى خواهى کرد، و براى رسیدن به آنها از این جا با شتاب به دیار مردگان و همسایگى آنان خواهى شتافت، خداوند به لطف و رحمت خویش ما و شما را از آنانى قرار دهد که براى رسیدن به سر منزل نیکان از دل و جان مى‏کوشند.»

شرح

فرموده است: فلو رمیت ببصر قلبک.

این جمله استعاره لطیفى است، یعنى اگر با دیده بصیرت بنگرى، و در معناى آنچه از لذّتها و خوشیهاى بهشت برایت تعریف و توصیف مى‏شود بیندیشى، بهره‏ها و خوشیهاى دنیا را هر چه هم زیبا و شگرف باشد، با کامیابیها و لذّتهاى بهشت در خور مقایسه و برابرى ندیده، و در میان آنها جز نیستى که زاییده وهم و خیال است نمى‏یابى، و در این هنگام مى‏بینى که نفس تو از دنیا بیزار، و از متاع آن و آنچه در آن خوشى و لذّت شمرده مى‏شود روگردان است، و اندیشه‏ات سرتاسر متوجّه به هم خوردن برگها و خم شدن شاخه‏هاى پربار درختان بهشت است، پس از این امام (ع) به گونه‏اى درختان و نهرها و جویبارهاى بهشت و دیگر چیزهایى که آنها را بر شمرده توصیف مى‏کند که رساتر و گویاتر از آن‏ ممکن نیست.

اینک باغهاى محسوس دنیا در پیش روى ماست، اگر از قواعد تأویل و حقایق الفاظ عرب و مجازات و استعارات و تشبیهات و تمثیلات و دیگر صنایع علم بیان که در آغاز این کتاب شرح داده شده آگاهى و از درک علوم الهى بهره‏اى داشته باشى مى‏توانى همین بهشت محسوس را نمونه و نردبانى براى شناخت و درک بهشت معقول و لذایذ آن قرار دهى، مثلا درختان بهشت را استعاره براى فرشتگان آسمانها بدانى و به هم خوردن برگهاى آنها ترشیح این استعاره باشد و تپّه‏هاى مشک براى معارف و کمالاتى که از سوى پروردگار بخشنده به آنان عطا شده و در آنها فرو رفته، و براى آنها آفریده شده‏اند و مانند درختان که بر پشته‏ها مى‏رویند از آنها به وجود آمده‏اند استعاره باشد، همچنین واژه انهار (رودها) براى آن دسته از فرشتگان که از تعلّق به اجرام فلکى مجرّدند، و مانند نهرها که مبدأ حیات و سبب بقاى درختانند، به منزله اصول و مبادى فرشتگان آسمانى مى‏باشند، استعاره مى‏باشد، و مروارید تازه و ثمراتى که ذکر شده استعاره براى علوم و کمالاتى مى‏باشد که از این ارواح عالیه بر نفوس مستعدّ بى‏هیچ مضایقه افاضه مى‏شود، و این علوم و معارف همان ثمرات و میوه‏هایى مى‏باشد که هر کدام بر طبق میل خواهنده و بر حسب استعداد چیننده در دسترس او قرار مى‏گیرد.
باید گفته شود که نیروى بلند پرواز خیال از عبارات مذکور و اشیاى محسوسى که در خلال آنها نام برده شده افاضات مذکور را نقل و برداشت مى‏کند و هر کس به مقتضاى میل و رغبت خود صورت آنچه را که مرغوب و مطلوب اوست به آنها مى‏پوشاند، از این رو در بهشت آنچه دل مى‏خواهد و چشم از آن لذّت مى‏برد موجود است، و هر کس شایستگى چیزى را دارد به محض اراده براى او حاضر مى‏گردد. همچنین واژه عسل و خمر براى افاضاتى که مورد رغبت و موجب لذّت نفس است استعاره شده، و ذکر اینها براى این است که برخى نفوس که به‏ این گونه آشامیدنیها رغبت دارند آن مشروبات بهشتى را شبیه اینها انگاشته و آن را به صورتى که دلخواه آنان است تصوّر کنند.  

فرموده است: ثمّ قوم لم تزل الکرامه… تا الأسفار.

امام (ع) واژه تمادى را که از افعال عقلاست براى تأخیر بخشش و کرامت الهى نسبت به مؤمنان و به درازا کشیدن انتظار آنان در دنیا تا ورود به سراى جاوید و رسیدن به بخششهاى خداوند و آسودگى از سفرها استعاره فرموده است.
آن بزرگوار پس از ذکر این سخنان، شنوندگان را به آنچه در دیار آخرت است تشویق مى‏کند.

فرموده است: فلو شغلت قلبک.

یعنى: هرگاه دل خویش را براى رسیدن به آنچه به تو هجوم خواهد آورد آماده و مشغول گردانى (منظور از این هجوم، و عبارت ما یهجم علیک افاضه و سرازیر شدن این حالات روح‏افزا و شگرف است) در این صورت قالب از جان تهى خواهى کرد یعنى از شوق وصول به اینها خواهى مرد، و با شتاب براى همسایگى مردگان کوچ خواهى کرد، زیرا آنان به آنچه تو مشتاق آنى نزدیکند.
سپس امام (ع) سخنانش را با دعا براى خود و شنوندگان پایان مى‏دهد، و از خداوند متعال مى‏خواهد آنان را براى سلوک در راه او، و سپردن مراحلى که آنان را به سر منزل پاکان و نیکوکاران برساند آمادگى و توفیق دهد، بدیهى است منازل پاکان همان درجات و مقامات بهشت است. و توفیق از خداوند است.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳

لما اجتمع الناس علیه و شکوا ما نقموه على عثمان ، و سألوه مخاطبته عنهم و استعتابه لهم ،

فدخل علیه فقال :

إِنَّ اَلنَّاسَ وَرَائِی وَ قَدِ اِسْتَسْفَرُونِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ وَ وَ اَللَّهِ مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکَ مَا أَعْرِفُ شَیْئاً تَجْهَلُهُ وَ لاَ أَدُلُّکَ عَلَى أَمْرٍ لاَ تَعْرِفُهُ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ مَا نَعْلَمُ مَا سَبَقْنَاکَ إِلَى شَیْ‏ءٍ فَنُخْبِرَکَ عَنْهُ وَ لاَ خَلَوْنَا بِشَیْ‏ءٍ فَنُبَلِّغَکَهُ وَ قَدْ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا وَ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا وَ صَحِبْتَ ؟ رَسُولَ اَللَّهِ ص ؟ کَمَا صَحِبْنَا وَ مَا ؟ اِبْنُ أَبِی قُحَافَهَ ؟ وَ لاَ ؟ اِبْنُ اَلْخَطَّابِ ؟ بِأَوْلَى بِعَمَلِ اَلْحَقِّ مِنْکَ وَ أَنْتَ أَقْرَبُ إِلَى أَبِی ؟ رَسُولِ اَللَّهِ ص ؟ وَشِیجَهَ رَحِمٍ مِنْهُمَا وَ قَدْ نِلْتَ مِنْ صِهْرِهِ مَا لَمْ یَنَالاَ فَاللَّهَ اَللَّهَ فِی نَفْسِکَ فَإِنَّکَ وَ اَللَّهِ مَا تُبَصَّرُ مِنْ عَمًى وَ لاَ تُعَلَّمُ مِنْ جَهْلٍ وَ إِنَّ اَلطُّرُقَ لَوَاضِحَهٌ وَ إِنَّ أَعْلاَمَ اَلدِّینِ لَقَائِمَهٌ فَاعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ عِبَادِ اَللَّهِ عِنْدَ اَللَّهِ إِمَامٌ عَادِلٌ هُدِیَ وَ هَدَى فَأَقَامَ سُنَّهً مَعْلُومَهً وَ أَمَاتَ بِدْعَهً مَجْهُولَهً وَ إِنَّ اَلسُّنَنَ لَنَیِّرَهٌ لَهَا أَعْلاَمٌ وَ إِنَّ اَلْبِدَعَ لَظَاهِرَهٌ لَهَا أَعْلاَمٌ وَ إِنَّ شَرَّ اَلنَّاسِ عِنْدَ اَللَّهِ إِمَامٌ جَائِرٌ ضَلَّ وَ ضُلَّ بِهِ فَأَمَاتَ سُنَّهً مَأْخُوذَهً وَ أَحْیَا بِدْعَهً مَتْرُوکَهً وَ إِنِّی سَمِعْتُ ؟ رَسُولَ اَللَّهِ ص ؟ یَقُولُ یُؤْتَى یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ بِالْإِمَامِ اَلْجَائِرِ وَ لَیْسَ مَعَهُ نَصِیرٌ وَ لاَ عَاذِرٌ فَیُلْقَى فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَیَدُورُ فِیهَا کَمَا تَدُورُ اَلرَّحَى ثُمَّ یَرْتَبِطُ فِی قَعْرِهَا وَ إِنِّی أَنْشُدُکَ اَللَّهَ أَنْ لاَ تَکُونَ إِمَامَ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ اَلْمَقْتُولَ فَإِنَّهُ کَانَ یُقَالُ یُقْتَلُ فِی هَذِهِ اَلْأُمَّهِ إِمَامٌ یَفْتَحُ عَلَیْهَا اَلْقَتْلَ وَ اَلْقِتَالَ إِلَى یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ وَ یَلْبِسُ أُمُورَهَا عَلَیْهَا وَ یَبُثُّ اَلْفِتَنَ فِیهَا

فَلاَ یُبْصِرُونَ اَلْحَقَّ مِنَ اَلْبَاطِلِ یَمُوجُونَ فِیهَا مَوْجاً وَ یَمْرُجُونَ فِیهَا مَرْجاً فَلاَ تَکُونَنَّ ؟ لِمَرْوَانَ ؟

سَیِّقَهً یَسُوقُکَ حَیْثُ شَاءَ بَعْدَ جَلاَلِ اَلسِّنِّ وَ تَقَضِّی اَلْعُمُرِ فَقَالَ لَهُ ؟ عُثْمَانُ ؟ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ کَلِّمِ اَلنَّاسَ فِی أَنْ یُؤَجِّلُونِی حَتَّى أَخْرُجَ إِلَیْهِمْ مِنْ مَظَالِمِهِمْ فَقَالَ ع مَا کَانَ ؟ بِالْمَدِینَهِ ؟ فَلاَ أَجَلَ فِیهِ وَ مَا غَابَ فَأَجَلُهُ وُصُولُ أَمْرِکَ إِلَیْهِ

بخش اول

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ خَالِقِ اَلْعِبَادِ وَ سَاطِحِ اَلْمِهَادِ وَ مُسِیلِ اَلْوِهَادِ وَ مُخْصِبِ اَلنِّجَادِ لَیْسَ لِأَوَّلِیَّتِهِ اِبْتِدَاءٌ وَ لاَ لِأَزَلِیَّتِهِ اِنْقِضَاءٌ هُوَ اَلْأَوَّلُ وَ لَمْ یَزَلْ وَ اَلْبَاقِی بِلاَ أَجَلٍ خَرَّتْ لَهُ اَلْجِبَاهُ وَ وَحَّدَتْهُ اَلشِّفَاهُ حَدَّ اَلْأَشْیَاءَ عِنْدَ خَلْقِهِ لَهَا إِبَانَهً لَهُ مِنْ شَبَهِهَا لاَ تُقَدِّرُهُ اَلْأَوْهَامُ بِالْحُدُودِ وَ اَلْحَرَکَاتِ وَ لاَ بِالْجَوَارِحِ وَ اَلْأَدَوَاتِ لاَ یُقَالُ لَهُ مَتَى وَ لاَ یُضْرَبُ لَهُ أَمَدٌ بِحَتَّى اَلظَّاهِرُ لاَ یُقَالُ مِمَّ وَ اَلْبَاطِنُ لاَ یُقَالُ فِیمَ لاَ شَبَحٌ فَیُتَقَصَّى وَ لاَ مَحْجُوبٌ فَیُحْوَى لَمْ یَقْرُبْ مِنَ اَلْأَشْیَاءِ بِالْتِصَاقٍ وَ لَمْ یَبْعُدْ عَنْهَا بِافْتِرَاقٍ وَ لاَ یَخْفَى عَلَیْهِ مِنْ عِبَادِهِ شُخُوصُ لَحْظَهٍ وَ لاَ کُرُورُ لَفْظَهٍ وَ لاَ اِزْدِلاَفُ رَبْوَهٍ وَ لاَ اِنْبِسَاطُ خُطْوَهٍ فِی لَیْلٍ دَاجٍ وَ لاَ غَسَقٍ سَاجٍ یَتَفَیَّأُ عَلَیْهِ اَلْقَمَرُ اَلْمُنِیرُ وَ تَعْقُبُهُ اَلشَّمْسُ ذَاتُ اَلنُّورِ فِی اَلْأُفُولِ وَ اَلْکُرُورِ وَ تَقَلُّبِ اَلْأَزْمِنَهِ وَ اَلدُّهُورِ مِنْ إِقْبَالِ لَیْلٍ مُقْبِلٍ وَ إِدْبَارِ نَهَارٍ مُدْبِرٍ قَبْلَ کُلِّ غَایَهٍ وَ مُدَّهِ وَ کُلِّ إِحْصَاءٍ وَ عِدَّهٍ تَعَالَى عَمَّا یَنْحَلُهُ اَلْمُحَدِّدُونَ مِنْ صِفَاتِ اَلْأَقْدَارِ وَ نِهَایَاتِ اَلْأَقْطَارِ وَ تَأَثُّلِ اَلْمَسَاکِنِ وَ تَمَکُّنِ اَلْأَمَاکِنِ فَالْحَدُّ لِخَلْقِهِ مَضْرُوبٌ وَ إِلَى غَیْرِهِ مَنْسُوبٌ لَمْ یَخْلُقِ اَلْأَشْیَاءَ مِنْ أُصُولٍ أَزَلِیَّهٍ وَ لاَ مِنْ أَوَائِلَ أَبَدِیَّهٍ بَلْ خَلَقَ مَا خَلَقَ فَأَقَامَ حَدَّهُ وَ صَوَّرَ فَأَحْسَنَ صُورَتَهُ لَیْسَ لِشَیْ‏ءٍ مِنْهُ اِمْتِنَاعٌ وَ لاَ لَهُ بِطَاعَهِ شَیْ‏ءٍ اِنْتِفَاعٌ عِلْمُهُ بِالْأَمْوَاتِ اَلْمَاضِینَ کَعِلْمِهِ بِالْأَحْیَاءِ اَلْبَاقِینَ وَ عِلْمُهُ بِمَا فِی اَلسَّمَاوَاتِ اَلْعُلَى کَعِلْمِهِ بِمَا فِی اَلْأَرَضِینَ اَلسُّفْلَى

لغات

ساطح: گستراننده

وهاد: جمع وهده، درّه

مهاد: زمین

نجاد: جمع نجد، زمین بلند

إزدلاف الرّبوه: پیش رفتن به سوى بلندى

تفیّوء القمر: حرکت ماه تا آن گاه که بدر کامل شود و شروع به نقصان کند تا گاهى که به حالت محاق«» در آید.
ساجى: آرام

مجد مؤثّل یا بیت مؤثّل: ریشه‏ دار و کهن

ترجمه

«ستایش ویژه خداوند است که آفریننده بندگان، و گستراننده زمین و روان کننده سیل در درّه‏ها و گودالها و رویاننده گیاهان در بلندیها و تپه‏ هاست، نه آغازش را آغازى است و نه ابدیّتش را پایانى، او اوّلى است که همیشه بوده و پاینده‏اى است که سرآمدى براى او نیست، پیشانیها براى او به خاک افتاده، و لبها به یگانگى او گویا گشته است. براى هر چیزى که آفریده حدودى قرار داده تا از شباهت به آنها ممتاز باشد، اندیشه‏ ها نمى‏توانند با حدود و حرکات و اعضا و ادوات او را اندازه‏ گیرى کنند، در باره او گفته نمى‏شود از «کى» بوده، و نمى‏توان براى او نهایتى تعیین کرد و گفت تا «کى» خواهد بود، پیدایى است که نمى‏توان گفت از چه چیزى پدید آمده و پنهانى است که نشاید گفت در چه پنهان شده است، جسم نیست که جلوه کند و سپس از میان برود، و در پرده نیست تا چیزى او را احاطه کند، نزدیکى او به اشیا به سبب چسبیدگى نیست، و دورى او از آنها بر اثر فاصله و جدایى نمى‏باشد، خیره شدن نگاه بندگان، و تکرار الفاظ آنان، و پیش رفتن آنها بر تپه‏ها، و برداشتن گامها در شبهاى تار، و شبهاى آرامى که ماه رخشان بر آن مى‏تابد و خورشید تابان با طلوع و غروب خود از پى آن در مى‏آید، و دگرگونى دورانها و روزگارها، و رو آوردن شبها، و پشت کردن روزها هیچ کدام بر او پوشیده نیست، آرى او پیش از هر نهایت و مدّت، و قبل از هر شمارش و شماره‏اى بوده است، برتر و بالاتر است از داشتن صفات اندازه و ابعاد، و قرار داشتن در محلّ و جا گرفتن در مسکن که محدود کنندگان (مانند مشبّهه و مجسّمه) به او نسبت مى‏دهند، زیرا حدّ و اندازه براى آفریدگان او مقرّر گردیده و به هر چه‏ جز اوست نسبت داده مى‏شود.

آفریدگان را از عناصرى ازلى و مایه ‏هایى ابدى نیافریده بلکه آنها را از نیستى به هستى در آورده، و براى هر چیزى اندازه‏اى برقرار ساخته، و هر چه را صورتگرى کرده صورت نیکو به او بخشیده است، هیچ چیزى در برابر او یاراى سرباز زدن ندارد، و از فرمانبردارى هیچ چیزى سودى براى او حاصل نیست، دانش او به مردگانى که در گذشته‏اند همچون دانش او به زنده‏هایى است که باز مانده‏اند، و آگاهى او به آنچه در آسمانهاى بلند است مانند آگاهى اوست به آنچه در زمینهاى پست است.»

شرح

این خطبه مشتمل بر مباحثى از علم توحید است، و با حمد خداوند در باره آنچه ذکر فرموده و در زیر توضیح داده مى‏شود آغاز شده است.

۱- فرموده است: خالق العباد… تا النّجاد.
این گفتار اشاره به این است که خداوند مبدأ همگى موجودات است، توضیح داده مى‏شود که واژه عباد شامل همه آنانى است که در آسمانها و زمینند، چنان که خداوند متعال فرموده است: «إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً«»» و اجسام فلکى نیز از عباد رحمان به شمارند، زیرا براى فرشتگان به منزله اجسامند، و مسطّح گردانیدن و گسترانیدن زمین اشاره به آفرینش زمین، و این که آن را بستر جاندارانى که آفریده قرار داده است و مسیل الوهاد (سرازیر کننده سیل آب به گودالها) و مخصب النّجاد (رویاننده گیاه در بلندیها و تپّه‏ها) اشاره به آفرینش دیگر چیزهایى است که مایه سود و بهره‏بردارى انسان از آنها در این دنیا مى‏گردد.
با توجّه به نکات فوق دانسته مى‏شود که این عبارات و الفاظ همگى موجوداتى را که ممکن الوجودند شامل مى‏گردد و این ثابت و محقق است که‏ آفریننده ممکنات نمى‏تواند ممکن الوجود باشد و در نتیجه لازم مى‏آید که خالق متعال واجب الوجود باشد.
۲- از صفات سلبى خداوند است که اوّلیّت او را ابتدایى نیست یعنى براى اوّلیّت او حدّى نیست که اشیا در آن حدّ متوقّف و به آن منتهى گردد و اگر چنین بود لازم مى‏آمد که خداوند متعال محدث باشد و هر محدثى ممکن الوجود است، و در این صورت واجب الوجود نبود، و این خلف است، زیرا ثابت است که خداوند متعال واجب الوجود است.
۳- این که ازلیّت او را پایانى نیست، یعنى هیچ پایان و آخرى براى خداوند وجود ندارد، زیرا در غیر این صورت پذیرنده عدم بود و واجب الوجود نبود، و این نیز خلف است.
فرموده است: هو الأوّل لم یزل و الباقی بلا أجل.
این سخن تأکیدى است در اثبات آنچه در قسمت دوّم و سوّم گفته شده است.
۴- پیشانیها براى او به خاک افتاده است، و لبها یگانگى او را بیان مى‏کند، این گفتار اشاره به کمال الوهیّت و استحقاق او براى عبادت و بندگى است.
۵- این که هیچ چیزى شبیه خداوند نیست، زیرا هر چیزى جز او محدود است، و عقل آن را برآورد و اندازه‏ گیرى مى‏کند و با احاطه به آن حدود و اندازه آن را معیّن مى‏سازد، و خداوند متعال از این بکلّى منزّه است، زیرا اگر وهم به مقتضاى روش خود در ادراک مسائل بخواهد اندازه و حرکت و عضو و ابزار براى او در نظر گیرد، در تصوّر خود سخت به خطا رفته و گمراه شده است، و در این باره ما پیش از این سخن گفته‏ ایم.
۶- خداوند متعال منزّه است از این که در محدوده زمان قرار داشته و پرسیده شود که از چه زمان بوده و براى او مدّتى تعیین و گفته شود تا کى خواهد بود.
۷- خداوند متعال ظاهر و پدیدار است، و با همه شدّت ظهورى که دارد منزّه از مادّه و وابستگى به اصل و منشأ است، از این رو نمى‏توان گفت از چه چیزى به وجود آمده است.
۸- خداوند باطن و از دیده‏ها پنهان است لیکن با همه پوشیدگى و نهانى داراى جا و مکان نیست، و مانند اشیاء و اجسام، اطلاق خفا و پوشیدگى بر او روا نمى‏باشد، و ما در باره این که خداوند ظاهر و باطن است پیش از این مکرّر سخن گفته ‏ایم.
۹- خداوند شخص نیست و داراى تعیّن نمى‏باشد تا دستخوش دگرگونى گردد و پایان پذیرد.
۱۰- پروردگار متعال محجوب و در پرده نیست، زیرا تشخّص و پیدایى در باره چیزى زمانى درست است که بتوان آن را دید. و حجاب نیز از لوازم جسم است که ساحت قدس او از آن منزّه است.
۱۱- قرب حق تعالى به اشیاء از طریق چسبیدگى و تماس نیست، و قرب از صفات اضافى پروردگار است.
۱۲- حقّ جلّ و علا دور از اشیاست امّا نه بر اثر فاصله و جدایى، و ما در ضمن تفسیر خطبه اول معناى قرب و بعد خداوند را شرح داده‏ایم، و چون تماس و جدایى از لوازم جسم است لذا قرب و بعد حق تعالى نسبت به اشیاء از این معانى منزّه است.
۱۳- این که فرموده است نگاههاى بندگان و نظر افکندن آنان بر او پوشیده نیست تا عبارت و إدبار نهار مدبر همه اشاره است به احاطه علم بارى تعالى بر همه معلومات و موجودات، شخوص لحظه به معناى خیره شدن چشم است بى‏آن که پلکها به حرکت در آید، کرور لفظه عبارت از تکرار الفاظ و بازگویى واژه‏هاست، إزدلاف الرّبوه یعنى پیشى گرفتن بر تپّه‏ها و بلندیها و مراد از این پیشى گرفتن چشم است زیرا هنگامى که چشم خیره مى‏شود، نخست بلندیها و تپه ‏هاى زمین را مى‏بیند، ضمیر علیه در جمله یتفیّأ علیه… به غسق در جمله پیش باز مى‏گردد.
فرموده است: و تعقّبه الشّمس
به معناى تتعقّبه مى‏باشد که یک تاى آن حذف شده است، چنان که در گفتار خداوند متعال است که «تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ» و تعقبه نیز روایت شده و ضمیر متّصل به آن به قمر برگشت دارد.
فرموده است: من إقبال لیل.
جار و مجرور متعلّق به تقلّب مى‏باشد و معنایش این است که آفتاب ماه را دنبال مى‏کند، و به هنگام افول آن، خورشید طلوع، و در موقع افول خورشید، ماه نمودار مى‏گردد.
۱۴- خداوند پیش از هر زمان و مدّت و شمارش و عدد است، زیرا او آفریننده و مبدأ همه اشیاء است و تقدّم و پیشى داشتن او بر همه چیز ضرورى است.

۱۵- پروردگار متعال از آنچه مشبّهه و پیروان اندیشه‏ هاى باطلشان در باره ذات مقدّس حق گفته و وى را داراى اندازه و ابعاد و نهایت و سو دانسته، و او را به در آمدن در محلّ و قرار گرفتن در مسکن و دیگر صفاتى که از لوازم و ویژگیهاى دارندگان جسم است نسبت داده‏اند منزّه است، زیرا همه اینها صفات و حدودى است که خالق متعال براى آفریدگانش قرار داده و از آن آنهاست.
۱۶- خداوند آفریدگان را بى‏آن که مایه‏ هایى ازلى و موادّى ابدى و اصولى از پیش ساخته داشته باشند پدید آورده است، معناى گفتار مذکور این است که آنچه را آفریده بر طبق نمونه‏اى که از پیش موجود باشد به وجود نیاورده است، زیرا هیچ چیزى با او همآغاز نیست، گفته شده که معنایش این است که آفریدگان را از اصلى ازلى و ابدى یعنى چیزى که همیشه بوده و خواهد بود، و به قول فلاسفه داراى صورت و مادّه باشد نیافریده است. در برخى از نسخه‏ ها: و لا من أوائل أبدیّه روایت شده است.
فرموده است: بل خلق ما خلق فأقام حدّه.
یعنى: آنچه را بیافریده از نیستى به هستى در آورده و بر طبق حکمت و مصلحت، اندازه و شکل و نهایت و مدّت و فایده براى آن قرار داده، و آنچه را صورتگرى کرده صورت نیکو به آن بخشیده، و آن را از اعتدال و استحکام بهره‏مند ساخته است.
۱۷- این که هر چه جز اوست سر بر فرمان او دارد اشاره به کمال قدرت و احاطه علم خداوند به همه اشیاست.
۱۸- فرموده است از این که چیزى او را فرمانبردار باشد سودى براى او حاصل نیست، زیرا لازمه سودبرى نیازمندى است که در مورد خداوند متعال ممتنع است. و این توصیف به غنا و بى‏نیازى خداوند اشاره دارد.
۱۹- این که دانش خداوند به درگذشتگان مانند دانش او به بازماندگان، و علم او به آسمانها و جهان بالا همانند علم او به زمینها و جهان پایین است، اشاره است به این که علم خداوند به دست آمده از غیر نیست، و در آن هیچگونه دگرگونى و بازیابى حاصل نمى‏شود، و چیزى براى او نادانسته نیست تا از نو دانسته شود، بلکه علم خداوند متعال ازلى و ابدى و همیشگى و سرمدى است، و در حدّ تمام و کمال، و دور از کاستى و نقصان است و نسبت همه ممکنات و موجودات در پیشگاه علم خداوند مساوى و یکسان مى‏باشد، و ما تحقیق در باره این مطلب را در موارد مناسب از مباحث علم إلهى شرح داده‏ایم. و توفیق از خداوند است.

بخشى از این خطبه است:

أَیُّهَا الْمَخْلُوقُ السَّوِیُّ وَ الْمُنْشَأُ الْمَرْعِیُّ- فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْحَامِ وَ مُضَاعَفَاتِ الْأَسْتَارِ- .
بُدِئْتَ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طِینٍ- وَ وُضِعْتَ فِی قَرارٍ مَکِینٍ- إِلى‏ قَدَرٍ مَعْلُومٍ وَ أَجَلٍ مَقْسُومٍ- تَمُورُ فِی بَطْنِ أُمِّکَ جَنِیناً لَا تُحِیرُ دُعَاءً وَ لَا تَسْمَعُ نِدَاءً- ثُمَّ أُخْرِجْتَ مِنْ مَقَرِّکَ إِلَى دَارٍ لَمْ تَشْهَدْهَا- وَ لَمْ تَعْرِفْ سُبُلَ مَنَافِعِهَا- فَمَنْ هَدَاکَ لِاجْتِرَارِ الْغِذَاءِ مِنْ ثَدْیِ أُمِّکَ- وَ عَرَّفَکَ عِنْدَ الْحَاجَهِ مَوَاضِعَ طَلَبِکَ وَ إِرَادَتِکَ- هَیْهَاتَ إِنَّ مَنْ یَعْجِزُ عَنْ صِفَاتِ ذِی الْهَیْئَهِ وَ الْأَدَوَاتِ- فَهُوَ عَنْ صِفَاتِ خَالِقِهِ أَعْجَزُ- وَ مِنْ تَنَاوُلِهِ بِحُدُودِ الْمَخْلُوقِینَ أَبْعَدُ

لغات

سوىّ: درست و معتدل

مرعىّ: مورد توجّه

ترجمه

«اى مخلوق کامل و درست، و اى پدید آمده و نگهدارى شده در زهدانهاى تاریک و پرده‏هاى تو در تو، هستى تو از گلى فشرده آغاز شد، و در جایگاهى امن و آرام، براى زمانى مشخّص و مدّتى معیّن قرار داده شدى، در شکم مادر که جنین بودى مى‏جنبیدى لیکن نه سخنى را پاسخ مى‏گفتى و نه آوازى مى‏شنیدى، سپس از جایگاهت به سرایى که آن را ندیده، و راههاى استفاده از آن را نشناخته بودى بیرون آورده شدى، چه کسى تو را به مکیدن شیر از پستان مادرت راهنمایى کرد و کى تو را به هنگام نیاز به آنچه مى‏خواستى آشنا گردانید هیهات آن کسى که از بیان چگونگى آنچه داراى شکل و اندام مى‏باشد ناتوان است از توصیف آفریننده خویش ناتوانتر، و از شناخت او به وسیله حدود و صفاتى که آفریدگان بدانها شناخته مى‏شوند، دورتر است.»

شرح

در این بخش از خطبه روى سخن امام (ع) به مطلق انسان است، و او را گوشزد مى‏کند به این که آفرینش او در حدّ کمال و اعتدال و مورد رعایت و محافظت بودن او دلیل بر وجود آفریننده دانا و مهربان است، و مى‏دانیم که خداوند انسان را چگونه مى‏آفریند، و به او اندک اندک شکل و صورت مى‏دهد، و تکامل مى‏بخشد تا پا در این جهان مى‏نهد، همچنین امام (ع) دگرگونیهاى احوال، و تغییرات خلقت او را پس از آن یادآورى مى‏کند و مى‏پرسد چه کسى او را به مکیدن غذا از پستان مادرش راهنمایى، و در هنگام نیاز به طریق وصول به آنچه مى‏خواهد یعنى پستان مادر آشنا مى‏کند، و آن حضرت با این گفتار انسان را به وجود آفریننده‏اى که او را به همه نیازمندیهایش هدایت مى‏کند راهنمایى‏ مى‏فرماید، آشکار است که شناخت پروردگار تا این حدّ براى هر کس ضرورى و لازم است هر چند نیازمند اندکى کسب آگاهى باشد، امّا افزون بر این یعنى دانستن صفات کمال و جلال پروردگار امورى است که خرد بشرى به کنه و حقیقت آن دست نمى‏یابد و آنچه از این مسائل مى‏داند تعبیرها و مقایسه‏هایى است که میان خود و خالق برقرار کرده و در باره آنها نیازمند دلیل و برهان است، و ما پیشتر در این باره سخن گفته ‏ایم.

امام (ع) با ذکر واژه هیهات (چه دور است) و جمله تا… و الأدوات دورى و تهیدستى انسان را از درک صفات حق تعالى و ناتوانى او را در این راه گوشزد مى‏کند و بیان مى‏فرماید: کسى که از بیان چگونگى آفرینش خویش، و آگاهى بر سود و زیان جزئیّات اعضاى خود با این که اینها محسوس و در دسترس اویند ناتوان است، از بیان صفات آفریننده خود که دورترین تناسب را با او دارد ناتوانتر، و از درک کنه وى، با مقایسه و تشبیه او به حدود و صفات مخلوق، از هر چیزى به آفریدگار خود دورتر است. و عصمت از خطا و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳

یَا أَخَا ؟ بَنِی أَسَدٍ ؟ إِنَّکَ لَقَلِقُ اَلْوَضِینِ تُرْسِلُ فِی غَیْرِ سَدَدٍ وَ لَکَ بَعْدُ ذِمَامَهُ اَلصِّهْرِ وَ حَقُّ اَلْمَسْأَلَهِ وَ قَدِ اِسْتَعْلَمْتَ فَاعْلَمْ أَمَّا اَلاِسْتِبْدَادُ عَلَیْنَا بِهَذَا اَلْمَقَامِ وَ نَحْنُ اَلْأَعْلَوْنَ نَسَباً وَ اَلْأَشَدُّونَ ؟ بِالرَّسُولِ ص ؟ نَوْطاً فَإِنَّهَا کَانَتْ أَثَرَهً شَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِینَ وَ اَلْحَکَمُ اَللَّهُ وَ اَلْمَعْوَدُ إِلَیْهِ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ .

وَ دَعْ عَنْکَ نَهْباً صِیحَ فِی حَجَرَاتِهِ

وَ هَلُمَّ اَلْخَطْبَ فِی ؟ اِبْنِ أَبِی سُفْیَانَ ؟ فَلَقَدْ أَضْحَکَنِی اَلدَّهْرُ بَعْدَ إِبْکَائِهِ وَ لاَ غَرْوَ وَ اَللَّهِ فَیَا لَهُ خَطْباً یَسْتَفْرِغُ اَلْعَجَبَ وَ یُکْثِرُ اَلْأَوَدَ حَاوَلَ اَلْقَوْمُ إِطْفَاءَ نُورِ اَللَّهِ مِنْ مِصْبَاحِهِ وَ سَدَّ فَوَّارِهِ مِنْ یَنْبُوعِهِ وَ جَدَحُوا بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ شِرْباً وَبِیئاً فَإِنْ تَرْتَفِعْ عَنَّا وَ عَنْهُمْ مِحَنُ اَلْبَلْوَى أَحْمِلْهُمْ مِنَ اَلْحَقِّ عَلَى مَحْضِهِ وَ إِنْ تَکُنِ اَلْأُخْرَى

فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اَللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ 

[ ۱ ] این مرد در روزهاى نبرد صفّین به این پرسش پرداخته بود . ( مترجم )

[ ۲ ] یعنى حادثه غارتگرى را که فریادها در پیرامون آن سر داده شد فروگذار و بیا این حادثه مهمّ راجع به پسر ابى سفیان را بشنو . مصرع نخست این شعر از امرء القیس است . ( مترجم )

و من خطبه له ( علیه ‏السلام ) فی صفه النبی و أهل بیته و أتباع دینه، و فیها یعظ بالتقوى‏
الرسول و أهله و أتباع دینه‏

بَعَثَهُ بِالنُّورِ اَلْمُضِی‏ءِ وَ اَلْبُرْهَانِ اَلْجَلِیِّ وَ اَلْمِنْهَاجِ اَلْبَادِی وَ اَلْکِتَابِ اَلْهَادِی أُسْرَتُهُ خَیْرُ أُسْرَهٍ وَ شَجَرَتُهُ خَیْرُ شَجَرَهٍ أَغْصَانُهَا مُعْتَدِلَهٌ وَ ثِمَارُهَا مُتَهَدِّلَهٌ مَوْلِدُهُ ؟ بِمَکَّهَ ؟ وَ هِجْرَتُهُ ؟ بِطَیْبَهَ ؟ عَلاَ بِهَا ذِکْرُهُ وَ اِمْتَدَّ مِنْهَا صَوْتُهُ أَرْسَلَهُ بِحُجَّهٍ کَافِیَهٍ وَ مَوْعِظَهٍ شَافِیَهٍ وَ دَعْوَهٍ مُتَلاَفِیَهٍ أَظْهَرَ بِهِ اَلشَّرَائِعَ اَلْمَجْهُولَهَ وَ قَمَعَ بِهِ اَلْبِدَعَ اَلْمَدْخُولَهَ وَ بَیَّنَ بِهِ اَلْأَحْکَامَ اَلْمَفْصُولَهَ فَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ اَلْإِسْلاَمِ دَیْناً تَتَحَقَّقْ شِقْوَتُهُ وَ تَنْفَصِمْ عُرْوَتُهُ وَ تَعْظُمْ کَبْوَتُهُ وَ یَکُنْ مَآبُهُ إِلَى اَلْحُزْنِ اَلطَّوِیلِ وَ اَلْعَذَابِ اَلْوَبِیلِ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَى اَللَّهِ تَوَکُّلَ اَلْإِنَابَهِ إِلَیْهِ وَ أَسْتَرْشِدُهُ اَلسَّبِیلَ اَلْمُؤَدِّیَهَ إِلَى جَنَّتِهِ اَلْقَاصِدَهَ إِلَى مَحَلِّ رَغْبَتِهِ أُوصِیکُمْ عِبَادَ اَللَّهِ بِتَقْوَى اَللَّهِ وَ طَاعَتِهِ فَإِنَّهَا اَلنَّجَاهُ غَداً وَ اَلْمَنْجَاهُ أَبَداً رَهَّبَ فَأَبْلَغَ وَ رَغَّبَ فَأَسْبَغَ وَ وَصَفَ لَکُمُ اَلدُّنْیَا وَ اِنْقِطَاعَهَا وَ زَوَالَهَا وَ اِنْتِقَالَهَا فَأَعْرِضُوا عَمَّا یُعْجِبُکُمْ فِیهَا لِقِلَّهِ مَا یَصْحَبُکُمْ مِنْهَا أَقْرَبُ دَارٍ مِنْ سَخَطِ اَللَّهِ وَ أَبْعَدُهَا مِنْ رِضْوَانِ اَللَّهِ فَغُضُّوا عَنْکُمْ عِبَادَ اَللَّهِ غُمُومَهَا وَ أَشْغَالَهَا لِمَا قَدْ أَیْقَنْتُمْ بِهِ مِنْ فِرَاقِهَا وَ تَصَرُّفِ حَالاَتِهَا فَاحْذَرُوهَا حَذَرَ اَلشَّفِیقِ اَلنَّاصِحِ وَ اَلْمُجِدِّ اَلْکَادِحِ وَ اِعْتَبِرُوا بِمَا قَدْ رَأَیْتُمْ مِنْ مَصَارِعِ اَلْقُرُونِ قَبْلَکُمْ قَدْ تَزَایَلَتْ أَوْصَالُهُمْ وَ زَالَتْ أَبْصَارُهُمْ وَ أَسْمَاعُهُمْ وَ ذَهَبَ شَرَفُهُمْ وَ عِزُّهُمْ وَ اِنْقَطَعَ سُرُورُهُمْ وَ نَعِیمُهُمْ فَبُدِّلُوا بِقُرْبِ اَلْأَوْلاَدِ فَقْدَهَا وَ بِصُحْبَهِ اَلْأَزْوَاجِ مُفَارَقَتَهَا لاَ یَتَفَاخَرُونَ وَ لاَ یَتَنَاسَلُونَ وَ لاَ یَتَزَاوَرُونَ وَ لاَ یَتَحَاوَرُونَ فَاحْذَرُوا عِبَادَ اَللَّهِ حَذَرَ اَلْغَالِبِ لِنَفْسِهِ اَلْمَانِعِ لِشَهْوَتِهِ اَلنَّاظِرِ بِعَقْلِهِ فَإِنَّ اَلْأَمْرَ وَاضِحٌ وَ اَلْعَلَمَ قَائِمٌ وَ اَلطَّرِیقَ جَدَدٌ وَ اَلسَّبِیلَ قَصْدٌ

ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی جلد۳

وَ لَقَدْ أَحْسَنْتُ جِوَارَکُمْ وَ أَحَطْتُ بِجُهْدِی مِنْ وَرَائِکُمْ وَ أَعْتَقْتُکُمْ مِنْ رِبَقِ اَلذُّلِّ وَ حَلَقِ اَلضَّیْمِ شُکْراً مِنِّی لِلْبِرِّ اَلْقَلِیلِ وَ إِطْرَاقاً عَمَّا أَدْرَکَهُ اَلْبَصَرُ وَ شَهِدَهُ اَلْبَدَنُ مِنَ اَلْمُنْکَرِ اَلْکَثِیرِ

ترجمه

از خطبه‏ هاى آن حضرت علیه السّلام است :

«من همسایه نیکویى برایتان بودم، و با توان خود شما را از پشت سر پاسدارى کردم، و از بند ذلّت و زنجیر ستم شما را رهایى دادم، نیکى اندک شما را سپاسگزارم، و از کارهاى زشت بسیارى که به چشم دیده و در حضور من واقع شده چشم مى‏پوشم.»

شرح

جمله أحطت بجهدی من ورائکم اشاره به حفظ و حراست آن حضرت از آنان است، و منظور از آزاد ساختن آنها از بند ذلّت و زنجیر ستم، حمایت آن بزرگوار از آنان در برابر دشمنان، و عزّت و سربلندى آنها به برکت وجود آن حضرت است، پس از این امام (ع) سپاس خود را از رفتار نیک اندک آنها اظهار داشته و مراد او آن مقدارى است که خدا را اطاعت و از او فرمانبردارى کرده‏ اند و هم از این که چشم پوشى کرده با مسامحه و عفو از کارهاى زشت بسیارى که در حضور او انجام داده‏اند بر آنها منّت نهاده است.

اگر گفته شود: چگونه براى آن حضرت روا بوده کار ناپسندى را که مشاهده‏ کرده نهى نکند و در برابر آن سکوت فرماید پاسخ این است که اینها از نوع منکرات و کارهاى ناپسندى بوده که رفع آنها با زور و جبر براى آن حضرت میسّر نبوده است، زیرا در این مورد ممکن است شدّت و زور، مفسده‏اى به وجود آورد که از آنچه مرتکب مى‏ شوند بزرگتر و زیانبارتر باشد. بدیهى است مردم، معصوم از خطا نیستند، و هیچ دولت و حکومتى نمى‏تواند بدون این که به نیکان نیکى و نسبت به بدان و خطاکاران گذشت و اغماض داشته باشد استوار و پا بر جا گردد.
و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح‏ نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم بحرانی ج ۳

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی جَعَلَ اَلْحَمْدَ مِفْتَاحاً لِذِکْرِهِ وَ سَبَباً لِلْمَزِیدِ مِنْ فَضْلِهِ وَ دَلِیلاً عَلَى آلاَئِهِ وَ عَظَمَتِهِ عِبَادَ اَللَّهِ إِنَّ اَلدَّهْرَ یَجْرِی بِالْبَاقِینَ کَجَرْیِهِ بِالْمَاضِینَ لاَ یَعُودُ مَا قَدْ وَلَّى مِنْهُ وَ لاَ یَبْقَى سَرْمَداً مَا فِیهِ آخِرُ فَعَالِهِ کَأَوَّلِهِ مُتَشَابِهَهٌ أُمُورُهُ مُتَظَاهِرَهٌ أَعْلاَمُهُ فَکَأَنَّکُمْ بِالسَّاعَهِ تَحْدُوکُمْ حَدْوَ اَلزَّاجِرِ بِشَوْلِهِ فَمَنْ شَغَلَ نَفْسَهُ بِغَیْرِ نَفْسِهِ تَحَیَّرَ فِی اَلظُّلُمَاتِ وَ اِرْتَبَکَ فِی اَلْهَلَکَاتِ وَ مَدَّتْ بِهِ شَیَاطِینُهُ فِی طُغْیَانِهِ وَ زَیَّنَتْ لَهُ سَیِّئَ أَعْمَالِهِ فَالْجَنَّهُ غَایَهُ اَلسَّابِقِینَ وَ اَلنَّارُ غَایَهُ اَلْمُفَرِّطِینَ اِعْلَمُوا عِبَادَ اَللَّهِ أَنَّ اَلتَّقْوَى دَارُ حِصْنٍ عَزِیزٍ وَ اَلْفُجُورَ دَارُ حِصْنٍ ذَلِیلٍ لاَ یَمْنَعُ أَهْلَهُ وَ لاَ یُحْرِزُ مَنْ لَجَأَ إِلَیْهِ أَلاَ وَ بِالتَّقْوَى تُقْطَعُ حُمَهُ اَلْخَطَایَا وَ بِالْیَقِینِ تُدْرَکُ اَلْغَایَهُ اَلْقُصْوَى عِبَادَ اَللَّهِ اَللَّهَ اَللَّهَ فِی أَعَزِّ اَلْأَنْفُسِ عَلَیْکُمْ وَ أَحَبِّهَا إِلَیْکُمْ فَإِنَّ اَللَّهَ قَدْ أَوْضَحَ لَکُمْ سَبِیلَ اَلْحَقِّ وَ أَنَارَ طُرُقَهُ فَشِقْوَهٌ لاَزِمَهٌ أَوْ سَعَادَهٌ دَائِمَهٌ فَتَزَوَّدُوا فِی أَیَّامِ اَلْفَنَاءِ لِأَیَّامِ اَلْبَقَاءِ قَدْ دُلِلْتُمْ عَلَى اَلزَّادِ وَ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ وَ حُثِثْتُمْ عَلَى اَلْمَسِیرِ فَإِنَّمَا أَنْتُمْ کَرَکْبٍ وُقُوفٍ لاَ یَدْرُونَ مَتَى یُؤْمَرُونَ بِالسَّیْرِ أَلاَ فَمَا یَصْنَعُ بِالدُّنْیَا مَنْ خُلِقَ لِلْآخِرَهِ وَ مَا یَصْنَعُ بِالْمَالِ مَنْ عَمَّا قَلِیلٍ یُسْلَبُهُ وَ تَبْقَى عَلَیْهِ تَبِعَتُهُ وَ حِسَابُهُ عِبَادَ اَللَّهِ إِنَّهُ لَیْسَ لِمَا وَعَدَ اَللَّهُ مِنَ اَلْخَیْرِ مَتْرَکٌ وَ لاَ فِیمَا نَهَى عَنْهُ مِنَ اَلشَّرِّ مَرْغَبٌ عِبَادَ اَللَّهِ اِحْذَرُوا یَوْماً تُفْحَصُ فِیهِ اَلْأَعْمَالُ وَ یَکْثُرُ فِیهِ اَلزِّلْزَالُ وَ تَشِیبُ فِیهِ اَلْأَطْفَالُ

اِعْلَمُوا عِبَادَ اَللَّهِ أَنَّ عَلَیْکُمْ رَصَداً مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ عُیُوناً مِنْ جَوَارِحِکُمْ وَ حُفَّاظَ صِدْقٍ یَحْفَظُونَ أَعْمَالَکُمْ وَ عَدَدَ أَنْفَاسِکُمْ لاَ تَسْتُرُکُمْ مِنْهُمْ ظُلْمَهُ لَیْلٍ دَاجٍ وَ لاَ یُکِنُّکُمْ مِنْهُمْ بَابٌ ذُو رِتَاجٍ وَ إِنَّ غَداً مِنَ اَلْیَوْمِ قَرِیبٌ یَذْهَبُ اَلْیَوْمُ بِمَا فِیهِ وَ یَجِی‏ءُ اَلْغَدُ لاَحِقاً بِهِ فَکَأَنَّ کُلَّ اِمْرِئٍ مِنْکُمْ قَدْ بَلَغَ مِنَ اَلْأَرْضِ مَنْزِلَ وَحْدَتِهِ وَ مَخَطَّ حُفْرَتِهِ فَیَا لَهُ مِنْ بَیْتِ وَحْدَهٍ وَ مَنْزِلِ وَحْشَهٍ وَ مُفْرَدِ غُرْبَهٍ وَ کَأَنَّ اَلصَّیْحَهَ قَدْ أَتَتْکُمْ وَ اَلسَّاعَهَ قَدْ غَشِیَتْکُمْ وَ بَرَزْتُمْ لِفَصْلِ اَلْقَضَاءِ قَدْ زَاحَتْ عَنْکُمُ اَلْأَبَاطِیلُ وَ اِضْمَحَلَّتْ عَنْکُمُ اَلْعِلَلُ وَ اِسْتَحَقَّتْ بِکُمُ اَلْحَقَائِقُ وَ صَدَرَتْ بِکُمُ اَلْأُمُورُ مَصَادِرَهَا فَاتَّعِظُوا بِالْعِبَرِ وَ اِعْتَبِرُوا بِالْغِیَرِ وَ اِنْتَفِعُوا بِالنُّذُرِ

لغات

شول: شتر مادّه ‏اى است که شیرش خشک شده و پستانش بالا رفته و هفت ماه از زاییدنش گذشته است، مفرد آن بر خلاف قیاس شائله است.

ارتباک: آمیختگى 

حمه العقرب: نیش کژدم و این محلّ زهر آن است.

رتاج: بستن

ترجمه

از خطبه ‏هاى آن حضرت علیه السّلام است

«ستایش ویژه خداوندى است که «حمد» را کلید یاد خود، و سبب مزید فضل و احسان، و راهنماى نعمتها و بزرگواریش قرار داده است.
اى بندگان خدا روزگار بر پسینیان همان گونه مى‏ گذرد که بر پیشینیان گذشته است، آنچه از آن سپرى شده باز نمى‏ گردد و آنچه در آن هست جاودانى نیست، آخر کار آن همچون آغاز اوست، مصیبتهاى آن همانند و دلایل آن مؤیّد یکدیگرند، گویا براى رساندن به قیامت، شما را مانند ساربانى که شتران فارغ از زایمان را با شتاب مى‏راند به سرعت به پیش مى‏برد، پس کسى که توجّهش را به غیر خود مشغول سازد در تاریکیها حیران و در تباهیها سرگردان شود، و شیطانهایش وى را به سرکشى وادار کنند، و کردار بدش را در نظرش نیکو آرایش دهند، آرى بهشت، مقصد پیشتازان، و آتش، سرانجام تقصیر کاران است.
اى بندگان خدا بدانید تقوا پناهگاهى است ارجمند و استوار، و گناه و بى‏ تقوایى سرایى است سست و خوار، که بدى را از اهلش دور نمى‏سازد، و کسى را که به آن پناه برد حفظ نمى‏کند، آگاه باشید به وسیله پرهیزگارى نیش زهرآگین گناهان بریده مى‏شود، و با یقین عالیترین درجات به دست مى‏آید.
بندگان خدا از خدا بترسید، بترسید در باره آنانى که نزد شما عزیزترین و محبوبترین کسان به شمارند، زیرا خداوند دین حقّ را براى شما آشکار و راههاى آن را برایتان روشن ساخته است، فرجام کار یا بدبختى دائمى و یا سعادت همیشگى است، پس در این روزهاى فانى براى ایّام باقى، زاد و توشه آماده سازید، شما به توشه آخرت راهنمایى گردیده، و به کوچ کردن، فرمان داده شده ‏اید، و براى به راه افتادن ترغیب شده‏ اید، همانا شما همچون سوارانى هستید که بر جاى ایستاده‏ اید و نمى‏دانید در چه زمان دستور حرکت به شما داده خواهد شد، هان کسى را که براى آخرت آفریده شده با دنیا چه کار است و با مالى که بزودى از او گرفته مى‏شود و تنها و بال و حساب آن براى او باقى است چه مى‏کند بندگان خدا پاداشهاى نیکى را که خداوند وعده داده رها کردنى نیست، و کیفر کارهاى بدى را که نهى کرده خواستنى نیست.
بندگان خدا بپرهیزید از روزى که در آن کارها باز پرسى مى‏شود، و لرزه و اضطراب در آن بسیار است و کودکان از بیم آن پیر مى‏شوند.
بندگان خدا بدانید مراقبانى از خودتان و دیده‏بانانى از اعضا و جوارحتان و حسابگران راستگویى بر شما گمارده‏اند که کارها و شماره نفسهایتان را ثبت مى‏کنند، ظلمت شب تار، شما را از آنها پوشیده نمى‏دارد و درهاى محکم و استوار، شما را از آنها پنهان نمى‏سازد، همانا فردا به امروز نزدیک است.
امروز با همه آنچه در آن است سپرى مى‏شود، و فردا از پى آن در مى‏آید، (و این آن چنان سریع است) که گویى هر کدام از شما به منزل‏ تنهایى و گودال گور خویش رسیده است، اى واى از آن خانه وحدت، و سراى وحشت و بى کسى غربت، و گویى نفخه صور دمیده، و قیامت شما را فرا گرفته و براى داورى حاضر شده ‏اید، در حالى که باطلها از شما زدوده گشته، و بهانه ‏ها از میان رفته و حقایق بر شما ثابت گردیده و اوضاع، چگونگى خود را بر شما نمایان ساخته است، بنا بر این از عبرتها پند بیاموزید و از دگرگونیهاى روزگار عبرت اندوزید، و از این هشدارها سود برگیرید.»

شرح

امام (ع) خداوند را از چند نظر به شرح زیر ستایش کرده است:

۱- این که خداوند در چندین سوره قرآن «حمد» را کلید و سرآغاز ذکر خود قرار داده است.
۲- این که حمد سبب مزید بخشایش اوست، و مراد از حمد در این جا شکر است چنان که خداوند متعال فرموده است: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ«»» و مى‏دانیم که شکر نعمت، نعمتت افزون کند.
۳- این که حمد دلیل بر نعمتهاى خداوند است، زیرا شکر تنها براى و لی نعمت گزارده مى‏ شود، و دلیل بزرگى اوست و استحقاق شکر اختصاص به ذات مقدّس حقّ تعالى دارد و اوست که سزاوار شکر و سپاس است، زیرا او مبدأ همه نعمتهاست و شکر جز براى او شایسته نیست.

پس از این امام (ع) به پند و اندرز شنوندگان مى‏پردازد، و رفتار روزگار را با گذشتگان به آنها گوشزد مى‏کند، تا به توجّه به این که آنها نیز مانند گذشتگان و ملحق به آنهایند از گمراهى باز گردند و براى زندگى پس از مرگ کار کنند، سپس به احوال روزگار و سپرى شدن ایّام آن اشاره مى‏کند که هر چه از آن مى‏گذرد دیگر باز نمى‏گردد و این که هر دورانى را اهلى و بهره‏ اى از دنیاست که‏ وجود آن در گرو وجود همان دوران است و با سپرى شدن آن از میان مى‏رود و براى همیشه پایدار و باقى نمى‏ ماند.

این که فرموده است: آخر فعاله کأوّله

یعنى آثار و اعمال روزگار شبیه یکدیگر و آنچه در آخر آن خواهد گذشت همانند آغاز آن است، بدین معناست که آنچه در یک زمان موجب آبادانى و شکوفایى مى‏شود با سپرى شدن آن زمان، رونق و آبادانى آن نیز به پایان مى‏رسد و احوال روزگار پیوسته بدین گونه و بر یک قانون سپرى مى‏گردد، جمله متشابهه اموره نیز به همین معناست، زیرا همان گونه که روزگار در گذشته و از نخست گروهى را به تهیدستى و برخى را به توانگرى و عدّه‏اى را به زبونى و بعضى را به سوى مجد و شرف مى‏کشانیده، و به دسته‏اى جامه هستى پوشانیده و عدّه دیگر را به دیار نیستى فرستاده است پس از این و در آخر نیز چنین است.

فرموده است: متظاهره أعلامه.
یعنى: دلایلى که بر طبیعت و خصلت روزگار، و چگونگى عمل و رفتار او با مردم در گذشته و حال، وجود دارد مؤیّد یکدیگرند.
این که امور مذکور به روزگار نسبت داده شده در صورتى که فاعل حقیقى خداوند است و چنان که پیش از این گفته شد روزگار تنها وسیله تکوین و پیدایش حوادث مى‏باشد، بنا بر اوهام و اندیشه‏ هاى عرب است.
پس از این امام (ع) نزدیک بودن قیامت را گوشزد و آن را تشبیه مى‏کند به ساربانى که شتران را به جلو مى‏راند و آنان را به حرکت و شتاب بر مى‏انگیزاند، از سخنانى که پیش از این در این باره گفته شده کیفیّت این سوق و حرکت و وجه استعاره آن دانسته شده است، در جمله فکأنّکم بالسّاعه تحدوکم وجه مشابهت، شتاب و بر انگیختن است و این که ناقه‏ هاى شول اختصاص به ذکر داده شده براى این است که این شتران، سبکبار و از لغزیدن و افتادن مصون بوده و به سختى و شتاب رانده مى‏ شوند.
چون امام (ع) نزدیک بودن رستاخیز را به شنوندگان گوشزد فرموده و تذکّر داده که قیامت آنان را با شتاب به پیش مى‏راند، اینک تأکید مى‏کند که هر کس باید به اصلاح نفس خویش مشغول باشد، زیرا هر کس جز به نفس خویش بپردازد، نمى‏تواند در تاریکیهاى راه آخرت، از نور هدایت بر خوردار شود، بلکه آنچه او از اشتغال به امور دنیا و بهره‏بردارى از لذّات آن به دست مى‏آورد، پرده ‏ها و حجابهایى است که از حالات مختلف بدن ناشى و عارض جان او مى‏گردد، و دانسته ‏ایم که این حجابها پرده بر دیده باطن مى‏ کشد، و انسان را از بصیرت و بینش محروم مى‏سازد، و ناچار در این تیرگیها و تاریکیها سرگردان مى‏شود، و در ورطه‏ ها و مهلکه ‏هاى این راه گرفتار و پریشان مى‏ گردد، و شیاطین و نفس امّاره، او را به سرکشى و طغیان وا مى‏دارند، و کردار بد او را در نظرش خوب جلوه مى‏دهند، پس از این امام (ع) به غایت و نهایتى که انسان در پیش روى خود دارد اشاره مى‏کند، و بهشت را به آنانى که در طاعت پیشى جسته، و دوزخ را به کسانى که در این راه کوتاهى کرده‏اند اختصاص مى‏دهد، و چون ذکر بهشت در جذب مردم براى تحصیل آن، و ذکر دوزخ براى پرهیز از آن کافى است، لذا یاد بهشت را با فضیلت کوشیدن و پیشى گرفتن و ذکر دوزخ را با صفت زشت کوتاهى و تقصیر مقرون داشته است، تا انگیزه تحصیل هدف عالیتر تقویت شود، و از آنچه باعث رسیدن به پایانى زشت است بیشتر اجتناب گردد، دیگر این که چون پیشى گرفتن و کوتاهى کردن هر کدام علّت براى رسیدن به دو هدف مذکور است امام (ع) با ذکر سبب و علّت هر کدام، مردم را به طلب یکى و اجتناب از دیگرى هدایت و راهنمایى فرموده است.

سپس آن حضرت دوباره فضیلت تقوا را گوشزد مى‏کند و براى آن واژه الدّار الحصینه (سراى استوار) را استعاره فرموده است، یعنى هر کس به آن تحصّن جوید نیرومند مى‏گردد، زیرا تقوا نفس را در حصار مصونیّت خود قرار مى‏دهد براى این که تقوا در دنیا او را از اخلاق ناپسند که باعث پستى و فرومایگى و افتادن دربسیارى از ورطه‏ هاى هلاکت دنیوى است حفظ مى‏کند، و در آخرت نیز وى را از آثار و ثمرات این صفات زشت و ملکات پست که مستلزم عذاب دردناک الهى است مصون مى‏دارد، همچنین آن حضرت به صفت زشت فجور (آلودگى به گناه) که عبارت از نقصان عفّت است اشاره مى‏کند و براى آن واژه حصن ذلیل را استعاره فرموده است، یعنى فجور سرایى است زبون که فاقد ایمنى است وجه استعاره این است که فجور و تبهکارى مستلزم ارتکاب اعمالى است که ضدّ تقوا و پرهیزگارى است، و چون این واژه در مقابل عفّت قرار دارد لازم است در این جا تقوا به عفّت و زهد که جنبه خوب و پسندیده صفت بهیمى و شهوانى انسان است تخصیص و تفسیر گردد.

پس از این امام (ع) یکى دیگر از فضیلتهاى تقوا را بیان مى‏کند که آن قطع کننده و بر کننده نیش زهرآلود گناهان است، واژه حمه براى خطاها و گناهان استعاره شده، زیرا همان گونه که نیش کژدم یا زهر آن موجب اذیّت و آزار است گناهان نیز در آخرت موجب شکنجه و عذاب است، برخى حمه را با تشدید نقل کرده‏اند که در این صورت مراد شدّت و سختى گناهان است، زیرا در تعبیر حمّه الحرّ مراد شدّت گرماست این که تقوا نیش زهرآگین سختى و بدبختى گناهان را قطع، و آثار آن را محو مى‏کند روشن است و نیازى به توضیح و تفسیر ندارد.
امام (ع) پس از آن که تقوا و پرهیزگارى را برکننده و از بیخ برآرنده مادّه و ریشه گناهان معرّفى فرموده از نظر این که تقوا موجب اصلاح قواى عملى انسان است به صفت یقین که موجب اصلاح قواى نظرى و سبب وصول به هدف نهایى و عالیترین مقاصد انسانى است اشاره مى‏فرماید، زیرا انسان اگر به وسیله یقین به کمال قواى نظرى، و به سبب تقوا به اصلاح قواى عملى دست یابد به هدف عالى و مقصد نهایى که وصول به درجه کمال انسانى است نائل شده است.

سپس آن حضرت شنوندگان را بیم مى‏دهد که در باره آنچه نزد آنها عزیزتر و محبوبتر است از خداوند بترسند، در این سخن اشاره است به این که نفس آدمى‏ داراى مراتب متعدّد است، به اعتبارى مطمئنّه، و به اعتبار دیگر امّاره، و در مرحله‏اى لوّامه است، همچنین از نظر عاقله و از نظر دیگر شهویّه و در مرحله‏اى غضبیّه است، و در این جا اشاره به مراتب سه گانه اخیر است که گرامیترین آنها نفس عاقله است، زیرا همین نفس عاقله است که پس از مرگ نیز باقى و پایدار مى‏ماند، و مستحقّ ثواب یا عقاب مى‏گردد و در باره آن توصیه و سفارش شده است، و مقصود از این هشدار این است که انسان نفس خود را کاملا از آنچه موجب هلاکت او در آخرت مى‏گردد حفظ کند، و این به وسیله استقامت در دین خدا و سلوک در راه او میسّر مى‏گردد، از این رو فرموده است: خداوند راه حقّ را براى شما آشکار و گذرگاههاى آن را برایتان بیان کرده است، در برخى از نسخه‏ ها أنار طرقه نقل شده است یعنى با آیات و انذارهاى خود راههاى آن را روشن کرده است.

پس از این امام (ع) به پایان و نتیجه راه حقّ و باطل اشاره کرده و فرموده است: پایان کار یا بد بختى دائمى و یا سعادت همیشگى است، و سپس براى بار دیگر تشویق مى‏کند که توشه آخرت برگیرند و پیش از این بیان فرموده بود که توشه آخرت تقوا و پرهیزگارى است چنان که خداوند متعال فرموده است: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوى‏«»»، مراد از ایّام بقا دوران پس از مرگ است، این که فرموده است: قد دللتم على الزّاد آیه‏اى است که خداوند در آن مردم را به چگونگى توشه آخرت دلالت، و به کوچ کردن و شتافتن امر کرده است، و آن آیه شریفه «سارِعُوا إِلى‏ مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّهٍ…«»» مى‏باشد، همچنین آیه «فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ«»» است، لیکن بطور کلّى همه اوامرى که در باره اعراض از دنیا و دورى جستن از آن است مستلزم ترغیب مردم به وارستگى و دل از دنیا کندن است، زیرا منظور از کوچ‏ کردن در این جا طىّ درجات معرفت و عمل در راه خدا و سلوک در صراط مستقیم است، و ممکن است مراد از حثثتم على المسیر (بر کوچ کردن ترغیب شده‏اید) ترغیب شب و روز باشد که با از پى هم در آمدن خود عمرها را مى‏گ ذرانند و انسان را به سوى مقصد مى‏رانند، آنها در این کار با شور و شوق و سرسختى عمل مى‏کنند و بر یکدیگر سبقت مى‏گیرند، از این رو لازم است با توجّه و هشیارى به این که شب و روز آنان را به سوى آخرت سوق مى‏دهد براى آن جا زاد و توشه فراهم کنند.

فرموده است: و إنّما أنتم کرکب… تا آخر.
جهت مشابهت انسانها به سواران روشن است، زیرا روح آدمى به منزله سواره و بدن و قواى نفسانى او مانند مرکب است و راهى که مى‏پیماید جهان حسّ و عقل است، منظور از سیر، پیش از مرگ که در جمله و حثثتم على المسیر آمده است فعالیّتها و تلاشهاى نفس، براى تحصیل کمالات سودمند و سعادتبخش در دو جهان حسّ و اندیشه است و همین کمالات توشه و زاد راه آخرت براى رسیدن به سعادت باقى است. امّا سیر دوّم، در آن جا که فرموده است آنها سوارانى هستند ایستاده و منتظر، که نمى‏دانند در چه زمان به آنها دستور حرکت داده مى‏شود، عبارت از کوچ کردن از دنیا به سوى آخرت، و زایل شدن بدن، و پیمودن عقبات و راههاى دشوار مرگ و قبر است، زیرا انسان زمان اینها را نمى‏داند، با این توضیح معناى گفتار آن حضرت که فرموده است: و أمرتم بالظّعن و همچنین مفهوم عبارت لا تدرون متى تؤمرون بالسّیر روشن مى‏گردد و دانسته مى‏شود که بر خلاف آنچه برخى گمان کرده‏اند، این دو سخن با یکدیگر منافات ندارد.

پس از این امام (ع) با بیان این که انسان براى دنیا آفریده نشده بلکه براى غیر آن خلق گردیده به تحقیر دنیا و لزوم دورى جستن از آن پرداخته است، زیرا مقتضاى عقل این است که انسان براى چیزى که به خاطر آن آفریده شده کار کند، همچنین با ذکر این که بزودى با فرا رسیدن مرگ، اموال انسان از او گرفته‏ خواهد شد مال دنیا را حقیر و ناچیز مى ‏شمارد، همان اموالى که تنها حساب آن بر عهده ‏اش باقى مى‏ماند، و وبال و تبعات آن که بر اثر محبّت در تحصیل و جمع مال، و همچنین اعمال غیر عادلانه به صورت کژدمهایى در آمده است، پیوسته با نیش خود گردآورنده مال را مى‏آزارند، سپس مردم را به آنچه خداوند وعده داده ترغیب و گوشزد مى‏کند که وعده‏هاى خداوند را نمى‏توان ترک کرد یعنى به اندازه‏اى گرانقدر و پر ارزش است که چیزى با آن برابر نمى‏شود، همچنین مردم را از ارتکاب آنچه خداوند نهى کرده است به نفرت و بیزارى دستور و تذکّر مى‏دهد که این اعمال سزاوار رغبت نیست، یعنى در آنچه خداوند منع کرده هیچ مصلحت و فایده‏اى نیست که سزاوار باشد انسان خردمند آن را هدف و مطلوب خود قرار دهد، زیرا خداوند متعال به مصالح امور از همه داناتر است، و اگر در چیزى مصلحت و رجحانى باشد شایسته جود و کرم او نیست که بندگان را از آن باز دارد.

سپس آن حضرت مردم را از روز جزا بیم و پرهیز مى‏دهد، و آن را بگونه‏ اى تعریف و توصیف مى‏کند که انسان از آن بیمناک مى‏شود و براى رهایى از آن به کار و عمل مى ‏پردازد، مى‏فرماید قیامت روز بررسى اعمال و رسیدگى به حساب است، چنان که قرآن فرموده است: «وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«»» و روز زلزال است چنان که فرموده است: «إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها«»» و روزى است که کودکان یکباره پیر شوند که در قرآن است «یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً«»» باید دانست این صفاتى که براى قیامت بیان شده در شرع ظاهر و ثابت است، لیکن برخى از یاوه اندیشان به تأویل آنها پرداخته و گفته‏اند: فحص از اعمال عبارت از احاطه لوح محفوظ به اعمال و ظهور آنها در نفس هنگام جدایى آن از بدن، و یا چنان که‏ پیش از این شرح داده شده نقش بستن آنها در نفوس است، همچنان که خداوند متعال فرموده است: «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً«»» و محتمل است مراد از ظهور زلزال دگرگونى و تشویش و اضطرابى باشد که ناگزیر هنگام جدایى از بدن بر نفس عارض مى‏گردد و چنان که پیش از این نیز اشاره شد دنیا گورستان نفوس است، امّا در باره پیر شدن کودکان، بسیارى از اوقات این جمله بطور کنایه آورده مى‏شود تا نهایت شدّت امرى را برساند، چنان که اگر کارى سخت و دشوار گردد در باره آن گفته مى‏شود این کار موها را سپید و کودکان را پیر مى‏کند، آشکار است که براى نفس انسان چیزى سخت‏تر و دشوارتر از حال جدایى آن از بدن و احوال پس از آن نیست.

پس از این سخنان امام (ع) با ذکر این که هر کسى را نگهبانى قرین و همراه است مردم را از ارتکاب گناه بیم مى‏دهد، مراد از نگهبان، اعضا و جوارح انسان است، چنان که خداوند متعال فرموده است: «یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ«»» و فرموده است: «وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا«»» شهادت در این جا، گواهى دادن و بازگو کردن به زبان حال است، زیرا هر عضوى از اعضاى انسان که مباشر یکى از افعال اوست حضورش در علم الهى با آنچه از او صادر شده به منزله شهادت زبانى در حضور پروردگار است، و دلالتى گویاتر دارد، مراد از حافظان صدق، کرام الکاتبین است که در ذیل خطبه نخست در باره آنها سخن گفته ‏ایم، و این که چیزى انسان را از آنها پوشیده نمى‏دارد معناى آن‏ روشن است.

سپس امام (ع) هشدار مى‏دهد که فردا نزدیک است، و این اشاره به فرداى مرگ است و پس از آن رسیدن به خانه تنهایى را یادآورى مى‏کند، و مراد از آن گور است که آن را به اوصافى هراس انگیز و نفرت‏زا توصیف مى‏کند که انسان وادار مى‏شود براى روزى که در آن قرار مى‏گیرد و احوال پس از آن به عمل پردازد، سپس صیحه وقوع رستاخیز را تذکّر مى‏دهد، و منظور از آن صیحه دوّم است که در آیه «إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَهً واحِدَهً فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ«»» آمده و نفخه دوم است که در آیه «وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ«»» ذکر شده است، پس از این به قیامت کبرا و حضور براى داورى قطعى اشاره مى‏کند و آن عبارت از این است که به فرمان خداوند هر کسى در حال و وضعى قرار مى‏گیرد که مستحقّ آن بوده و از آن ناگزیر است، یا عذاب دائمى و یا نعیم همیشگى و این پس از آن است که زنگارهاى باطلى که قابل زدودن است از نفوسى که در مرتبه‏اى از کمالند زدوده شده، و به عالم خود پیوسته باشند، و علل و امراض نفوس از میان رفته و خلایق مستحقّ حقوق خود شده، و هر کسى به ثمره و نتیجه آنچه از پیش براى خود فرستاده بازگشته باشد.

آن حضرت پس از این به پند و اندرزى جامع و همه جانبه مى‏پردازد و دستور مى‏دهد که از عبرتها پند گیرند، بدیهى است آنچه انسان را متوجّه احوال آخرت مى‏کند عبرت است، همچنین از تغییرها و دگرگونیها پند آموزند، واژه غیر جمع غیره بر وزن فعله و مشتق از تغیّر به معناى دگرگونى است، و عبرت گرفتن از دگرگونیهاى روزگار به کار بستن موعظه‏ها و باز ایستادن از منکرات است، سپس‏ تذکّر مى‏دهد که از نذر یعنى بیم دهندگان سود گیرند و بیم دهندگان اعمّ از انسان و جز آن است، بلکه هر امرى که انسان را در باره احوال آخرت بترساند نذیر و بیم دهنده است، و سود بردن از آن بیمناک شدن از آن است، و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح‏ نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳ ،

أَمْرُهُ قَضَاءٌ وَ حِکْمَهٌ وَ رِضَاهُ أَمَانٌ وَ رَحْمَهُ یَقْضِی بِعِلْمٍ وَ یَعْفُو بِحِلْمٍ اَللَّهُمَّ لَکَ اَلْحَمْدُ عَلَى مَا تَأْخُذُ وَ تُعْطِی وَ عَلَى مَا تُعَافِی وَ تَبْتَلِی حَمْداً یَکُونُ أَرْضَى اَلْحَمْدِ لَکَ وَ أَحَبَّ اَلْحَمْدِ إِلَیْکَ وَ أَفْضَلَ اَلْحَمْدِ عِنْدَکَ حَمْداً یَمْلَأُ مَا خَلَقْتَ وَ یَبْلُغُ مَا أَرَدْتَ حَمْداً لاَ یُحْجَبُ عَنْکَ وَ لاَ یُقْصَرُ دُونَکَ حَمْداً لاَ یَنْقَطِعُ عَدَدُهُ وَ لاَ یَفْنَى مَدَدُهُ فَلَسْنَا نَعْلَمُ کُنْهَ عَظَمَتِکَ إِلاَّ أَنَّا نَعْلَمُ أَنَّکَ حَیٌّ قَیُّومُ لاَ تَأْخُذُکَ سِنَهٌ وَ لاَ نَوْمٌ لَمْ یَنْتَهِ إِلَیْکَ نَظَرٌ وَ لَمْ یُدْرِکْکَ بَصَرٌ أَدْرَکْتَ اَلْأَبْصَارَ وَ أَحْصَیْتَ اَلْأَعْمَالَ وَ أَخَذْتَ بِالنَّوَاصِی وَ اَلْأَقْدَامِ وَ مَا اَلَّذِی نَرَى مِنْ خَلْقِکَ وَ نَعْجَبُ لَهُ مِنْ قُدْرَتِکَ وَ نَصِفُهُ مِنْ عَظِیمِ سُلْطَانِکَ وَ مَا تَغَیَّبَ عَنَّا مِنْهُ وَ قَصُرَتْ أَبْصَارُنَا عَنْهُ وَ اِنْتَهَتْ عُقُولُنَا دُونَهُ وَ حَالَتْ سُتُورُ اَلْغُیُوبِ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ أَعْظَمُ فَمَنْ فَرَّغَ قَلْبَهُ وَ أَعْمَلَ فِکْرَهُ لِیَعْلَمَ کَیْفَ أَقَمْتَ عَرْشَکَ وَ کَیْفَ ذَرَأْتَ خَلْقَکَ وَ کَیْفَ عَلَّقْتَ فِی اَلْهَوَاءِ سَمَاوَاتِکَ وَ کَیْفَ مَدَدْتَ عَلَى مَوْرِ اَلْمَاءِ أَرْضَکَ رَجَعَ طَرْفُهُ حَسِیراً وَ عَقْلُهُ مَبْهُوراً وَ سَمْعُهُ وَالِهاً وَ فِکْرُهُ حَائِراً

بخش اول
ترجمه

از خطبه‏ هاى آن حضرت علیه السّلام است :

«فرمانش قضا و حکمت، و خشنودیش امان و رحمت است، از روى دانش داورى مى‏ کند، و با بردبارى گذشت و بخشش مى‏ فرماید.
بار خدایا ستایش ویژه تو است بر آنچه مى‏ستانى و مى‏بخشى، و بر عافیتى که مى‏دهى و آزمایشى که به عمل مى‏آورى آن چنان ستایشى که تو را پسندیده‏ترین ستایشها، و در پیشگاه تو محبوبترین حمدها و در نزد تو برترین‏ ستودنها باشد، ستایشى که سراسر آفرینش را پر کند و تا آنجا که بخواهى برسد، ستایشى که از تو محجوب نبوده، و در پیشگاهت قصورى نداشته باشد، ستایشى که عدد آن پایان نگیرد و زمان آن فنا نپذیرد، آرى ما کنه عظمت تو را نمى‏دانیم جز این که مى‏ دانیم تو زنده‏اى هستى پاینده، تو را چرت و خواب فرا نمى‏گیرد، دست اندیشه به آستان تو نمى‏رسد، و چشمها یاراى دیدن تو را ندارد، لیکن تو چشمها را مى ‏بینى، و کردار بندگان را مى ‏شمارى و زمام آفریدگان را در دست قدرت خود دارى، و چه کوچک است آنچه از آفرینش تو مى‏ بینیم و از قدرت و توانایى تو در شگفتى مى‏افتیم و از سلطنت عظیم تو توصیف مى‏کنیم در حالى که آنچه از ما پنهان، و دیده ما از دیدن آن ناتوان، و خرد ما از درک آن عاجز و پرده‏هاى غیب میان ما و آنها حایل است بس عظیمتر است، بنا بر این کسى که دل را تهى سازد و اندیشه ‏اش را به کار اندازد براى این که بداند چگونه عرش خود را بر پا کرده‏اى و آفریدگان را بیافریده ‏اى و چگونه آسمانها را در هوا معلّق داشته ‏اى و زمین را بر روى امواج آب گسترانیده ‏اى، دیده‏اش خسته و درمانده شود و خردش مبهوت گردد و گوشش از کار باز ماند و اندیشه‏ اش سرگردان شود.»

شرح

امر خداوند عبارت از فرمان قدرت اوست، و معناى أمره قضاء این است که فرمانش روان و غیر قابل برگشت است، و این که امر او حکمت است یعنى بر وفق حکمت الهى و بر طبق نظام اکمل است، رضاى خداوند به علم او نسبت به طاعت عبد برگشت دارد که مطابق اوامر و نواهى او انجام گرفته باشد.

فرموده است: یقضى بعلم.

این سخن اعاده معناى جمله: أمره قضاء و حکمه مى‏باشد و به منزله تفسیرى بر آن است.

فرموده است: و یعفو بحلم.

عفو عبارت از خشنودى خداوند از طاعت و فرمانبردارى بنده ‏اى است که‏ پیش از این آلوده به گناه شده باشد و آن هنگامى صدق دارد که عفو کننده قادر بر عقاب و کیفر است، و اگر گذشت ناشى از عجز و ناتوانى باشد به آن عفو گفته نمى ‏شود، از این رو فرموده است: یعفو بحلم.
پس از این امام (ع) خداوند را مورد خطاب قرار داده و نعمتهاى او را سپاس گفته، و او را بر خوشیها و ناخوشیهایى که مى‏ دهد ستوده است، و این جمله اخیر بیان ستایش او در همه احوال است اعمّ از این که بستاند و ببخشد، و عافیت دهد و گرفتار سازد، سپس به کیفیّت حمد و سپاس خود مى‏پردازد که آن حمدى است که خداوند را هر چه بیشتر خشنود گرداند و در نزد او محبوبترین و بهترین سپاس باشد، یعنى مناسبترین سپاسى که سزاوار و شایسته مقام عظمت اوست، پس از آن به کمیّت و مقدار این سپاس اشاره مى‏کند که آن حمدى است که از بسیارى، همه آنچه را آفریده پر کند و تا آن جا که بخواهد برسد، بعد از آن غایت و نهایت این حمد را بیان مى‏ کند که او را آن چنان سپاسى مى‏ گوید که از او محجوب نبوده و در نزد او قاصر نباشد، سپس به اعتبار ماهیّت این حمد مى‏ فرماید سپاسى که عدد آن پایان نگیرد و مدّت آن فنا نپذیرد.
بى ‏تردید در برخى از موارد که این جا از آن جمله است تفصیل در گفتار شیرین‏تر و در نفوس نافذتر و مؤثّرتر است همچنان که در برخى از جاها اجمال و اختصار سودمندتر و بلیغتر مى‏باشد.
پس از این امام (ع) عجز و ناتوانى انسان را از ادراک کنه عظمت بارى تعالى یادآورى، و شناختى را که انسان مى‏تواند از خداوند داشته باشد و در امکان اوست گوشزد مى‏کند، در باره حدود این شناخت باید گفت معرفت انسان نسبت به خالق یا از طریق شناخت صفات حقیقى خداوند است و یا به اعتبار صفات سلبى و یا اوصاف اضافى اوست. بیان امام (ع) به همگى این صفات سه گانه اشاره دارد، این که فرموده است حقّ تعالى حىّ قیّوم است اشاره به صفات حقیقى او کرده است، زیرا چنان که مى‏دانیم این دو صفت مستلزم وجوداست، زیرا هر زنده‏اى موجود است، امّا قیّوم عبارت از موجودى است که قائم به ذات خویش و بر پا دارنده وجود غیر است، و هر موجودى که قائم به ذات خویش باشد واجب الوجود است، این که خداوند را چرت و خواب دست نمى‏دهد و دیده عقل و چشم دل از دیدار او عاجز و چشمها از مشاهده او ناتوان است اشاره به صفات سلبیّه خداوند دارد و این که او چشمها را مى‏بیند و کردار آدمیان را مى‏شمارد و زمام آفریدگان را به دست قدرت خود دارد، یعنى قدرتش محیط بر آفریدگان است، اشاره به صفات اضافى خداوند دارد«».

سپس امام (ع) آنچه را از مظاهر قدرت حق تعالى درک کرده و بر شمرده، در مقایسه با آنچه از عظمت ملکوت او درک نکرده و ندانسته است ناچیز مى‏شمارد، ما در جمله ما الّذى استفهامیّه و براى تحقیر چیزى است که از آن دانسته مى‏شود، و ما در جمله بعدى: و ما تغیّب عنّا منه به معناى الّذی است و بنا بر این که مبتداست محلّ آن رفع و خبر آن أعظم مى‏باشد، و واو در این جمله براى حال است.
واو در این جمله براى حال است.

پس از این امام (ع) نظر مى‏دهد که اگر کسى دل را از غیر خدا فارغ سازد و همگى اندیشه ‏اش را به کار گیرد براى این که به کنه معرفت بارى تعالى برسد و کیفیّت نظام جهان بالا و این جهان را بداند همه آلات و اسبابى را که براى وصول به این مقصود به کار گرفته خسته و درمانده شده و از ادراک آنچه از آنها خواسته است مقهور و ناتوان باز خواهد گشت. و ما پیش از این بارها به براهین این مطالب اشاره کرده‏ ایم. و توفیق از خداوند است.

از این خطبه است:

یَدَّعِی بِزَعْمِهِ أَنَّهُ یَرْجُو اللَّهَ کَذَبَ وَ الْعَظِیمِ- مَا بَالُهُ لَا یَتَبَیَّنُ رَجَاؤُهُ فِی عَمَلِهِ- فَکُلُّ مَنْ رَجَا عُرِفَ رَجَاؤُهُ فِی عَمَلِهِ- وَ کُلُّ رَجَاءٍ إِلَّا رَجَاءَ اللَّهِ تَعَالَى فَإِنَّهُ مَدْخُولٌ- وَ کُلُّ خَوْفٍ مُحَقَّقٌ إِلَّا خَوْفَ اللَّهِ فَإِنَّهُ مَعْلُولٌ- یَرْجُو اللَّهَ فِی الْکَبِیرِ وَ یَرْجُو الْعِبَادَ فِی الصَّغِیرِ- فَیُعْطِی الْعَبْدَ مَا لَا یُعْطِی الرَّبَّ- فَمَا بَالُ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ یُقَصَّرُ بِهِ عَمَّا یُصْنَعُ بِهِ لِعِبَادِهِ- أَ تَخَافُ أَنْ تَکُونَ فِی رَجَائِکَ لَهُ کَاذِباً- أَوْ تَکُونَ لَا تَرَاهُ لِلرَّجَاءِ مَوْضِعاً- وَ کَذَلِکَ إِنْ هُوَ خَافَ عَبْداً مِنْ عَبِیدِهِ- أَعْطَاهُ مِنْ خَوْفِهِ مَا لَا یُعْطِی رَبَّهُ- فَجَعَلَ خَوْفَهُ مِنَ الْعِبَادِ نَقْداً- وَ خَوْفَهُ مِنْ خَالِقِهِ ضِمَاراً وَ وَعْداً- وَ کَذَلِکَ مَنْ عَظُمَتِ الدُّنْیَا فِی عَیْنِهِ- وَ کَبُرَ مَوْقِعُهَا مِنْ قَلْبِهِ آثَرَهَا عَلَى اللَّهِ تَعَالَى- فَانْقَطَعَ إِلَیْهَا وَ صَارَ عَبْداً لَهَا وَ قَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ ص کَافٍ لَکَ فِی الْأُسْوَهِ- وَ دَلِیلٌ لَکَ عَلَى ذَمِّ الدُّنْیَا وَ عَیْبِهَا- وَ کَثْرَهِ مَخَازِیهَا وَ مَسَاوِیهَا- إِذْ قُبِضَتْ عَنْهُ أَطْرَافُهَا وَ وُطِّئَتْ لِغَیْرِهِ أَکْنَافُهَا- وَ فُطِمَ عَنْ رَضَاعِهَا وَ زُوِیَ عَنْ زَخَارِفِهَا وَ إِنْ شِئْتَ ثَنَّیْتُ بِمُوسَى کَلِیمِ اللَّهِ ص إِذْ یَقُولُ- رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ- وَ اللَّهِ مَا سَأَلَهُ إِلَّا خُبْزاً یَأْکُلُهُ- لِأَنَّهُ کَانَ یَأْکُلُ بَقْلَهَ الْأَرْضِ- وَ لَقَدْ کَانَتْ خُضْرَهُ الْبَقْلِ تُرَى مِنْ شَفِیفِ صِفَاقِ بَطْنِهِ- لِهُزَالِهِ وَ تَشَذُّبِ لَحْمِهِ وَ إِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتُ بِدَاوُدَ ص صَاحِبِ الْمَزَامِیرِ- وَ قَارِئِ أَهْلِ الْجَنَّهِ- فَلَقَدْ کَانَ یَعْمَلُ سَفَائِفَ الْخُوصِ بِیَدِهِ- وَ یَقُولُ لِجُلَسَائِهِ أَیُّکُمْ یَکْفِینِی بَیْعَهَا- وَ یَأْکُلُ قُرْصَ الشَّعِیرِ مِنْ ثَمَنِهَا وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِی عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ ع- فَلَقَدْ کَانَ یَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ- وَ یَلْبَسُ الْخَشِنَ وَ یَأْکُلُ الْجَشِبَ- وَ کَانَ إِدَامُهُ الْجُوعَ وَ سِرَاجُهُ بِاللَّیْلِ الْقَمَرَ- وَ ظِلَالُهُ فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا- وَ فَاکِهَتُهُ وَ رَیْحَانُهُ مَا تُنْبِتُ الْأَرْضُ لِلْبَهَائِمِ- وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ زَوْجَهٌ تَفْتِنُهُ وَ لَا وَلَدٌ یَحْزُنُهُ- وَ لَا مَالٌ یَلْفِتُهُ وَ لَا طَمَعٌ یُذِلُّهُ- دَابَّتُهُ رِجْلَاهُ وَ خَادِمُهُ یَدَاهُ فَتَأَسَّ بِنَبِیِّکَ الْأَطْیَبِ الْأَطْهَرِ ص- فَإِنَّ فِیهِ أُسْوَهً لِمَنْ تَأَسَّى وَ عَزَاءً لِمَنْ تَعَزَّى- وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ الْمُتَأَسِّی بِنَبِیِّهِ- وَ الْمُقْتَصُّ لِأَثَرِهِ- قَضَمَ الدُّنْیَا قَضْماً

وَ لَمْ یُعِرْهَا طَرْفاً- أَهْضَمُ أَهْلِ الدُّنْیَا کَشْحاً- وَ أَخْمَصُهُمْ مِنَ الدُّنْیَا بَطْناً- عُرِضَتْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا فَأَبَى أَنْ یَقْبَلَهَا- وَ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَبْغَضَ شَیْئاً فَأَبْغَضَهُ- وَ حَقَّرَ شَیْئاً فَحَقَّرَهُ وَ صَغَّرَ شَیْئاً فَصَغَّرَهُ- وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِینَا إِلَّا حُبُّنَا مَا أَبْغَضَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ- وَ تَعْظِیمُنَا مَا صَغَّرَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ- لَکَفَى بِهِ شِقَاقاً لِلَّهِ وَ مُحَادَّهً عَنْ أَمْرِ اللَّهِ- وَ لَقَدْ کَانَ ص یَأْکُلُ عَلَى الْأَرْضِ- وَ یَجْلِسُ جِلْسَهَ الْعَبْدِ وَ یَخْصِفُ بِیَدِهِ نَعْلَهُ- وَ یَرْقَعُ بِیَدِهِ ثَوْبَهُ وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ الْعَارِیَ- وَ یُرْدِفُ خَلْفَهُ- وَ یَکُونُ السِّتْرُ عَلَى بَابِ بَیْتِهِ فَتَکُونُ فِیهِ التَّصَاوِیرُ فَیَقُولُ- یَا فُلَانَهُ لِإِحْدَى أَزْوَاجِهِ غَیِّبِیهِ عَنِّی- فَإِنِّی إِذَا نَظَرْتُ إِلَیْهِ ذَکَرْتُ الدُّنْیَا وَ زَخَارِفَهَا- فَأَعْرَضَ عَنِ الدُّنْیَا بِقَلْبِهِ وَ أَمَاتَ ذِکْرَهَا مِنْ نَفْسِهِ- وَ أَحَبَّ أَنْ تَغِیبَ زِینَتُهَا عَنْ عَیْنِهِ- لِکَیْلَا یَتَّخِذَ مِنْهَا رِیَاشاً وَ لَا یَعْتَقِدَهَا قَرَاراً- وَ لَا یَرْجُوَ فِیهَا مُقَاماً فَأَخْرَجَهَا مِنَ النَّفْسِ- وَ أَشْخَصَهَا عَنِ الْقَلْبِ وَ غَیَّبَهَا عَنِ الْبَصَرِ- وَ کَذَلِکَ مَنْ أَبْغَضَ شَیْئاً أَبْغَضَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَیْهِ- وَ أَنْ یُذْکَرَ عِنْدَهُ- وَ لَقَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ ص- مَا یَدُلُّکُ عَلَى مَسَاوِئِ الدُّنْیَا وَ عُیُوبِهَا- إِذْ جَاعَ فِیهَا مَعَ خَاصَّتِهِ- وَ زُوِیَتْ عَنْهُ زَخَارِفُهَا مَعَ عَظِیمِ زُلْفَتِهِ- فَلْیَنْظُرْ نَاظِرٌ بِعَقْلِهِ- أَکْرَمَ اللَّهُ مُحَمَّداً بِذَلِکَ أَمْ أَهَانَهُ- فَإِنْ قَالَ أَهَانَهُ فَقَدْ کَذَبَ وَ اللَّهِ الْعَظِیمِ بِالْإِفْکِ الْعَظِیمِ- وَ إِنْ قَالَ أَکْرَمَهُ- فَلْیَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهَانَ غَیْرَهُ حَیْثُ بَسَطَ الدُّنْیَا لَهُ- وَ زَوَاهَا عَنْ أَقْرَبِ النَّاسِ مِنْهُ- فَتَأَسَّى مُتَأَسٍّ بِنَبِیِّهِ- وَ اقْتَصَّ أَثَرَهُ وَ وَلَجَ مَوْلِجَهُ- وَ إِلَّا فَلَا یَأْمَنِ الْهَلَکَهَ- فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ مُحَمَّداً ص عَلَماً لِلسَّاعَهِ- وَ مُبَشِّراً بِالْجَنَّهِ وَ مُنْذِراً بِالْعُقُوبَهِ- خَرَجَ مِنَ الدُّنْیَا خَمِیصاً وَ وَرَدَ الْآخِرَهَ سَلِیماً- لَمْ یَضَعْ حَجَراً عَلَى حَجَرٍ- حَتَّى مَضَى لِسَبِیلِهِ وَ أَجَابَ دَاعِیَ رَبِّهِ- فَمَا أَعْظَمَ مِنَّهَ اللَّهِ عِنْدَنَا- حِینَ أَنْعَمَ عَلَیْنَا بِهِ سَلَفاً نَتَّبِعُهُ وَ قَائِداً نَطَأُ عَقِبَهُ- وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَّعْتُ مِدْرَعَتِی هَذِهِ حَتَّى اسْتَحْیَیْتُ مِنْ رَاقِعِهَا- وَ لَقَدْ قَالَ لِی قَائِلٌ أَ لَا تَنْبِذُهَا عَنْکَ- فَقُلْتُ اغْرُبْ عَنِّی فَعِنْدَ الصَّبَاحِ یَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرَى

لغات

مدخول: شبه ه‏ناک و مشکوک

معلول: ناخالص

قضم: خوردن به کرانه دهان

ضمار: وعده ‏اى که امیدى به آن نیست

مقتصّ: پیگیر

هضیم: کسى که بر اثر کم خوردن شکمش فرو رفته باشد

محادّه: دشمنى

أغرب: دورى گزید

ریاش: آرایش

مدرعه: لباس بلند که جلوش شکافته باشد

ترجمه

«او گمان مى‏برد به خدا امیدوار است، به خداوند بزرگ، سوگند دروغ مى‏گوید، چگونه است که امیدوارى او در عملش نمایان نیست، زیرا هر کس امیدى دارد امید او از کردارش دانسته مى‏شود، جز امید به خدا، چون امید به او خالص نیست، و هر ترسى محقّق است جز ترس از خدا، چون بیم از خداوند راست و بى ‏غشّ نیست، امیدهاى بزرگ را از خدا دارند و در کارهاى کوچک به بندگان امید مى‏بندند امّا در برابر خداوند آن چنان نیستند که در برابر بنده اویند، چه شده است که از آنچه در مورد بندگان خدا انجام مى‏گردد نسبت به خداوند بزرگ کوتاهى مى‏شود آیا بیم دارى که در امید به خدا دروغگو باشى یا این که او را سزاوار امید نمى‏دانى، همچنین اگر او از یکى از بندگان خدا بیمناک شود به گونه ‏اى رفتار مى‏کند که با خداوند چنین رفتارى نمى‏کند براى این که ترس از بندگانش را نقد و موجود، و ترس از او را نسیه و وعده مى‏داند، آرى کسى که دنیا در نظرش سترگ و موقعیّت آن در دلش بزرگ باشد آن را بر خدا برگزیده و از خدا مى‏برد و بنده دنیا مى‏ شود.
روش پیامبر خدا (ص) در تأسّى جستن و پیروى کردن براى تو کافى است، و رفتار او دلیل بر زشتى و نقص دنیا و بسیارى رسواییها و بدیهاى آن مى‏باشد، زیرا دنیا بکلّى از او گرفته شد، و از همه سو براى دیگران مهیّا گردید، او از این که از پستان دنیا شیر نوشد ممنوع، و از زیب و زیور آن، بر کنار شد.

و اگر بخواهى روش دوّمین پیامبر خدا یعنى موسى کلیم اللّه را که درود خدا بر او باد براى تو بگویم در آن هنگامى که مى‏ گفت: «فَسَقى‏ لَهُما ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ«»» به خدا سوگند او جز گرده نانى که آن را بخورد ازخداوند نخواست، زیرا او گیاه زمین را مى‏خورد، و از بسیارى لاغرى و فرو ریختن گوشت بدنش سبزى گیاه از پشت پرده شکمش دیده مى‏شد.

و چنانچه بخواهى روش سوّمین پیامبر را برایت بازگو کنم، یعنى داود (ع) که درود خدا بر او باد، داراى مزامیر و قارى بهشتیان، او به دست خویش از لیف خرما زنبیلها مى‏بافت و به همنشینان خود مى‏گفت کدام یک از شما اینها را برایم مى‏فروشد وى از بهاى آنها گرده نان جوى فراهم مى‏کرد و مى‏ خورد.

و اگر بخواهى در باره عیسى بن مریم علیه السلام سخن بگویم، او سنگ را بالش خود قرار مى‏ داد و جامه زبر مى‏پوشید و طعام خشن مى‏خورد و نان خورش او گرسنگى بود، چراغ شبش مهتاب، و سر پناهش در زمستان خاوران و باختران (این طرف و آن طرف) زمین بود، میوه و سبزى خوشبوى او گیاهى بود که از زمین براى چهار پایان مى‏رویید، او نه همسرى داشت که وى را شیفته خود کند و نه فرزندى که او را دچار اندوه سازد، و نه مالى که او را به خود مشغول گرداند و نه طمعى که وى را به خوارى افکند، پاهایش مرکب او و دستهایش خدمتکار وى بود.

از پیامبر پاک و پاکیزه خود که درود خدا بر او و خاندانش باد پیروى کن، زیرا او نمونه است براى کسى که بخواهد تأسّى کند، و انتسابى شایسته است براى کسى که بخواهد منتسب شود، محبوبترین بندگان نزد خداوند کسى است که به پیامبر او اقتدا کند، و به دنبال او گام بردارد. او لقمه دنیا را با اطراف دندان مى‏خورد (نه به پرى دهان)، و به دنیا توجّهى نداشت. از همه مردم دنیا بیشتر پهلویش از آن تهى، و شکمش از همگان گرسنه‏ تر بود، دنیا به او پیشنهاد شد لیکن از پذیرفتن آن خوددارى کرد، او آن چیزى را که خداوند دشمن داشته، دانست و دشمن داشت، و آنچه را خداوند حقیر شمرده او نیز حقیر شمرد، و چیزى را که خداوند خرد و کوچک دانسته او نیز خرد و ناچیز مى‏دانست. و اگر در ما جز دوستى آنچه را خدا و پیامبرش دشمن داشته و بزرگداشت آنچه را که خداوند کوچک و حقیر شمرده چیز دیگرى نبود براى‏
دشمنى با خدا و مخالفت با دستور او کافى بود.

پیامبر (ص) بر روى زمین طعام مى‏خورد و مانند بردگان مى‏نشست، و به دست خود بر کفش و جامه ‏اش وصله مى‏زد، بر الاغ برهنه سوار مى‏شد، و یکى را هم در پشت سر خود سوار مى‏کرد، پرده ‏اى بر در اطاقش آویخته دید که در آن تصویرهایى بود، به یکى از همسرانش فرمود: اى زن این را از نظر من پنهان کن، زیرا هنگامى که به آن مى‏نگرم به یاد زیب و زیور دنیا مى‏افتم، او با تمام قلب خویش از دنیا روگردانید و یاد آن را از خود دور ساخت، و دوست داشت که آرایشهاى دنیا از نظرش ناپدید باشد، مبادا از آن جامه فاخرى برگیرد، یا دنیا را جاى آرمیدن بشمارد، و امید درنگ در آن داشته باشد، لذا آن را از جان خویش بکلّى بیرون راند، و از دل خود دور ساخت و از جلو چشمش پنهان گردانید، آرى چنین است کسى که چیزى را دشمن مى‏دارد از این که به آن نظر کند و نام آن نزد او برده شود نیز بیزار است.

در روش زندگى پیامبر خدا که درود خداوند بر او و خاندانش باد چیزهایى است که تو را به زشتیهاى دنیا و عیبهاى آن آگاه مى‏سازد، زیرا او با بستگان خود در دنیا گرسنه به سر برد و با همه تقرّبى که در پیشگاه خداوند داشت زیب و زیور دنیا از او به دور داشته شد، بنا بر این بیننده باید با چشم خرد بنگرد که آیا خداوند با این کار محمّد (ص) را گرامى داشته و یا خوار ساخته است، اگر بگوید خوار کرده است دروغ گفته و به خداوند بزرگ سوگند دست به بهتان بزرگى زده است، و اگر بگوید او را گرامى داشته باید بداند خداوند آن دیگرى را خوار داشته که دنیا را براى او فراخ و گسترده ساخته، زیرا آن را از مقرّبترین کسان به درگاهش دریغ داشته است، بنا بر این کسى که مى‏خواهد تأسّى جوید باید از پیامبر خود پیروى کند، و در پى او گام بردارد، و به هر جا او وارد شده به آنجا در آید، و اگر چنین نکند از هلاکت ایمن نخواهد بود، زیرا خداوند محمّد (ص) را نشانه قیامت و مژده دهنده بهشت و بیم دهنده عقوبتها و کیفرها قرار داده است.

آرى او با شکم گرسنه از دنیا رفت و با قلبى سلیم به دیار آخرت وارد شد، او تا آن گاه که به سراى باقى شتافت و دعوت پروردگارش را اجابت کرد سنگى بر روى سنگى ننهاد، چه بزرگ است منّت خدا بر ما که نعمت وجود چنین رهبرى را به ما عطا فرمود تا از او پیروى کنیم، و به دنبال چنین پیشوایى گام بر داریم، به خدا سوگند من به این جبّه خود آن قدر وصله زدم که دیگر از وصله زننده آن شرم کردم، کسى به من گفت: دیگر این لباس کهنه را از خود دور نمى‏کنى گفتم از من دور شو که: «عند الصّباح یحمد القوم السّرى«»».

شرح

این گفتار در زمینه نکوهش کسانى است که ادّعا مى‏ کنند امید خود را به خدا بسته‏ اند لیکن در این راه به عمل نمى‏پردازند، و مبتنى بر هشدار به اینهاست که امید آنان خالص نمى‏باشد و با دروغ شمردن ادّعاى آنها کوتاهى و قصور آنان را در عمل بیان مى‏کند:

فرموده است: یدّعی بزعمه أنّه یرجو اللّه.
یعنى او به گمان خویش ادّعا مى‏کند که به خدا امیدوار است، این جمله صورت مدّعاست که ممکن است حالیّه یا مقالیّه باشد یعنى حال و یا گفتار او بیانگر آن باشد.

فرموده است: کذب و العظیم.
این جمله در ردّ ادعاى مذکور است که با سوگند به خداوند تأکید شده است. این که لفظ جلاله را نیاورده و عظیم فرموده براى این است که در این جا ذکر عظمت با رجا و امیدوارى مناسبتر است.

فرموده است: ما باله… تا عرف رجاءه فی عمله.
این عبارت در واقع قیاسى است از شکل دوم«» که نتیجه مى‏دهد این مدّعى‏ امید به خدا نبسته است و امیدوار به او نیست، منظور آن حضرت از رجا امید کامل است که انسان به خاطر آن به کار و کوشش مى‏پردازد، و به همین سبب امید به خدا را استثنا کرده و إلّا رجاء اللّه گفته و علّت آن را مشوب بودن آن ذکر کرده و اعلام فرموده که این گونه امیدها صحیح و خالص نیست، و دلیل آن این است که هر کس در باره امرى به صاحب قدرتى یا جز آن دل بندد و به او چشم امید داشته باشد با همه نیرو به خدمت او مى‏پردازد، و در کسب رضا و خشنودى او سعى بلیغ به جا مى‏آورد و به اندازه ‏اى که به او امید و اخلاص دارد براى او کار و کوشش مى‏کند در حالى که ملاحظه مى‏شود کسانى که ادّعا مى‏کنند امید خود را به خدا بسته ‏اند در راه او به سعى و تلاش نمى‏پردازند، و این کوتاهى در عمل و تقصیر در انجام وظایف دینى نشانه این است که امید آنها به خداوند ناب و خالص نیست، و نیز این که فرموده است هر ترسى قطعى و محقّق است جز ترس از خدا که استوار و واقعى نیست براى نکوهش شنوندگان است که با کوتاهى در اعمال دینى و وظایف إلهى به خدا امیدوارند و تقدیر استثناى اوّل با مستثنا منه آن این است که: امید هر امیدوارى در چگونگى عمل او شناخته، و درجه اخلاص او در باره امیدى که دارد دانسته مى‏شود جز امید به خدا که پاکیزه و خالص نیست، جمله مذکور به صورت کلّ رجاء إلّا رجاء اللّه فإنّه مدخول نیز روایت شده است، و تقدیر آن کلّ رجاء محقّق أو خالص إلّا… مى‏باشد تا کلّى مزبور با جمله کلّ خوف محقّق مطابقت کند، زیرا ذکر محقّق در جمله اخیر دلیل اضمار این کلمه در جمله اوّل و مفسّر آن است.

فرموده است: یرجو اللّه فی الکبیر… تا یعطى الرّب.
این عبارت در حکم قیاس ضمیر است که صغراى آن جمله یرجوا لعباد فی الصّغیر مى‏باشد و کبراى مقدّر این است که هر کس این چنین باشد شایسته است‏ نسبت به پروردگار خود با امیدهاى بزرگى که به او دارد کوشاتر و رفتارش از آنچه با مخلوق که بندگان اویند دارد بالاتر و خاضعانه ‏تر باشد، و صغرا در این قیاس مسلّم است، زیرا آنچه مشهود و محسوس است این است که تلاش و کوشش مردم در قبال امیدها و درخواستهایى که از یکدیگر دارند خیلى بیشتر و جدّى‏تر از سعى و کوششى است که در برابر آرزوهاى خود از خداوند متعال انجام مى‏دهند، و در مورد کبرا نیز فطرت و سرشت انسان حکم مى‏کند در برابر کسى که بزرگترین مرجع امید است، آنچه را از نظر کمیّت و کیفیّت در خور مقام اوست وسیله قرار داده و به کار بسته شود.

فرموده است: فیعطى العبد ما لا یعطى الرّب.
این جمله ناقض کبر است یعنى اهمیّتى که به بنده خدا مى‏دهد بیش از اهمیّتى است که براى پروردگار خویش قائل مى‏شود.

فرموده است: فما بال اللّه… تا لعباده.
این سخن در توبیخ و نکوهش کسانى است که به گونه‏اى که ذکر شد بر خلاف وظایف بندگى خود نسبت به پروردگار رفتار مى‏کنند.

فرموده است: أ تخاف… تا موضعا.
این گفتار مبتنى است بر پرسش از علّت آنچه در باره امیدوارى انسان به خلق و خالق ذکر شد، و چگونگى عمل و رفتار انسان نسبت به کسى که به او امید بسته، و قصور و مسامحه او نسبت به پروردگارش که به او امیدوار است، پرسش مذکور بر سبیل انکار و در سرزنش و سرکوب کسى است که ادّعا کند علّت این امر یکى از دو مورد مذکور است، و این دو یکى بیم از این که ممکن است امید او به خدا بیجا و نادرست باشد، دیگرى این که گمان کند که خداوند شایستگى آن را ندارد که به او امید بندد، امّا مورد اوّل اشتباهى بزرگ و ناشى از کوتاهى در شناخت پروردگار متعال است و مورد دوّم کفر آشکار است، این که امام (ع) به ذکر این دو علّت اکتفا فرموده براى این است که منشأ نومیدى‏ مردم از یکدیگر و یا ضعف امید آنها چنانچه مشهور است همین دو علّت است، و بدیهى است این دو امر در مورد پروردگار منتفى است زیرا او بى ‏نیاز مطلق است و هیچگونه بخل و منعى از طرف او وجود ندارد، و اگر بنده استعداد امید به او را داشته باشد، و بر اساس امیدى که به خدا دارد، کار کند، و خواستار افاضه جود و بخشش إلهى و بر آوردن آرزوى خود باشد، امیدش بیجا نبوده و به خطا نرفته است چه او مرجع تمام امیدها و برآورنده آرزوهاست.

فرموده است: و کذلک إن هو خاف… تا یعطى ربّه.
این عبارت قیاس ضمیر استثنایى«» است که قصور خوف بیم دارندگان از خداوند را در مقایسه با ترس از برخى بندگان او بیان مى‏کند. ضمیر در واژه عبیده به اللّه و در خوفه به خائف، و یا به عبد باز مى‏گردد، ملازمه در این قضیّه شرطیّه روشن است، و کبراى این قیاس استثناى عین مقدّم است به نحوى که عین تالى مذکور را نتیجه دهد.

فرموده است: فجعل… تا وعدا.
این سخن نیز سرزنش و سرکوبى است بر کسى که مشمول این اعتراض و مورد این استدلال است، زیرا این زشتى و رسوایى است که کسى ترس از فردى مانند خودش را نقد و موجود دانسته، و ترس از پروردگارش را وعده و نسیه بداند.

فرموده است: و کذلک من عظمت الدّنیا… تا آخر.
این سخنان در بیان علّت این است که چرا مردم زندگى دنیا را بر ثوابهایى که خداوند وعده فرموده ترجیح مى‏دهند و از هر چه غیر دنیاست مى‏برند و خود را بنده آن مى‏سازند. بدیهى است عظیم جلوه ‏گر شدن دنیا در نظر انسان جزیى‏ از علّت قریب این امر است و تمام علّت آن، حقیر شمردن وعده‏هاى آخرت در مقایسه با لذّات دنیاست و نیز آنچه باعث این علّت است تمایل انسان به بهره‏گیرى کامل از لذّات دنیاست که حقیقت دارد و موجود است، و عدم حضور لذّاتى است که وعده داده شده و انسان از آنها بر حسب تعریف و توصیف، تصوّرى ضعیف دارد، و آنچه از آن در ذهن انسان مى‏باشد این است که چیزهایى که در آخرت وعده داده شده شبیه لذّاتى است که انسان هم اکنون در دسترس خود دارد، از این رو لذّتهاى گذراى دنیا در نظر آنها بزرگتر و در دلهاى آنها راسختر است و در نتیجه دنیا را بر مى‏گزینند و از غیر آن مى‏برند، و خود را بنده آن مى‏گردانند.

هدف از این توبیخ و نکوهش رهانیدن مردم از دنیا، و ایجاد رغبت در آنهاست نسبت به آنچه خداوند وعده داده است و به همین مناسبت در پى این سخنان به ذکر احوال پیامبر گرامى (ص) و دیگر پیامبران که پیشوایان بشرند و دنیا را ترک و از آن اعراض کرده‏اند پرداخته است، زیرا آنها براى مردم کاملترین نمونه‏اند چنان که خداوند متعال فرموده است: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ«»» همچنین روش آنها دلیل کامل بر زشتى و نقص دنیا و بسیارى بدیها و رسواییهاى آن است،

این که فرموده است: اذ قبضت عنه أطرافها تا جمله: و خادمه یداه اشاره به چگونگى دلایل حقارت و پستى دنیاست، قبض اطراف کنایه از این است که خداوند دنیا را بکلّى از پیامبر (ص) به دور داشت و چون آماده براى آن نشده بود آن را نپذیرفت، و وطّئت لغیره أکنافها اشاره است به این که خداوند دنیا را براى مردمى غیر از او رام و همواره ساخته مانند پادشاهان، واژه فطم (از شیر بریدن) را به مناسبت بریدن آن حضرت از دنیا استعاره فرموده، همچنین واژه رضاع را استعاره آورده، بدین مناسبت که دنیا شبیه مادر و او به منزله فرزند آن است، وجه مشابهت روشن است.
این که فرموده است: و اللّه ما سأله إلّا خبزا
یعنى به خدا سوگند جز گرده نانى از او درخواست نکرد. تفسیر آیه‏اى است که در خطبه ذکر شده است، و مفسّران نیز همین را در تفسیر آیه مزبور نقل کرده‏اند، صفاق بطن پوست زیرین شکم است و شفیف نازکى آن است که مانع مشاهده آنچه در پشت آن قرار دارد نیست، تشذّب لحم عبارت از تفرّق و پراکندگى گوشت است، واژه مزامیر براى صوت داود (ع) و لفظ ادام (نانخورش) براى گرسنگى و کلمه سراج (چراغ) براى ماه و ظلال (سایه) براى مشارق و مغارب زمین، و فاکهه و ریحان براى رستنیهاى زمین، و دابّه (چهارپا) براى پاها و واژه خادم (خدمتکار) را براى دستها استعاره آورده است، وجه مناسبت در استعاره نخستین مشترک بودن آواز داود (ع) با نغمه مزمار (قره‏نى) است و این آلتى است که با دمیدن در آن نواخته مى‏شود، نقل شده هنگامى که داود (ع) در محراب عبادت مزامیر مى‏خواند وحوش و پرندگان بر او گرد مى‏آمدند تا از لذّت آواى خوش و نغمه دلکش او بهره‏مند شوند، مناسبت استعاره دوّم این است که همان گونه که نانخورش موجب قوام بدن است گرسنگى مایه قوام او بود، و مناسبت استعاره سوّم مشارکت ماه و چراغ در دادن روشنایى است، وجه مشابهت استعاره چهارم این است که او همچنان که از گرما به سایه پناه مى‏برد از سرما نیز به مشارق و مغارب زمین یعنى به این سو و آن سوى زمین رو مى‏آورد، مناسبت استعاره پنجم این که استفاده از رستنیهاى زمین براى ذائقه و شامّه او همان گوارایى و خوشبویى را داشت که میوه‏ها و گلها براى دیگران گوارایى و لذّت دارد، وجه استعاره ششم و هفتم این است که از پاها و دستهایش همان فایده را مى‏برد که از مرکب و خدمتکار سود برده مى‏شود.
بارى چگونگى احوال پیامبران مذکور علیهم السّلام و درجه زهد و اعراض آنها از دنیا و بطور کلّى اکتفاى آنها به پایین‏ترین حدّ ضرورت در طعام و لباس از امورى است که معلوم و از طریق تواتر روشن است، امّا این که گفته شده‏ داود (ع) قارى بهشتیان است چنان که در اخبار نیز وارد شده است براى این است که هر امر نیکویى در عرف مردم، به بهشت نسبت داده مى‏شود، یا به این مناسبت است که آواز داود (ع) با همه خوبى و زیبایى که داشت انسان را به سوى بهشت جذب و به خدا دعوت مى‏ کرد.

امام (ع) پس از بیان حال پیامبران مذکور (ع) تذکّر مى‏دهد که به پیامبر گرامى (ص) خویش تأسّى جویند، زیرا همگى پیامبران مأمور بودند بطور مطلق به رسول اکرم (ص) اقتدا و از او پیروى کنند، و براى کسى که بخواهد به او تأسّى کند همه نمونه‏هاى کمال در وجود مقدّس آن حضرت موجود است، دلیل دیگر این که زمان او نسبت به ادوار پیامبران گذشته به ما نزدیکتر است.
امام (ع) براى تحریک و تشویق مردم در تأسّى به رسول گرامى (ص) گوشزد مى‏کند که کسانى که از آن بزرگوار پیروى و راه او را دنبال مى‏کنند نزد خداوند متعال محبوبترین بندگانند و این به دلیل گفتار خداوند مى‏باشد که فرموده است: «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ«»».
پس از این امام (ع) به بیان حال پیامبر گرامى (ص) که دنیا را ترک و از آن به مقدار ضرورت بسنده کرده بود مى‏پردازد تا روشن کند که چگونه باید به روش آن حضرت تأسّى جست، ذکر واژه قضم اشاره به همین معناست و جمله و لم یعرها طرفا کنایه از عدم التفات و توجّه آن حضرت به دنیاست، و عبارت أخمصهم بطنا بیانگر این است که شکم و پهلوى آن بزرگوار از همه کس گرسنه‏تر و تهى‏تر و توجّه او به خوردنیها و آشامیدنیها از همه کمتر بود. از آن حضرت روایت شده است هنگامى که گرسنگى او سخت مى‏شد سنگى بر شکم خود مى‏بست و آن را مشبّع یا سیر کننده مى‏نامید با این که در این موقع بخش بزرگى از دنیا را در زیر فرمان خود داشت. همچنین روایت شده است که خاندان پیامبر (ص) هرگز به اندازه ‏اى که سیر شوند گوشت نخوردند، و فاطمه و همسر و فرزندانش (ع) روزه مى‏گرفتند و چند گرده نان جو براى افطار خود آماده مى‏کردند و بسا اتفاق مى‏افتاد که آنها را به گدایان مى‏دادند و خود گرسنه مى‏ماندند، در این باره نقل شده که سه شب پیاپى این کار را کردند و در این سه روز گرسنه ماندند و همین امر سبب نزول سوره هل أتى در حقّ آنان گردید، چنان که در تفاسیر مشهور است، امّا در باره این که فرموده است دنیا به پیامبر گرامى (ص) عرضه شد و آن را نپذیرفت از رسول اکرم (ص) روایت شده که فرموده است: «گنجهاى زمین به من عرضه، و کلید خزانه‏هاى آن به من پیشنهاد شد من آنها را ناخوش داشتم و سراى آخرت را برگزیدم«».»

فرموده است: و علم أنّ اللّه أبغض شیئا… تا فصغّر.
معناى این که خداوند دنیا را دشمن مى‏دارد این است که نمى‏خواهد آن را سراى اقامت دوستانش قرار دهد، و ممکن است اشاره باشد به این که ایجاد دنیا غرض بالعرض است و مقصود بالذّات نیست، و همچنین کوچک شمردن آن باشد در مقایسه با آنچه خداوند براى بندگانش در آخرت آماده فرموده است، و پس از ذکر این مطلب که دنیا مبغوض خداوند بوده و آن را کوچک و حقیر شمرده است با ذکر جمله معترضه ‏اى که صورت قیاس دارد، مردم را از دوستى دنیا بر حذر داشته است، صورت قیاس این است: کمترین عیبى که در ما وجود دارد دوستى چیزى است که خداوند آن را دشمن داشته، و تعظیم چیزى است که خداوند آن را کوچک شمرده است، و هر محبّت و تعظیمى بدین گونه باشد در مخالفت با خدا و سرباز زدن از اوامر او کفایت مى ‏کند، نتیجه مى ‏دهد که این کمترین عیب ما در مخالفت با خدا و دشمنى با او کافى است، پس از این امام (ع) دوباره به ذکر اوصاف رسول اکرم (ص) در باره ترک دنیا و تحمّل سختیهاى آن پرداخته است.
فرموده است: و لقد کان (ص) یأکل على الأرض و یجلس جلسه العبید.
از پیامبر گرامى (ص) روایت شده که فرموده است: «جز این نیست که من بنده ‏اى هستم همچون بندگان مى‏خورم و مانند بندگان مى ‏نشینم«»» غرض از این، اظهار فروتنى و تواضع در برابر خداوند است، و به همین منظور بود که آن حضرت نعلین و جامه ‏اش را به دست خویش وصله مى‏زد، و بر الاغ برهنه سوار مى‏شد و یکى را نیز با خود ردیف مى‏کرد، امّا این که دستور داد تصاویر را از نظر او دور سازند براى محافظت از وسوسه ‏هاى شیطان بوده است، چنان که پیامبران (ع) دیگر نیز که نفس بد کنش امّاره را شکسته و شیاطین خود را سرکوب کرده‏ اند خود را محتاج مى‏دیده ‏اند که پیوسته مواظب احوال خویش بوده و در تمام لحظه‏ها و دقایق نفس خود را زیر نظر و مراقبت داشته باشند، زیرا نفس امّاره همچون دزد حیله ‏گرى است که پیوسته در کمین نفس مطمئنّه است و هرگاه از قید و بند رها و از سرکوبى آن غفلت شود، و از آن پرهیز به عمل نیاید به حالت اولیّه خود باز مى‏گردد و قدرت و غلبه خود را از سر مى‏گیرد.

فرموده است: فأعرض عن الدّنیا بقلبه… تا و أن یذکر عنده.
این سخن اشاره به زهد حقیقى است که عبارت از حذف همگى موانع نفسانى از ساحت نفس انسانى است و آنچه پیش از این در اوصاف آن حضرت فرموده بیان مراتب ظاهرى زهد اوست که عبارت از رفع موانع خارجى در قبال آن است.
پس از این امام (ع) آنچه را در مقدّمه پیش دلیل پستى و پلیدى دنیا ذکر کرده بود یادآورى، و دوباره به شرح گرسنگى پیامبر گرامى (ص) و خواصّ اهل بیت او اشاره مى‏کند که با همه عظمت قرب او به خدا و بلندى مقامش در پیشگاه إلهى، خداوند دنیا را از او دور و بر کنار داشت. سپس امام (ع) با گفتار خود که
فرموده است: فلینظر ناظر… تا أقرب النّاس إلیه
استدلال مى‏کند، و بیان او قیاس شرطى متّصلى است که مقدّم آن قضیّه ‏اى است حملیّه و تالى آن قضیه شرطیّه منفصله‏ اى است که خلاصه آن به شرح زیر است: این که محمّد (ص) با همه قرب منزلت او نزد خداوند، خود و خواصّ اهل بیت او گرسنه مى‏ماندند و خداوند او را از زیب و زیور دنیا بر کنار داشته بود، این رفتار خداوند نسبت به پیامبر (ص) از دو حال بیرون نیست: یا براى اکرام و گرامیداشت او و یا به منظور اهانت و خوار کردن اوست، بطلان توجیه دوم آشکار است، زیرا ثابت و قطعى است که پیامبر گرامى (ص) اخصّ خواصّ إلهى است، و بدیهى است کمترین و نادانترین پادشاهان در دنیا هرگز به کسى که در زمره خاصّان او مى ‏باشد و مطیع و فرمانبردار اوست اهانت روا نمى‏دارد، چگونه ممکن است جبّار جبابره و مالک دنیا و آخرت و حکیمترین حکیمان و مهربانترین مهربانان در حقّ اخصّ خواصّ و فرمانبردارترین بندگان خود توهین روا بدارد، و چون بطلان این سخن روشن است امام (ع) به تکذیب گوینده آن اکتفا کرده و با سوگند به خدا آن را مؤکّد داشته است، امّا در باره توجیه نخست که خداوند با این رفتار، پیامبر (ص) خود را گرامى داشته است روشن است که وقتى عدم چیزى کرامت و کمال باشد وجود آن اهانت و نقصان است، بنا بر این وجود دنیا در دست غیر او، و بر کنارى او از آن با همه قرب منزلت، نشانه توهین غیر اوست، و این استدلال، حقارت و پستى دنیا را اثبات، و خردمند را وادار مى‏کند که از آن بیزار گردد، امام (ع) پس از بیان طرق تأسّى در تأکید آنچه پیش از این در این باره فرموده است دستور مى‏دهد که به پیامبر گرامى (ص) اقتدا کنند، و روش او را در بى‏اعتنایى به دنیا سرمشق خود قرار دهند، فعل فتأسّى متأسّ، امر به صورت خبر است و علاوه بر این هشدار است بر این که میل به دنیا باعث وقوع در هلاکت است، و کسى که در دنیا از روش آن حضرت پیروى نکند و با رغبت به برخى از پدیده‏ هاى آن، راه خلاف پوید از افتادن در ورطه هلاکت ایمن نیست، زیرا مى‏دانیم دوستى دنیا ریشه تمام گناهان است«» و همین خطا و گناه است که انسان را از درجات نعیم به درکات جحیم مى‏کشاند.

فرموده است: فإنّ اللّه جعل محمّدا (ص)… تا داعى ربّه.
این سخن استدلالى است بر این که فرموده است: و إلّا فلا یأمن الهلکه.
توضیح مطلب این که خداوند متعال پیامبر گرامى (ص) را نشانه قیامت و علامت نزدیکى آن و مژده دهنده بهشت و بیم دهنده عذاب قرار داده و او را بر احوال آخرت آگاه ساخته است، سپس پیامبر خدا (ص) با شیوه‏اى که بیان شد و گویاى نفرت و دشمنى آن حضرت با دنیا و پرهیز او از آن است عمرش را گذرانید و از جهان رفت، و بى‏گمان اگر رغبت و اعتماد به دنیا، و اتّخاذ رویه ‏اى خلاف این شیوه، موجب هلاکت ابدى نبود، پیامبر خدا (ص) از دنیا دورى نمى‏گزید و از آن بیزارى نمى ‏جست، لیکن او از آن دورى جست چون گرایش بدان موجب هلاکت و نابودى بود، بنا بر این تأسّى به پیامبر گرامى (ص) در پشت پا زدن به دنیا واجب است و کسى که به آن بزرگوار در این باره اقتدا نکند مصون از هلاکت نیست. در برخى از نسخه‏ ها واژه علما به کسر عین روایت شده است، که در این صورت مجازا از باب اطلاق نام مسبّب بر سبب به کار رفته است، زیرا پیامبر اکرم (ص) سبب حصول علم و یقین به وقوع قیامت است. این که فرموده است: رسول گرامى (ص) سنگى بر روى سنگى ننهاد کنایه از این است که بنایى بر پا نساخت.
پس از این امام (ع) به عظمت منّتى که خداوند به سبب نعمت وجود پیامبر اکرم (ص) بر مردم نهاده، و او را مقتدا و رهبر خلایق قرار داده تا از او پیروى کنند و در پى او گام بردارند اشاره مى ‏کند و آن را بزرگ مى‏ شمارد، و در دنبال این مطلب برخى از احوال خود را که در باره ترک دنیا و اعراض از لذّات آن به پیامبرگرامى (ص) تأسّى جسته است ذکر مى‏ کند تا آن جا که به قباى خود آن قدر وصله زده که دیگر از وصله زننده آن شرم مى‏کند، و گفتار آن کس را که به آن بزرگوار گفته است: دیگر از آن دست نمى‏کشى و آن را دور نمى ‏افکنى ذکر کرده و پاسخ زیبایى را که به این گوینده داده نقل کرده است.

فرموده است: فعند الصّباح یحمد القوم السّرى.
این مثل براى کسى آورده مى‏ شود که رنج کشیده تا به آسایش برسد، زیرا اصل مثل در باره کسانى است که شب را نیاسوده و راه پیموده ‏اند و تنها هنگامى که بامداد شود و به نزدیک منزلگاه برسند مورد ستایش قوم قرار مى‏گیرند، در این جا منظور از صباح یا بامداد زمانى است که روح از بدن جدا شود، و یا به سبب پیروى کامل از تربیتها و ریاضتهایى که ذکر شد و تابش انوار جهان بالا بر او، و اتّصالش با ملأ اعلا، بکلّى از دنیا روى گرداند که در این هنگام بردبارى او در برابر ناملایمات، و پشت پا زدن او به لذّات، و تحمّل سختیها و تلخیهاى دنیا عاقبتى محمود و فرجامى پسندیده دارد، و مطابقت این مثل با این معنا روشن و جایگزین بیان آن است.

نقل شده است که از آن حضرت پرسش شد چرا بر جامه خود وصله مى‏زنى، فرمود: با این کار دل، خاشع و فروتن مى‏ شود و مؤمنان از این کار پیروى مى‏ کنند، از جمله روایاتى که در باره زهد آن حضرت نقل شده، روایت احمد بن حنبل«» در مسندش از ابى النّور حوّام ساکن کوفه است که گفته است: علىّ بن ابى طالب (ع) به همراه غلام خود به بازار نزد من آمد و این به هنگام خلافت او بود، دو پیراهن از من خرید، و به غلام خود گفت: هر کدام را مى‏خواهى برگزین غلام یکى را برگزید، و دیگرى را على (ع) برداشت و پوشید، و چون آستین جامه‏
براى دستش بلند بود، به غلام فرمود: زیادى آستین را ببر، غلام چنین کرد، سپس سر آستینها را دوخت و رفت. همچنین احمد بن حنبل روایت کرده است که هنگامى که عثمان کسانى را نزد على (ع) فرستاد، دیدند آن حضرت عبایى بر تن کرده و بند عقالى به دور آن پیچیده و مشغول روغن مالى شتر خویش مى‏باشد، اخبارى که در باره زهد آن حضرت رسیده بسیار است. و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳

أَرْسَلَهُ عَلَى حِینِ فَتْرَهٍ مِنَ اَلرُّسُلِ وَ طُولِ هَجْعَهٍ مِنَ اَلْأُمَمِ وَ اِنْتِقَاضٍ مِنَ اَلْمُبْرَمِ فَجَاءَهُمْ بِتَصْدِیقِ اَلَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ اَلنُّورِ اَلْمُقْتَدَى بِهِ ذَلِکَ ؟ اَلْقُرْآنُ ؟ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ یَنْطِقَ وَ لَکِنْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ أَلاَ إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی وَ اَلْحَدِیثَ عَنِ اَلْمَاضِی وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُمْ

بخش اول
لغات

هجعه: خواب

مبرم: ریسمان محکم

ترجمه

از خطبه‏ هاى آن حضرت علیه السّلام است :

«خداوند پیامبرش را به هنگامى فرستاد که مدّتى بود پیامبرى نیامده، و امّتها در خواب درازى فرو رفته و پایه‏ هاى استوار احکام الهى ویران گشته بود، او با تصدیق آنچه در پیش روى او بود و با نورى که به آن اقتدا شود به سوى آنها آمد، این نور، قرآن است. پس از او بخواهید به سخن در آید که هرگز سخن نخواهد گفت، و لیکن من شما را از جانب آن خبر دهم، بدانید علم به آنچه مى‏آید و اخبار آنچه گذشته، و داروى دردها و مایه نظام اجتماعى شما در قرآن است.»

شرح

هدف از این خطبه اعلام برترى و فضیلت پیامبر اکرم (ص) است، و منظور از فترت فاصله زمانى میان دو پیامبر است، عبارت هجعه من الامم اشاره است به‏ خوابیدن مردم در خوابگاه طبیعت و غفلت آنها از آنچه به خاطر آن آفریده شده‏اند در طول زمان فترت، مراد از مبرم نظام اجتماعى و احکام و دستورهایى است که به وسیله ادیان سابق برقرار و مردم از آن پیروى مى‏ کردند و امور آنها بدین سبب منتظم بوده است، و منظور از انتقاض ویرانى و تباهى این نظام اجتماعى در نتیجه دگرگونى و نابودى شرایع و ادیان مذکور است، مقصود از تصدیق آنچه در پیش روى پیامبر (ص) بوده، تورات و انجیل است، چنان که خداوند متعال فرموده است: «مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ«»» باید دانست هر امرى که مورد انتظار و یا نزدیک و در دسترس باشد در باره آن گفته مى‏ شود: «جار بین الیدین» واژه نور را براى قرآن استعاره آورده، و مناسبت آن روشن است، پس از این امام (ع) دستور مى‏دهد که از قرآن بخواهید تا سخن گوید و این گفته خود را تفسیر مى‏کند به این که سخن قرآن را از او بشنوند، زیرا او زبان کتاب خدا و سنّت است، و با جمله فلن ینطق یعنى: هرگز قرآن سخن نمى‏گوید توهّم کسانى را که از گفته آن حضرت دایر بر استنطاق قرآن به شگفتى و انکار در آمده ‏اند از میان برده است، سپس اعلام مى‏کند که علم پیشینیان و اخبار گذشتگان، و آگاهى به رویدادها و فتنه ‏هاى آینده و احوال رستاخیز و درمان درد شما همه در قرآن است منظور از درد، نقایص و رذایل اخلاقى است، و درمان آنها مواظبت بر فضیلتهاى علمى و عملى است که قرآن کریم مشتمل بر آنهاست، مقصود از نظام ما بین مردم، قانونهاى شرع و آیینهاى سیاسى حکمت ‏آمیزى است که نظام جهان و استقامت امور مردمان بر آنها استوار است.

از این خطبه است:

فَعِنْدَ ذَلِکَ لَا یَبْقَى بَیْتُ مَدَرٍ وَ لَا وَبَرٍ- إِلَّا وَ أَدْخَلَهُ الظَّلَمَهُ تَرْحَهً وَ أَوْلَجُوا فِیهِ نِقْمَهً- فَیَوْمَئِذٍ لَا یَبْقَى لَهُمْ فِی السَّمَاءِ عَاذِرٌ- وَ لَا فِی الْأَرْضِ نَاصِرٌ- أَصْفَیْتُمْ بِالْأَمْرِ غَیْرَ أَهْلِهِ وَ أَوْرَدْتُمُوهُ غَیْرَ مَوْرِدِهِ- وَ سَیَنْتَقِمُ اللَّهُ مِمَّنْ ظَلَمَ- مَأْکَلًا بِمَأْکَلٍ وَ مَشْرَباً بِمَشْرَبٍ- مِنْ مَطَاعِمِ الْعَلْقَمِ وَ مَشَارِبِ الصَّبِرِ وَ الْمَقِرِ- وَ لِبَاسِ شِعَارِ الْخَوْفِ وَ دِثَارِ السَّیْفِ- وَ إِنَّمَا هُمْ مَطَایَا الْخَطِیئَاتِ وَ زَوَامِلُ الْآثَامِ- فَأُقْسِمُ ثُمَّ أُقْسِمُ- لَتَنْخَمَنَّهَا أُمَیَّهُ مِنْ بَعْدِی کَمَا تُلْفَظُ النُّخَامَهُ- ثُمَّ لَا تَذُوقُهَا وَ لَا تَطْعَمُ بِطَعْمِهَا أَبَداً- مَا کَرَّ الْجَدِیدَانِ

لغات

ترحه: اندوه

زامله: شترى که در حمل بار و بنه مورد استفاده قرار مى‏گیرد

تنخّمت النّخامه: آب بینى را به دور انداخت

مقر: تلخ

ترجمه

«در آن هنگام کلبه و خیمه‏اى باقى نمى ‏ماند مگر این که ستمکاران غم و اندوه را به آن وارد کنند، و سختى و بدبختى را در آن جاى دهند، در این زمان براى مردم نه در آسمان عذر پذیرى است و نه در زمین یار و یاورى، شما کسانى را که شایستگى این امر را نداشتند برگزیدید، و آن را در غیر مورد خود قرار دادید، بزودى خداوند از آنانى که ستم کردند انتقام خواهد کشید، خوردنى را به خوردنى و آشامیدنى را به آشامیدنى، در برابر هر لقمه که از راه ستم خورده یا هر جرعه که ظالمانه نوشیده باشند، خوراک زهرآگین و آشامیدنى تلخ برایشان مهیّاست، ترس را پیراهن جان آنها و شمشیر را جامه تن آنان خواهد ساخت، به راستى اینان همان مرکب‏هاى باربر و شتران توشه کشند که بار خطاها و گناهان را بر پشت دارند، پس سوگند یاد مى‏ کنم و باز سوگند یاد مى‏ کنم که بنى امیّه پس از من خلافت را همچون اخلاطى که از سینه بیرون انداخته مى‏ شود از دست خواهند داد و پس از آن تا شب و روز تکرار مى‏ شودهرگز طعم آن را نخواهند چشید و مزه آن را نخواهند یافت.»

شرح

این سخنان در زمینه آگاهى دادن از احوال بنى امیّه و ستمهایى است که در دوران حکمرانى خود مرتکب مى‏شوند بیت مدر و وبر اشاره به خانه گلى شهرنشینان و خیمه مویى صحرانشینان است، امام (ع) خبر مى‏ دهد هنگامى که بنى امیّه این کارها را مرتکب شدند مستحقّ آن مى‏شوند که اوضاع آنها دگرگون و دولتشان سرنگون گردد، و در آسمان عذر پذیرى و در روى زمین یار و یاورى نداشته باشند. پس از این شنوندگان را سرزنش مى‏کند که خلافت را ویژه کسانى ساختند که اهل آن نبوده و شایستگى آن را نداشتند، این خطاب اختصاص به شنوندگان ندارد و همه کسانى را که به حکومت معاویه و خاندانش خشنودند فرا مى‏گیرد، و بسا آنانى را که از جنگ با معاویه سرباز زده و آن حضرت را یارى و همراهى نکردند نیز شامل گردد، زیرا دست باز داشتن از دفع ستمکار و خوددارى از پیکار با او، موجب تقویت وى، و در حکم یارى و نصرت او، و به منزله کمک به وى در ظلم و ستمگرى است هر چند کسى که اقدام به دفع ستمکار نکرده چنین قصدى نداشته باشد، سپس آن حضرت اعلام مى‏کند که خداوند از آنان انتقام خواهد گرفت، واژه‏ هاى مأکلا و مشربا به فعل مضمرى منصوبند که تقدیر آن و یبدّلهم مأکلا بمأکل مى‏باشد، واژه علقم (حنظل) و صبر و مقر (تلخ) را براى کشتار و سختیهایى که دشمن بر آنها وارد خواهد کرد و تلخیهاى زوال دولت و نعمت استعاره فرموده است، همچنین واژه شعار براى ترس استعاره است و ذکر لباس ترشیح آن است، واژه دثار براى شمشیر استعاره گردیده است، مناسبت استعاره نخستین روشن است و مناسبت استعاره دوّم چیرگى و پیوستگى ترس بر آنهاست همچون جامه زیرین که بر بدن چسبیده و پیوسته مى‏باشد.

یکى از شارحان گفته است این که ترس به شعار تعبیر شده براى این است که ترس در درون دل جاى دارد و تعبیر سیف به دثار از این جهت است که شمشیر بر ظاهر اندام پوشیده مى ‏شود همچنان که شعار جامه زیرین و متّصل به بدن است و دثار جامه ‏اى است که بر بالاى آن پوشیده مى‏ شود و در ظاهر قرار دارد، واژه ‏هاى مطایا (مرکب‏هاى سوارى) و زوامل (شتران بارکش) را بدین مناسبت که آنان بار گناهان را به دوش مى‏ کشند استعاره آورده است، واژه انّما که ادات حصر است اشاره به این است که همگى حرکات و اعمال آنها بر خلاف قانون شرع بوده و جز خطا و گناه نمى‏ باشد، پس از این آن بزرگوار سوگند یاد مى ‏کند که پس از او بنى امیّه خلافت را ناگزیر رها مى‏کنند و در این جا لفظ تنخّم (آب بینى یا اخلاط سینه را بیرون افکندن) را استعاره فرموده است که بیانگر زوال حکومت از آنهاست و گویى آنان حکمرانى را قى مى‏کنند، و یا مانند اخلاط سینه آن را بیرون مى‏افکنند و این به ملاحظه شباهت حکومت و خلافت آنها به اخلاط و آب بینى است، این که فرموده است آن را نخواهند چشید و طعم آن را نخواهند یافت اشاره است به این که پس از این دیگر حکومت به آنها باز نخواهد گشت، کلمه ما در جمله ما کرّ الجدیدان به معناى مدّت است، و مراد از جدیدان شب و روز است و ذکر این عبارت کنایه از طول مدّت است و هم آگاهى دادن است از آنچه در آینده واقع خواهد شد، از پیامبر گرامى (ص) نقل شده است که آن حضرت خبر داد که بنى امیّه پس از او خلافت را تصاحب خواهند کرد و آنها را نکوهش فرمود. به همین گونه مفسّران در تفسیر قول خداوند متعال: «… وَ إِذْ قُلْنا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحاطَ بِالنَّاسِ وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَهً…«»» از آن حضرت روایت کرده‏اند که در این رؤیا پیامبر (ص) مشاهده کرد که بنى امیه مانند بوزینگان بر منبر او جست و خیز مى‏کنند و پس از نزول آیه مذکور آن حضرت به همین گونه آن را تفسیر فرمود، و این امر او را اندوهگین ساخت و به دنبال آن فرمود: شجره ملعونه، بنى امیّه و بنى مغیره ‏اند، همچنین از آن حضرت روایت شده که فرموده است:
هنگامى که فرزندان ابى العاص به سى نفر برسند مال خدا را میان خود دست به دست مى‏گردانند و بندگان خدا را برده خود مى‏سازند و نیز در تفسیر آیه شریفه «لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» از آن حضرت روایت شده است که این هزار ماهى است که بنى امیه در آن پادشاهى مى‏کنند، و نیز فرموده است: مبغوضترین اسمها نزد خداوند متعال اسامى حکم و هشام و ولید است، و هم روایات دیگرى در این باره نقل شده است.

ترجمه‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم بحرانی ج ۳ ،

فَمَنِ اِسْتَطَاعَ عِنْدَ ذَلِکَ أَنْ یَعْتَقِلَ نَفْسَهُ عَلَى اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلْیَفْعَلْ فَإِنْ أَطَعْتُمُونِی فَإِنِّی حَامِلُکُمْ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ عَلَى سَبِیلِ اَلْجَنَّهِ وَ إِنْ کَانَ ذَا مَشَقَّهٍ شَدِیدَهٍ وَ مَذَاقَهٍ مَرِیرَهٍ وَ أَمَّا فُلاَنَهُ فَأَدْرَکَهَا رَأْیُ اَلنِّسَاءِ وَ ضِغْنٌ غَلاَ فِی صَدْرِهَا کَمِرْجَلِ اَلْقَیْنِ وَ لَوْ دُعِیَتْ لِتَنَالَ مِنْ غَیْرِی مَا أَتَتْ إِلَیَّ لَمْ تَفْعَلْ وَ لَهَا بَعْدُ حُرْمَتُهَا اَلْأُولَى وَ اَلْحِسَابُ عَلَى اَللَّهِ

بخش اول
لغات

اعتقل نفسه: خود را باز داشت و زندانى کرد

مرجل: دیگ ضغن: کینه

ترجمه

از خطبه‏ هاى آن حضرت علیه السّلام است که در آن مردم بصره را مخاطب ساخته و از پیشامدهاى سخت آینده آنان را آگاه مى‏ کند :

«هر کس در آن روزگار بتواند خویشتن را به اطاعت پروردگار عزّ و جل پایبند سازد باید چنین کند، اگر از من فرمانبردارى کنید من به خواست خداوند شما را به راه بهشت رهنمون خواهم بود، هر چند راهى است پر از سختى و تلخى.
امّا بر آن زن اندیشه سست زنان چیره شد، و کینه‏اى که در سینه‏اش، مانند دیگ آهنگران جوش مى‏زد وى را فرا گرفت، اگر از او خواسته شده بود رفتارى که با من کرده با دیگرى انجام دهد اقدام نمى‏کرد، با این همه حرمت نخستین او برجاست، و حساب او با خداوند تعالى است.»

شرح

فرموده است: عند ذلک.

مقتضاى سخن مذکور این است که امام (ع) پیش از این خطبه در باره فتنه‏ ها و جنگهایى که میان مسلمانان روى خواهد داد سخنانى ایراد فرموده باشد، و در این جا گوشزد مى‏کند که هر کس این رویدادها را درک کند بر او لازم است که خود را وقف طاعت پروردگار کند، و از در آمدن در این آشوبها و آمیختن به این فتنه‏ ها دورى ورزد، مراد از سبیل الجنّه یعنى راه بهشت همان دین استوار حقّ است، و آشکار است که وارد ساختن آنها به این راه و رسانیدن آنان به بهشت، مشروط به اطاعت آنها از آن بزرگوار است، زیرا چنان که فرموده است: لا رأى لمن لا یطاع«». همچنین تذکّر مى‏دهد که سختیها و تلخیها با دین حقّ همراه است مانند جهاد و دیگر تکالیفى که آمیخته به رنج و سختى است، واژه فلانه کنایه از عایشه است که رأى زنانه، او را وادار کرد در جنگ بصره همکارى و کارگردانى کند، و مى‏دانیم که اندیشه زنان از ضعف و سستى مایه مى‏گیرد، در حدیث است:

مردمى که در کار خود به زن تکیه کنند پیروز نمى‏شوند«»، همچنین آمده است که: زنان را عقل و دین اندک است«» و پیش از این در باره اخلاق زنان سخنانى گفته شده است،

امّا در مورد کینه عایشه علل بسیارى نقل شده است، از آن جمله کینه و عداوت عایشه نسبت به فاطمه (ع) است که پس از مرگ خدیجه مادر فاطمه (ع) به عقد پیامبر (ص) در آمده و بر جاى او نشسته بود، و پدید آمدن کدورت میان زن و دختر شوهر که مادرش دیگرى باشد امرى معمول و عادى است و گفته ‏اند که: سبب دشمنى زن نسبت به دختر شوهر غالبا بر اثر این است که زن خیال مى‏کند دختر جانشین مادرش که هووى اوست بوده و شباهت به او دارد.
از این رو او را هووى خود به حساب مى‏آورد و کینه و دشمنى او را در دل مى‏گیرد، سپس‏ این خیال توسعه مى‏یابد، و علل و اسباب دیگرى آن را قوّت مى‏دهد، بویژه اگر شوهر، دخترش را گرامى بدارد و به او ارج نهد، این دشمنى به اوج خود مى‏رسد چنان که این امر از پیامبر خدا (ص) در باره فاطمه (ع) نقل شده است، امّا سبب دشمنى دختر نسبت به زن پدر این است که خیال مى‏کند وى هوو و دشمن مادر اوست و چون دشمن مادرش است ناچار دشمن او نیز مى‏باشد، و اگر مرد به زنش میل و رغبت نشان دهد این خیال در دختر تقویت مى‏گردد، چنان که نقل شده پیامبر خدا (ص) عایشه را بر زنان دیگر خود ترجیح مى‏داده و به او رغبت داشته است، بدیهى است نفوس بشرى بویژه زنان در برابر امورى کوچکتر و بى ‏اهمیّت‏تر از این بیتاب و خشمگین مى‏شوند چه رسد به صدور چنین امرى از پیامبر گرامى (ص)، شکّ نیست که این کینه و دشمنى به همسر فاطمه (ع) نیز سرایت مى‏کند، زیرا بسیارى از کینه‏ هایى که در دل مردان است به سبب زنان به وجود آمده است، یکى از حکما گفته است اگر در دنیا دشمنى و کشمکشى یافتى که به سبب زن پدید نیامده باشد سپاس خداوند را به جاى آور که این امرى بس شگفت است، و فاطمه (ع) بسیارى از اوقات نزد شوهرش از عایشه شکایت مى‏ کرد.

دیگر از اسباب دشمنى و کینه عایشه نسبت به امیر المؤمنین على (ع) موضوع قذف یا متّهم شدن عایشه است، نقل شده است که على (ع) از جمله کسانى بوده است که به منظور حرمت پیامبر گرامى (ص) در برابر گفتار منافقان، طلاق عایشه را به آن حضرت یادآورى کرده، و در آن هنگام که پیامبر (ص) در این باره با او مشورت فرموده گفته است: إن هى إلّا شسع نعلک«» همچنین گفته است: از خادمه بازپرسى کن و او را بترسان و اگر بر انکار خود پافشارى کند او را بزن، این سخنان همه به گوش عایشه مى‏ رسید و چند برابر آنها را از دیگران که معمولا در این گونه‏ وقایع اخبار پخش مى‏ کنند مى‏ شنید، و زنان به او گفتند که على و فاطمه (ع) از این پیشامد خوشحالند از این رو قضیّه مهمّ شد و شدّت یافت، سپس هنگامى که آیه قرآن بر براءت عایشه نازل شد و پیامبر خدا (ص) با او آشتى کرد، عایشه بر پاکى خود از این تهمت، زبان به افتخار و مباهات گشود، و ضمن آن همچون کسى که پس از شکست پیروز شود، و بعد از مغلوب شدن انتقام گیرد به زبان درازى و نارواگویى پرداخت، و این سخنان نیز به گوش علىّ و فاطمه (ع) رسید«».

انگیزه دیگر این کینه و دشمنى این بود که پیامبر (ص) دستور فرمود که در خانه ابى بکر که به مسجد باز مى ‏شد بسته شود و در خانه دامادش على (ع) به درون مسجد باز گردد.

علّت دیگر فرستادن پیامبر (ص) على (ع) را به همراه سوره برائت به مکّه است که پیامبر (ص) آن را از ابو بکر گرفت و به على (ع) داد تا این مأموریّت را او به انجام برساند.

علل و اسباب جزیى دیگرى نیز در پیدایش این کینه و دشمنى وجود داشته که قراین احوال به آنها گواهى مى‏ دهد و در خور گفتن نیست، و بالاخره این امور همه از اسبابى است که دشمنیها را برمى‏ انگیزد و کینه‏ ها را در دل مستحکم مى‏ سازد.

فرموده است: و لو دعیت… تا آخر.

این گفتار حقّ و درست است، زیرا انگیزه ‏اى که عایشه براى کارهاى خود در قبال آن حضرت داشت در برابر دیگران نداشت.
فرموده است: و لها بعد حرمتها الاولى.
این سخن مى‏تواند دلیل خوددارى آن حضرت از مجازات عایشه باشد، زیرا از نظر امام (ع) عایشه مستحق تنبیه و مجازات بود، حرمت او به سبب همسرى وى با پیامبر خدا (ص) بوده است.

فرموده است: و الحساب على اللّه.

امام (ع) گوشزد مى‏کند که اگر چه او در این دنیا با عایشه در برابر کارهایى که از او سر زده با نرمش و گذشت رفتار کرده امّا در آخرت متولّى حساب او خداوند متعال است، شاید این سخن را امام (ع) زمانى فرموده که عایشه توبه خود را اظهار نکرده و یا آن حضرت بدان آگاه نشده بوده است، زیرا سخن مزبور به معناى وعده عذاب الهى براى عایشه است«».

بخشى از این خطبه است:

منها: سَبِیلٌ أَبْلَجُ الْمِنْهَاجِ أَنْوَرُ السِّرَاجِ- فَبِالْإِیمَانِ یُسْتَدَلُّ عَلَى الصَّالِحَاتِ- وَ بِالصَّالِحَاتِ یُسْتَدَلُّ عَلَى الْإِیمَانِ وَ بِالْإِیمَانِ یُعْمَرُ الْعِلْمُ- وَ بِالْعِلْمِ یُرْهَبُ الْمَوْتُ وَ بِالْمَوْتِ تُخْتَمُ الدُّنْیَا- وَ بِالدُّنْیَا تُحْرَزُ الْآخِرَهُ- وَ إِنَّ الْخَلْقَ لَا مَقْصَرَ لَهُمْ عَنِ الْقِیَامَهِ- مُرْقِلِینَ فِی مِضْمَارِهَا إِلَى الْغَایَهِ الْقُصْوَى‏

لغات

ازلفت: پیش آورده شد، نزدیک شد

لا مقصر له عن کذا: براى او از آن گریزگاهى نیست، و مقصر به معناى زندان است.

إرقال: نوعى دویدن

ترجمه

«راه ایمان روشنترین راه و تابانترین چراغ است، به وسیله ایمان به کردار شایسته راه برده مى‏شود و با کردار شایسته به ایمان استدلال مى‏ گردد، به وسیله ایمان دیار علم آباد مى‏ شود و به سبب علم و آگاهى مرگ مورد ترس و هراس قرار مى‏گیرد، و با مرگ زندگى دنیا پایان مى‏ یابد، و به وسیله دنیا آخرت به دست مى‏ آید، و با بر پایى رستاخیز بهشت به پرهیزگاران نزدیک و دوزخ براى گمراهان آشکار مى‏گردد، مردم را براى گریز از قیامت جایى نیست، و همه در آن میدان شتابان به سوى سر منزل آخرین خود روانند.»

شرح

آغاز این بخش از خطبه در توصیف ایمان است، و منظور از ایمان تصدیق قلبى به یگانگى خداوند و به تمامى آنچه پیامبر اکرم (ص) از جانب خداوند آورده است، مى‏باشد، و شکّ نیست که آن روشنترین و آشکارترین راه به سوى بهشت و فروزانترین چراغ در ظلمات جهل و نادانى است، واژه سراج استعاره است، مراد از صالحات، اعمال شایسته از قبیل عبادات و محاسن اخلاق است که از طریق شرع وارد شده است، و روشن است که اینها از آثار ایمان و ثمرات آن است، و از باب دلالت علّت بر معلول مى‏توان استدلال کرد که کسى که ایمان در قلب او جا گرفته بر این اعمال مواظبت دارد، همچنین از باب دلالت معلول بر علّت مى‏توان حکم کرد که کسى که داراى عبادات و مکارم اخلاق است صاحب ایمان است.

این که فرموده است: و بالإیمان یعمر العلم براى این است که ایمان به تفسیرى که از آن ذکر شد اگر با برهان و استدلال همراه شود علم خواهد بود، و این روح همه علوم است، و چون با ثمرات علم که اعمال صالحه است همراه شودبه آن ایمان گفته مى‏شود، زیرا کردار شایسته از کمالات ایمان است و بدون آن کامل نبوده و سودى در آن نیست، همچنین اگر علم با عمل مقرون نباشد فایده آن در آخرت اندک بلکه بى‏فایده مى‏باشد و مانند ویرانه‏اى است که سودى از آن حاصل نیست، و همان گونه که ویرانه قابلیّت سکنا ندارد علم خالى از عمل نیز فاقد سود و ارزش مى‏باشد، از این رو امام (ع) در جاى دیگر فرموده است: العلم مقرون بالعمل یعنى علم قرین و همنشین عمل است و فرموده است: علم عمل را آواز مى‏دهد که به سوى او بیاید اگر نیاید علم از او کوچ مى‏کند.
امّا این که فرموده است: بالعلم یرهب الموت براى این است که داشتن معارف الهى و آگاهى به غرضى که در آفرینش انسان است و مقایسه دنیا با آخرت و علم به احوال معاد همه مستلزم یاد مرگ و پیوسته در اندیشه آن بودن است و همین توجّه مداوم موجب بیم و هراس از مرگ، و عمل براى آن و احوال پس از آن است.

فرموده است: و بالموت تختم الدّنیا.

معناى عبارت مذکور روشن است، زیرا دنیاى انسان عبارت از کلیّه اعمال بدنى است که در طول دوران پیش از مرگ انجام مى‏دهد و با فرا رسیدن مرگ همه آنها پایان مى‏یابد.

فرموده است: و بالدّنیا تحرز الآخره.

اشاره است به این که دنیا محلّ آماده شدن و به دست آوردن زاد و توشه براى روز آخرت است و در این جاست که انسان کمال لازم را براى رسیدن به سعادت آن جهان به دست مى ‏آورد. و ما پیش از این در این باره سخن گفته‏ ایم.

فرموده است: بالقیامه تزلف الجنّه للمتّقین و تبرز الجحیم للغاوین.

این گفتار اشاره لطیفى است به آنچه ما بارها آن را ذکر کرده‏ ایم، و آن عبارت از این است که با رسیدن مرگ و بر طرف شدن حجاب بدن، انسان در مى ‏یابد که چه سرنوشتى براى خود فراهم کرده و چه خوب و بدى را از پیش‏ براى خویش فرستاده است، و اگر چه ثمره و آثار کارهاى خوب و بدى که انسان در دنیا انجام مى‏دهد عاید نفس مى‏شود، لیکن تألّم و التذاذ ناشى از این امور زمانى حاصل مى‏شود که حجاب تن از چهره جان زدوده شده باشد، و گفتار خداوند متعال به همین امر اشاره دارد در آن جا که فرموده است: «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً«»» واژه إزلاف و بروز این معنا را تأیید مى‏کنند زیرا این واژه‏ها معناى ظهور و آشکار شدن دارند که مراد ظهور ادراک در این هنگام است.

فرموده است: و إنّ الخلق لا مقصر لهم عن القیامه… تا آخر.

عبارت بالا با همه پر معنایى در نهایت زیبایى است، و اشاره است به این که انسان ناگزیر از ورود به عرصه قیامت است، مضمار یا میدان آزمایش، همین دوران زندگى دنیاست، واژه مضمار استعاره است زیرا همان گونه که اسبان در مضمار براى مسابقه مهیّا مى‏شوند، انسان نیز در صحنه دوران زندگى خود براى مسابقه در محضر پروردگار و به دست آوردن درجات آماده مى‏گردد، و ما پیش از این در ذیل گفتار امام (ع) که فرموده است: ألا و إنّ الیوم المضمار و غدا السّباق شرح آن را داده‏ایم، واژه مرقلین حال است، و إرقال یا دویدن، کنایه از سیر معنوى انسانها در مدّت عمر خود به سوى آخرت، و تندى و شتابى است که زمان در آماده کردن ابدان براى ویرانى و نابودى دارد، مراد از غایه القصوى سعادت یا شقاوت اخروى است.

بخشى دیگر از این خطبه است:

خُلُقِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ- وَ إِنَّهُمَا لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ- وَ لَا یَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ- وَ عَلَیْکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ- فَإِنَّهُ الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ النُّورُ الْمُبِینُ- وَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ وَ الرِّیُّ النَّاقِعُ- وَ الْعِصْمَهُ لِلْمُتَمَسِّکِ وَ النَّجَاهُ لِلْمُتَعَلِّقِ- لَا یَعْوَجُّ فَیُقَامَ وَ لَا یَزِیغُ فَیُسْتَعْتَبَ- وَ لَا تُخْلِقُهُ کَثْرَهُ الرَّدِّ وَ وُلُوجُ السَّمْعِ- مَنْ قَالَ بِهِ صَدَقَ وَ مَنْ عَمِلَ بِهِ سَبَقَ و قام إلیه رجل فقال: یا أمیر المؤمنین، أخبرنا عن الفتنه، و هل سألت رسول اللّه- صلى اللّه علیه و آله فقال علیه السلام: إِنَّهُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قَوْلَهُ- الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا- أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ- عَلِمْتُ أَنَّ الْفِتْنَهَ لَا تَنْزِلُ بِنَا- وَ رَسُولُ اللَّهِ ص بَیْنَ أَظْهُرِنَا- فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذِهِ الْفِتْنَهُ الَّتِی أَخْبَرَکَ اللَّهُ تَعَالَى بِهَا- فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ أُمَّتِی سَیُفْتَنُونَ بَعْدِی- فَقُلْتُ یَا رَسُولُ اللَّهِ- أَ وَ لَیْسَ قَدْ قُلْتَ لِی یَوْمَ أُحُدٍ- حَیْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ- وَ حِیزَتْ عَنِّی الشَّهَادَهُ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیَّ- فَقُلْتَ لِی أَبْشِرْ فَإِنَّ الشَّهَادَهَ مِنْ وَرَائِکَ- فَقَالَ لِی إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ إِذاً- فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ- وَ لَکِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَى وَ الشُّکْرِ- وَ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ الْقَوْمَ سَیُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ- وَ یَمُنُّونَ بِدِینِهِمْ عَلَى رَبِّهِمْ- وَ یَتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ وَ یَأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ- وَ یَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْکَاذِبَهِ- وَ الْأَهْوَاءِ السَّاهِیَهِ فَیَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِیذِ- وَ السُّحْتَ بِالْهَدِیَّهِ وَ الرِّبَا بِالْبَیْعِ- قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ- فَبِأَیِّ الْمَنَازِلِ أُنْزِلُهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ- أَ بِمَنْزِلَهِ رِدَّهٍ أَمْ بِمَنْزِلَهِ فِتْنَهٍ فَقَالَ بِمَنْزِلَهِ فِتْنَهٍ

ترجمه

«(مردگان) از بستر گورها بیرون آمده و به سوى آخرین منزلگاه خود رهسپار مى‏ شوند، هر سرایى را اهلى است که آن را به سراى دیگر تبدیل نمى‏کنند، و از آن به جاى دیگر منتقل نمى‏شوند.
امر به معروف و نهى از منکر دو خلق از اخلاق خداوند سبحان است، اینها نه اجل کسى را نزدیک مى‏کنند و نه از روزى کسى مى‏کاهند، بر شما باد به کتاب خدا چه آن ریسمانى است استوار و نورى است آشکار، درمانى‏ است پر منفعت، و سیراب کننده‏اى است فرو نشاننده عطش، نگهدارنده کسى است که به آن چنگ زند، و رهایى دهنده کسى است که به آن دست آویزد، کژى در آن نیست تا راست گردد، و از حقّ منحرف نمى‏شود تا پوزش بخواهد، و تکرار قرائت و شنیدن پیاپى موجب کهنگى آن نمى‏گردد، کسى که به قرآن سخن گوید راست گفته، و آن کس که به آن عمل کند بر دیگران پیشى گرفته است.» در این هنگام مردى به پا خاست و گفت اى امیر مؤمنان ما را از آن فتنه آگاه کن، آیا در باره آن از پیامبر خدا (ص) پرسش کرده ‏اى امام (ع) فرمود: «در آن هنگام که خداوند سبحان آیه «الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ«»» را نازل فرمود دانستم تا زمانى که پیامبر خدا (ص) در میان ماست این فتنه بر ما فرود نمى‏آید، از این رو گفتم اى رسول خدا این فتنه‏اى که خداوند تو را بدان آگاهى داده چیست فرمود:

اى على امّتم پس از من مورد آزمایش قرار خواهند گرفت، گفتم اى پیامبر خدا آیا جز این است در جنگ احد هنگامى که گروهى از مسلمانان به شهادت رسیدند و من بدان نائل نشدم و این بر من گران آمد به من فرمودى مژده باد تو را که پس از این شهید خواهى شد، فرمود: همین طور است ولى در آن هنگام شکیبایى تو چگونه خواهد بود گفتم اى پیامبر خدا این از موارد شکیبایى نیست بلکه جاى سپاس و خوشحالى است فرمود: اى على این مردم به وسیله اموالشان آزمایش خواهند شد و به دین خود بر پروردگار منّت مى‏ نهند و رحمت او را آرزو مى‏کنند، و از خشم او خود را در امان مى‏بینند، با شبهات دروغ، و هوسهاى گمراه کننده، حرام خدا را حلال مى‏شمارند، شراب را به نام نبیذ و رشوه را به عنوان هدیّه و ربا را به نام معامله حلال مى‏کنند، گفتم اى پیامبر خدا در این هنگام این مردم را در چه مرتبه‏ اى قرار دهم آیا در زمره کسانى که از دین برگشته و مرتدّ شده ‏اند و یا کسانى که مورد آزمایش قرار گرفته ‏اند فرمود آنها را در مرحله فتنه و آزمایش قرار بده»

شرح

آغاز این خطبه در بیان احوال مردگان در روز رستاخیز و انتقال آنها به سر منزل آخرین است، و آن یا بهشت است و یا دوزخ بدیهى است براى هر یک از بهشت و دوزخ اهلى است که محلّ خود را به جاى دیگر تبدیل نمى‏کنند، و لازم است که مراد از اهل دوزخ کافران باشند تا آنچه فرموده که اینها جاى خود را تبدیل نمى‏کنند و از آن جا منتقل نمى‏شوند صحیح باشد، زیرا درست است که گنهکاران اهل قبله در دوزخ معذّب مى‏شوند لیکن در شرع ثابت است که آنها در آتش مخلّد نشده و از آن جا منتقل مى‏شوند.

فرموده است: و إنّ الأمر بالمعروف و النّهى عن المنکر… تا من رزق.

این گفتار در ترغیب مردم براى قیام به امر به معروف و نهى از منکر است، و بیان مى‏کند که اینها دو خلق از خلقهاى خداوندند. باید دانست که اطلاق واژه خلق بر خداوند استعاره است، زیرا خلق ملکه‏اى نفسانى است که منشأ کارهاى خوب و بد انسان است، و چون بارى تعالى منزّه از کیفیّت و هیأت است این واژه به نحو حقیقت بر او صادق نیست لیکن از آن جایى که امر به معروف و نهى از منکر از اخلاق فاضله و شبیه صفات کمال و جلالى است که براى خداوند اعتبار مى‏کنیم، لذا براى آنها واژه اخلاق استعاره و به خداوند نسبت داده شده است، زیرا آنچه از خداوند صادر مى‏شود، و مندرج در تحت صفات کمال و جلال اوست مشتمل بر امر به معروف و نهى از منکر و افعال خیرى است که نظام جهان وبقاى آن بر آنها مبتنى است مانند حکمت و قدرت وجود و لطف و بى‏نیازى خداوند، و همه اینها از اخلاق فاضله که منشأ افعال خیر و شرّ است شناخته مى‏شوند، از این رو واژه اخلاق براى اینها استعاره و اطلاق شده است.
در باره این که امر به معروف و نهى از منکر مرگ را نزدیک و روزى را کم نمى ‏کنند، باید دانست که بسیارى از نابخردان و سست نظران به سبب توهّم یکى از این دو امر از امر به معروف و نهى از منکر خوددارى مى‏کنند بویژه نسبت به پادشاهان که به همین سبب آنان را از ارتکاب منکرات نهى نمى ‏کنند.

سپس امام (ع) مردم را به مواظبت بر کتاب خدا و تمسّک به آن ترغیب، و اوصافى را در فضیلت قرآن به شرح زیر بیان مى‏فرماید:

۱- این که قرآن حبل متین است: واژه حبل (ریسمان) استعاره است، وجه مناسبت این است که همان گونه که ریسمان وسیله نجات براى کسى است که بدان چنگ زند، قرآن نیز براى کسى که بدان تمسّک جوید سبب رهایى از سقوط در درکات دوزخ است، واژه متین (استوار) ترشیح این استعاره است.

۲- قرآن نور مبین است: واژه نور نیز استعاره است، بدین مناسبت که قرآن انسان را در طریق سیر الى الله به مقاصد حقیقى راهنمایى مى‏کند، و از ظلمت سرگردانى رهایى مى‏دهد.

۳- قرآن شفاى نافع است: یعنى شفا بخش درد نادانى است. همچنین رىّ النّاقع به معناى این است که تشنگان را از آب زندگى جاوید مانند علوم و کمالاتى که باقى و پایدار مى‏ماند سیراب مى‏گرداند.

۴- این که قرآن براى کسى که به آن چنگ زند نگهدارنده و براى آن که بدان دست آویزد رهایى است، معناى این عبارت شبیه همان است که در ذیل جمله قرآن حبل متین است گفته شد.

۵- قرآن کژ نیست تا راست شود زیرا مانند آلات و ادوات محسوس نیست.

۶- قرآن منحرف نمى‏شود تا پوزش بخواهد، یعنى مانند حاکمان از او خواسته شود که خشنودى مردم را تأمین و به حقّ بازگشت کند.

۷- این که قرآن با تکرار قرائت و کثرت استماع کهنه نمى‏شود: یعنى کثرت گردش آن بر زبانها و ورود پیاپى آن به گوشها آن را کهنه نمى‏گرداند، و این از ویژگیهاى قرآن کریم است، زیرا هر سخنى چه نثر و چه نظم هنگامى که زیاد خوانده شود بر گوشها سنگین و زشت مى‏آید جز قرآن کریم که همواره تازگى دارد و در همه ادوار هر اندازه بیشتر خوانده و تکرار مى‏شود، دلنشینى و حسن و زیبایى آن افزونتر مى‏گردد، شاید راز این امر، کثرت اسرار و مطالب مهمّى است‏ که قرآن حامل آنها بوده و آگاهى بر آنها جز براى افرادى معدود میسّر نیست، و در عین حال اوج فصاحت و شیرینى و گوارایى محتواى آن است.

امّا گفتار آن بزرگوار در باره آنچه از پیامبر اکرم (ص) پرسش فرموده و پاسخ پیامبر (ص) به او، بسیارى از محدّثان از طریق آن حضرت از رسول گرامى (ص) روایت کرده ‏اند که به او فرموده است: خداوند جهاد با فتنه‏ گران را بر تو واجب ساخته است چنان که جهاد با مشرکان را بر من واجب کرده است. امام (ع) فرمود: من گفتم اى پیامبر خدا این چه فتنه ‏اى است که جهاد در برابر آن بر من واجب شده است فرمود: این فتنه را گروهى پدید مى ‏آورند که بر یگانگى خدا و پیامبرى من گواهى مى‏ دهند، امّا با سنّت من مخالفت مى‏ کنند، گفتم اى پیامبر خدا به چه حجّتى با آنها بجنگم در حالى که همان گونه که من اقرار به شهادتین دارم آنها نیز شهادت مى ‏دهند، فرمود: به دلیل بدعتهاى آنها در دین و مخالفت آنها در این امر، گفتم اى پیامبر خدا تو مرا به فوز شهادت وعده داده‏اى از خداوند بخواه در آن شتاب فرماید و آن را در پیش روى خودت مقدّر گرداند پیامبر (ص) فرمود: در این صورت چه کسى با ناکثان و قاسطان و مارقان کارزار مى‏کند آگاه باش که من به تو وعده شهادت داده‏ام و شهید خواهى شد بر فرق سرت شمشیر زده مى‏شود و از خون آن محاسنت خضاب خواهد شد در این هنگام شکیبایى تو چگونه خواهد بود، گفتم اى پیامبر خدا این از موارد صبر نیست بلکه جاى شکر و سپاس است فرمود: آرى درست است پس خود را براى مبارزه با دشمنان آماده کن زیرا مورد خصومت و دشمنى هستى، گفتم اى پیامبر خدا کاش اندکى روشنتر بیان مى‏کردى فرمود: همانا امّتم پس از من مورد فتنه و آزمایش قرار مى‏گیرند، قرآن را تأویل و به رأى خود عمل مى‏کنند، شراب را نبیذ، و حرام را هدیّه و ربا را داد و ستد خوانده و حلال مى‏شمارند کتاب خدا تحریف مى‏شود و سخنان گمراه کننده غلبه مى‏یابد پس در این هنگام تو پلاس خانه خود باش تا این که امر بر عهده تو افتد و هنگامى که تو آن را عهده‏ دار شوى دلها جوشان و نگران شود، واوضاع بر ضدّ تو دگرگون گردد، پس در این موقع طبق تأویل قرآن به نبرد پرداز همان گونه که مطابق تنزیل آن جنگیده‏اى، زیرا اوضاع اخیر آنها با احوال نخستین آنان تفاوتى ندارد گفتم اى پیامبر خدا این فتنه ‏زدگان را چه منزلت و حکمى است، فریب خوردگانند یا مرتدّ و از دین برگشتگان فرمود: اینها دستخوش فتنه و آزمایش شده و در آن حیران و سرگردان مى ‏مانند تا این که عدالت آنها را فرا گیرد، گفتم اى پیامبر خدا عدالت به وسیله ما به آنها مى‏رسد یا به دست غیر از ما فرمود به دست ما، زیرا عدالت توسّط ما آغاز شده و در پایان نیز به وسیله ما برقرار خواهد شد، و به واسطه ما خداوند دلها را پس از شرک، الفت و نزدیکى خواهد داد، گفتم سپاس خداوند را بر نعمتهایى که به ما بخشیده است.
در این خطبه مطلب مبهمى که لازم به توضیح باشد نیست، جز آن جا که فرموده است: «این از موارد صبر نیست بلکه جاى شکر و سپاس است» زیرا چنان که در صفحات پیش دانسته شده صبر و شکر دو در از درهاى بهشت و دو مقام از مقامات سالکان الى اللّه است همچنین مى‏دانیم که مقام شکر بالاتر از مقام صبر است، و آن حضرت که پیشواى عارفان و سرور خداشناسان پس از سیّد رسولان است (ص) سزاوارتر است به این که در سخنان گهربار خود به این مطلب اشاره فرماید.
امّا خبرهاى پیامبر خدا (ص) به این که مردم در اموال خود آزمایش خواهند شد، و به دین خود بر پروردگارشان منّت مى‏ نهند، و رحمت او را آروز مى‏ کنند، و از خشم او خود را ایمن مى‏بینند و سایر آنچه خبر داده تا… بالبیع همه امورى است که در زمان ما و از قرنهایى پیش تا کنون مشهود بوده و هست، و این که امام (ع) پرسیده است این مردم به منزله فریب خوردگان یا در حکم مرتدّان و از دین برگشتگانند براى این است که بر اقرار به شهادتین باقى هستند هر چند بر اثر شبهات و لغزشهایى که پرده بر دیده باطن آنها کشیده محرّمات الهى را چنان که گفته شد مرتکب مى‏شوند. و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳ ،

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی اِنْحَسَرَتِ اَلْأَوْصَافُ عَنْ کُنْهِ مَعْرِفَتِهِ وَ رَدَعَتْ عَظَمَتُهُ اَلْعُقُولَ فَلَمْ تَجِدْ مَسَاغاً إِلَى بُلُوغِ غَایَهِ مَلَکُوتِهِ هُوَ اَللَّهُ اَلْحَقُّ اَلْمُبِینُ  أَحَقُّ وَ أَبْیَنُ مِمَّا تَرَى اَلْعُیُونُ لَمْ تَبْلُغْهُ اَلْعُقُولُ بِتَحْدِیدٍ فَیَکُونَ مُشَبَّهاً وَ لَمْ تَقَعْ عَلَیْهِ اَلْأَوْهَامُ بِتَقْدِیرٍ فَیَکُونَ مُمَثَّلاً خَلَقَ اَلْخَلْقَ عَلَى غَیْرِ تَمْثِیلٍ وَ لاَ مَشُورَهِ مُشِیرٍ وَ لاَ مَعُونَهِ مُعِینٍ فَتَمَّ خَلْقُهُ بِأَمْرِهِ وَ أَذْعَنَ لِطَاعَتِهِ فَأَجَابَ وَ لَمْ یُدَافِعْ وَ اِنْقَادَ وَ لَمْ یُنَازِعْ وَ مِنْ لَطَائِفِ صَنْعَتِهِ وَ عَجَائِبِ خِلْقَتِهِ مَا أَرَانَا مِنْ غَوَامِضِ اَلْحِکْمَهِ فِی هَذِهِ اَلْخَفَافِیشِ اَلَّتِی یَقْبِضُهَا اَلضِّیَاءُ اَلْبَاسِطُ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ یَبْسُطُهَا اَلظَّلاَمُ اَلْقَابِضُ لِکُلِّ حَیٍّ وَ کَیْفَ عَشِیَتْ أَعْیُنُهَا عَنْ أَنْ تَسْتَمِدَّ مِنَ اَلشَّمْسِ اَلْمُضِیئَهِ نُوراً تَهْتَدِی بِهِ فِی مَذَاهِبِهَا وَ تَتَّصِلُ بِعَلاَنِیَهِ بُرْهَانِ اَلشَّمْسِ إِلَى مَعَارِفِهَا وَ رَدَعَهَا بِتَلَأْلُؤِ ضِیَائِهَا عَنِ اَلْمُضِیِّ فِی سُبُحَاتِ إِشْرَاقِهَا وَ أَکَنَّهَا فِی مَکَامِنِهَا عَنِ اَلذَّهَابِ فِی بُلَجِ اِئْتِلاَقِهَا فَهِیَ مُسْدَلَهُ اَلْجُفُونِ بِالنَّهَارِ عَلَى حِدَاقِهَا وَ جَاعِلَهُ اَللَّیْلِ سِرَاجاً تَسْتَدِلُّ بِهِ فِی اِلْتِمَاسِ أَرْزَاقِهَا فَلاَ یَرُدُّ أَبْصَارَهَا إِسْدَافُ ظُلْمَتِهِ وَ لاَ تَمْتَنِعُ مِنَ اَلْمُضِیِّ فِیهِ لِغَسَقِ دُجُنَّتِهِ فَإِذَا أَلْقَتِ اَلشَّمْسُ قِنَاعَهَا وَ بَدَتْ أَوْضَاحُ نَهَارِهَا وَ دَخَلَ مِنْ إِشْرَاقِ نُورِهَا عَلَى اَلضِّبَابِ فِی وِجَارِهَا أَطْبَقَتِ اَلْأَجْفَانَ عَلَى مَآقِیهَا وَ تَبَلَّغَتْ بِمَا اِکْتَسَبَتْهُ مِنَ اَلْمَعَاشِ فِی ظُلَمِ لَیَالِیهَا فَسُبْحَانَ مَنْ جَعَلَ اَللَّیْلَ لَهَا نَهَاراً وَ مَعَاشاً وَ اَلنَّهَارَ سَکَناً وَ قَرَاراً وَ جَعَلَ لَهَا أَجْنِحَهً مِنْ لَحْمِهَا تَعْرُجُ بِهَا عِنْدَ اَلْحَاجَهِ إِلَى اَلطَّیَرَانِ کَأَنَّهَا شَظَایَا اَلْآذَانِ غَیْرَ ذَوَاتِ رِیشٍ وَ لاَ قَصَبٍ إِلاَّ أَنَّکَ تَرَى مَوَاضِعَ اَلْعُرُوقِ بَیِّنَهً أَعْلاَماً لَهَا جَنَاحَانِ لَمَّا یَرِقَّا فَیَنْشَقَّا وَ لَمْ یَغْلُظَا فَیَثْقُلاَ تَطِیرُ وَ وَلَدُهَا لاَصِقٌ بِهَا لاَجِئٌ إِلَیْهَا یَقَعُ إِذَا وَقَعَتْ وَ یَرْتَفِعُ إِذَا اِرْتَفَعَتْ لاَ یُفَارِقُهَا حَتَّى تَشْتَدَّ أَرْکَانُهُ وَ یَحْمِلَهُ لِلنُّهُوضِ جَنَاحُهُ وَ یَعْرِفَ مَذَاهِبَ عَیْشِهِ وَ مَصَالِحَ نَفْسِهِ فَسُبْحَانَ اَلْبَارِئِ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلَى غَیْرِ مِثَالٍ خَلاَ مِنْ غَیْرِهِ

‏

لغات

خفّاش: مفرد و جمع آن خفافیش به معناى شب‏پره است و این از خفّش مشتق است که به معناى ضعف بصر از اصل خلقت است.

ردع: بازداشت

سبحات إشراقها: شکوه تابش آن

إسداف: مصدر أسدف اللّیل مى‏باشد یعنى شب تاریک شد.

وضح النّهار: روشنى روز شظایا: تکّه‏ها انحسرت: ناتوان شد.

مساغ: راه بلج: مفرد آن بلجه، نخستین سپیده صبح، گاهى هم مصدر است

إئتلاق: درخشش غسق الدّجنّه: تاریکى شب وجار الضبّ: لانه سوسمار

ترجمه

از خطبه ‏هاى آن حضرت است که در آن از شگفتیهاى آفرینش خفّاش یاد مى‏فرماید :

«ستایش ویژه خداوندى است که اوصاف از بیان کنه ذاتش درمانده، و عظمتش خردها را باز داشته از این که بتوانند براى رسیدن به منتهاى قدرت و سلطنتش راهى بیابند.
اوست خداوند بحقّ و آشکار، ثابت‏تر و نمایانتر است از هر چه چشمها مى‏بینند، خردها نتوانسته‏ اند او را در حدّى محدود کنند تا شبیهى برایش بیابند، و اوهام ناتوانند که او را اندازه‏گیرى و بر او احاطه یابند تا مثالى براى او انگارند، آفریدگان را بى‏ هیچ نمونه قبلى، و بى‏ مشورت مشاورى، و بى‏کمک یاورى بیافرید و با فرمان خود آفرینش آفریدگان را به انجام رسانید، و همه به اطاعتش اعتراف کردند، و بى‏ هیچ ردّى فرمانش را پذیرفتند، و بى‏ چون و چرا تسلیم شدند.
از لطایف صنعت و شگفتیهاى آفرینش او رازهاى پیچیده و حکمت ‏آمیزى است که در این خفّاشان (شب‏پره‏ها) وجود دارد و به ما نشان داده است. همینهایى که روشنایى روز که گشاینده چشم هر جاندارى است‏ دیده آنها را فرو مى ‏بندد، و تاریکى شب که چشم هر زنده‏ اى را مى‏ بندد چشم آنها را مى‏ گشاید، و چگونه چشمهایشان ناتوان است از این که از فروغ تابان خورشید بهره‏ گیرند، و در پرتو آن راههاى خود را بسپرند، و به واسطه ظهور نور آفتاب به مقاصد خود برسند، و چگونه خداوند به وسیله تابش انوار خورشید آنها را از حرکت در امواج روشنایى باز داشته، و از رفتن در میان اشعّه رخشان آن در نهانگاههایشان پنهان ساخته است، از این رو به هنگام روز پلکهاى چشمان را روى هم فرو هشته و شب را براى خود چراغ روشنى قرار داده، روزى خود را در آن ظلمت شب جستجو مى ‏کنند، تاریکى شب چشمان آنها را از دیدن باز نمى‏دارد، و سختى ظلمت شب آنها را از رفتن مانع نمى‏ گردد، امّا همین که خورشید از رخسار خود پرده برگیرد و روشنى روز پدیدار شود، و انوار آفتاب به درون لانه سوسماران بتابد آنها پلکها را بر هم مى‏گذارند و به آنچه در تاریکى شب به دست آورده‏اند بسنده مى‏کنند.
پاک و منزّه است خداوندى که شب را براى خفّاش روز، و وسیله کسب روزى قرار داده، و روز را وقت سکون و آرامش ساخته است، و از گوشتش بالهایى براى او بیافریده که به هنگام نیاز به وسیله آنها پرواز کند، بالهایى که همچون لاله‏ هاى گوش نه پردازند نه استخوان امّا رگها که محلّ جریان خون است در آنها بخوبى دیده مى ‏شود.

آن را دو بال است نه چندان نازک که بشکنند و نه چندان ضخیم که سنگینى کنند، در هنگام پرواز بچّه‏اش به او چسبیده و به او پناه جسته است، هر کجا مادر بنشیند او نیز مى‏نشیند و هر موقع بپرواز در آید با او پرواز مى‏کند، از مادرش جدا نمى‏شود تا زمانى که اعضایش قوّت گرفته و بالهایش براى پرواز آماده شده، و راه به دست آوردن روزى و قیام به مصالح خود را فرا گرفته باشد.
آرى منزّه است آفریننده‏اى که همه اشیا را بیافرید بى‏آن که نمونه ‏اى از دیگرى پیش از آنها وجود داشته باشد.»

شرح

امام (ع) خداوند را از چند نظر ستایش فرموده است:

۱- اوصاف از بیان کنه معرفت او درمانده است، زیرا ذات بارى تعالى منزّه از هر گونه ترکیب است و عقل به هیچ روى نمى‏تواند حقیقت او را ادراک و توصیف کند، و ما پیش از این مکرّر در این باره سخن گفته ‏ایم.

۲- عظمت او خردها را از رسیدن به منتهاى سلطنت و ملکوت وى باز داشته است، و این آشکار است براى این که ادراک حقایق اشیا منوط به درک حقیقت علل آنهاست، و چون عظمت و بلندى مقام او عقلها را از شناخت کنه ذاتش باز داشته است، عقل نمى‏ تواند راهى براى شناخت منتهاى قدرت و ملکوت او بیابد، و آنچه را نظام وجود عالى و سافل بر آن قرار دارد، آن چنان که هست بشناسد.

۳- این که او هویّت مطلق است، زیرا اوست که هویّتش موقوف بر هویّت غیر نیست و از دیگرى گرفته نشده است، زیرا هر چه هویّتش از دیگرى اخذ شده باشد اثبات وجود او مقیّد به اثبات وجود غیر اوست و در این صورت او هویّت مطلق نخواهد بود، و هر چه هویّتش قائم به ذات خویش باشد، خواه دیگرى اعتبار شود یا نشود او همان اوست، لیکن هر ممکنى وجودش از غیر خود اوست و هر چه وجودش از غیر باشد ویژگیها و تعیّنات وجودش نیز از غیر خود اوست، و این خود، همان هویّت است. لذا هویّت هر ممکن الوجود از غیر او مى‏باشد و قائم به ذات وى نیست، امّا مبدأ اوّل قائم بالذّات است و هویّتش بسته به دیگرى نمى‏باشد زیرا او ممکن الوجود نیست و واجب الوجود است، و واجب الوجود آن موجود برترى است که هویّتش قائم به ذات خویش است بلکه از هر گونه ترکیب که لازمه امکان است منزّه مى‏باشد.

۴- دلیل این که پس از بیان هویّت، نام بارى تعالى را ذکر کرده و هو اللّه فرموده، این است که هویّت و خصوصیّت بدون ذکر نام، قابل شرح نیست، مگر این که لوازم آن ذکر گردد و لوازم آن نیز یا اضافى و یا سلبى است، و آنچه اضافى است براى تعریف کاملتر است، لیکن کاملترین تعریف آن است که هر دو نوع لوازم اضافى و سلبى را در برداشته باشد، و این همان کلمه آله است که‏ جامع این دو نوع مى‏باشد، زیرا آله آن موجود واجبى است که ممکنات بدو نسبت داده مى‏شوند و خود به دیگرى منتسب نیست و این انتساب غیر به او لوازم اضافى، و عدم انتساب او به غیر لوازم سلبى آن است از این رو پس از ذکر هو اسم جلاله اللّه را که کاملترین تعریف، و جامع این لوازم است بیان فرموده تا کاشف لفظ هو و بیانگر مدلول آن باشد. در این بیان رمز دیگرى نیز وجود دارد، و آن این که با ذکر لازم هویّت که الوهیّت است گوشزد مى‏کند که این هویّت مرکّب نیست و جزء ندارد، و گر نه در تعریف آن اکتفا به ذکر لوازم کافى نبود.

۵- دیگر ذکر حقّ در جمله: هو اللّه الملک الحقّ… است،
و چون حقّ به معناى ثابت موجود است، هنگامى که به هویّت اشاره و نام آن را شرح کرده بیان مى‏کند که او حقّ و موجود است، و وجود او در پیشگاه عقل ثابت‏تر و آشکارتر از آن چیزى است که چشمها آن را مى‏بینند، و این معنا روشن است زیرا علم به وجود صانع متعال براى عقول فطرى است اگر چه نیاز به اندکى دلیل و برهان دارد، و دانشهایى که تکیه بر حسّ دارند گاهى بر اثر خطاى وهم در باره محسوسات و ضبط آنها، و یا نارسایى حسّ در کیفیّت اداى صورت محسوس، دچار خلل و اشتباه مى‏شوند و آنچه در این باره باید گفت این است که عقل ذاتا براى ادراک معقولات صرف شایسته‏ تر و سزاوارتر است.

۶- این که خرد نتوانسته او را در حدّى محدود کند تا این که شبیه واقع شود، در این گفتار اشاره لطیفى است که دلالت بر کمال دانش آن حضرت دارد، و آن این که در مقدّمات دانسته‏ ایم هنگامى که اتّصال عقل به امور مجرّده قوى شود، و نیروى متخیّله بتواند حسّ مشترک را از چنگال حواسّ ظاهر رهایى دهد و در اختیار گیرد، در چنین حالتى چنانچه نفس متوجّه دریافت امر معقولى شود، و قواى نفسانى آثار خود را پیدا کرده باشد صورت امر معقول در نفس نقش مى‏بندد، سپس براى ضبط و نگهدارى آن، نفس از نیروى متخیّله استمداد مى‏جوید، این نیرو چیزى را از محسوسات که شبیه آن امر معقول است به او القا مى‏کند، پس ازآن نفس آن را به خزانه خیال مى‏افکند و در شمار معلومات و مدرکات او در مى‏آید.

اکنون که این مطلب دانسته شد مى‏گوییم اگر بارى تعالى از جمله چیزهایى بود که عقل آنها را ادراک و تعیین و توصیف مى‏کند وجود او را عقل به همین نحو اثبات مى‏کرد، و در این صورت لازم مى‏آمد که به غیر خود از اجسام شبیه گردد تا صورت آن در ذهن حضور پیدا کند، در حالى که خداوند منزّه است از این که به چیزى از اجسام همانند باشد.

۷- همچنین نیروى وهم نمى‏تواند او را اندازه‏گیرى کند، تا معیّن و مشخّص شود، زیرا وهم جز معانى جزیى متعلّق به محسوسات را ادراک نمى‏کند، و این منوط است به این که نیروى تخیّل معناى مورد درک را به چیزى از صور جسمانى تشبیه کند، و اگر وهم مى‏توانست بر خداوند محیط شود ناگزیر باید او را در صورتى حسّى ارائه مى‏داد، براى این که وهم حتّى وجود خود را در قالبى که داراى صورت و حجم و مقدار است ادراک مى‏کند.

۸- فرموده است: خلق الخلق… تا معین،
در باره این که خداوند خلایق را بى‏نمونه‏اى از پیش بیافریده ما سابقا در ذیل خطبه اوّل و جاهاى دیگر سخن گفته‏ایم، معناى این که آفرینش خود را با صدور فرمان خویش به اتمام رسانید این است که با خطاب امر «کن» آفرینش خلایق در نهایت کمال ممکن آنها تحقّق یافت، زیرا براهین عقلى گویاى این است که براى آفریدگان هر کمالى که ممکن بود، از جانب پروردگار به آنها افاضه شده و به آن رسیده‏اند و او منزّه است، از این که از جانب او بخلى رود و دست از عطا و بخشش باز دارد، مراد از اذعان به طاعت او دخول آفریدگان در تحت قدرت اوست، و معناى اجابت آنها بدون مدافعه، و انقیاد آنها بدون منازعه نیز همین است.
پس از این امام (ع) به آنچه مقصود او از خطبه است مى‏پردازد، و آن عبارت است از ستایش خداوند به اعتبار برخى لطایف صنع و شگفتیهاى خلقت او، و توجّه دادن مردم به رازهاى پیچیده‏اى که در آفرینش این حیوان (شب پره) وجود دارد، و از اختلاف او با دیگر جانوران که روشنایى، چشمان او را فرو مى‏بندد، در حالى که چشمان دیگر جانداران را مى‏گشاید، و گیاه را رویش و گستردگى و غیره مى‏دهد، و تاریکى، چشمهاى او را باز و چشمان دیگر جانداران را مى‏بندد اظهار شگفتى مى‏کند، پس از این علّت طبیعى این امر را بیان مى‏فرماید، که تیرگى چشم و ضعف بینایى این حیوان را مانع شده است که از فروغ تابان خورشید مدد گیرد و در پرتو آن راه جوید، آنچه در باره علّت ضعف بینایى این حیوان گفته شده این است که خفّاش هنگامى که با گرمى روز برخورد مى‏کند، نیروى بینایى او به سختى تحلیل مى‏رود و بر اثر آن ضعفى در او پدید مى‏آید که ناگزیر براى جبران نیروى از دست رفته چشمان را مى‏بندد، و با فرا رسیدن شب و سرد شدن هوا و کاهش حرارت نیروى خود را باز یافته و بینایى را از سر مى‏گیرد، توصیفى که امام (ع) از این ویژگى خفّاش کرده، و آنچه از چگونگى احوال او ضمن عبارات تا… ظلم لیالیها بیان فرموده است به درجه‏اى از فصاحت و شیوایى است که ما فوق آن متصوّر نیست.

فرموده است: و تصل بعلانیه برهان الشّمس إلى معارفها.

این جمله از منتهاى فصاحت برخوردار است، مراد از معارفها راههایى است که این حیوان مى‏شناسد و دیگر کارهاى مختلف اوست، و فعل تصل عطف به فعل تستمدّ در جمله پیش است، امّا این که حیوان مذکور پلکهاى چشم را برهم مى‏نهد براى این است که تحلیل نیروى باصره باعث غلبه خواب نیز مى‏شود، و این بر هم نهادن پلکها نوعى خواب است که در بسیارى از حیوانات ملاحظه مى‏گردد، و سبب آن همان است که پیش از این گفته شد، واژه قناع (نقاب) را براى خورشید استعاره آورده به ملاحظه این که شباهت به زنى دارد که نقاب بر چهره انداخته باشد، القاء یا افکندن این نقاب کنایه از پدیدار شدن خورشید از پشت حجاب زمین است. پس از این امام (ع) به ستایش و تنزیه حقّ تعالى پرداخته، و با یادآورى عظمت او، لطیفه دیگرى را که در آفرینش این حیوان است‏ با شگفتى متذکّر شده، و آن بالهاى این حیوان است که از گوشت و رگ و پوست آفریده شده و بدون این که مانند بالهاى دیگر پرندگان پر و استخوان داشته باشد آنها را به وسیله مفاصل مخصوصى که دارد باز و بسته مى‏کند، و اینها نه چنان نازکند که به سبب پرواز بشکنند و نه چندان ضخیم که بر او سنگینى کنند، سپس سوّمین شگفتیهاى این حیوان را بیان مى‏کند، و آن وضع اوست با جوجه‏اش که به مادر مى‏چسبد و از او شیر مى‏خورد و هیچگاه از او جدا نمى‏شود، چه در هنگامى که بر روى زمین نشسته و چه در موقعى که به پرواز در آمده است و این حالت همچنان ادامه دارد تا این که جوجه قوى شود و بتواند خود به پرو