دسته:30 نامه هاشرح و ترجمه میر حبیب الله خوئی

نامه ۳۹ صبحی صالح

۳۹- و من کتاب له ( علیه‏ السلام  ) إلى عمرو بن العاص‏

فَإِنَّکَ قَدْ جَعَلْتَ دِینَکَ تَبَعاً لِدُنْیَا امْرِئٍ ظَاهِرٍ غَیُّهُ مَهْتُوکٍ سِتْرُهُ یَشِینُ الْکَرِیمَ بِمَجْلِسِهِ وَ یُسَفِّهُ الْحَلِیمَ بِخِلْطَتِهِ

فَاتَّبَعْتَ أَثَرَهُ وَ طَلَبْتَ فَضْلَهُ اتِّبَاعَ الْکَلْبِ لِلضِّرْغَامِ یَلُوذُ بِمَخَالِبِهِ وَ یَنْتَظِرُ مَا یُلْقَى إِلَیْهِ مِنْ فَضْلِ فَرِیسَتِهِ فَأَذْهَبْتَ دُنْیَاکَ وَ آخِرَتَکَ وَ لَوْ بِالْحَقِّ أَخَذْتَ أَدْرَکْتَ مَا طَلَبْتَ

فَإِنْ یُمَکِّنِّی اللَّهُ مِنْکَ وَ مِنِ ابْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَجْزِکُمَا بِمَا قَدَّمْتُمَا وَ إِنْ تُعْجِزَا وَ تَبْقَیَا فَمَا أَمَامَکُمَا شَرٌّ لَکُمَا وَ السَّلَامُ

شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۲۰  

المختار التاسع و الثلاثون و من کتاب له علیه السلام الى عمرو بن العاص‏

فإنک قد جعلت دینک تبعا لدنیا امرى‏ء ظاهر غیه، مهتوک ستره، یشین الکریم بمجلسه، و یسفه الحلیم بخلطته، فاتبعت أثره، و طلبت فضله اتباع الکلب للضرغام: یلوذ إلى مخالبه، و ینتظر ما یلقی إلیه من فضل فریسته، فأذهبت دنیاک و آخرتک! و لو بالحق أخذت أدرکت ما طلبت، فإن یمکنی الله منک و من ابن أبی سفیان أجزکما بما قدمتما، و إن تعجزانی و تبقیا فما أمامکما شر لکما، و السلام.

[المصدر]

قال الشارح المعتزلی «ص ۱۶۳ ج ۱۶ ط مصر»: و ذکر نصر بن مزاحم فی کتاب «صفین» هذا الکتاب بزیاده لم یذکرها الرضی، قال: نصر، و کتب‏ علی علیه السلام إلى عمرو بن العاص:

من عبد الله أمیر المؤمنین إلى الأبترین الأبتر عمرو بن العاص بن وائل، شانئ محمد و آل محمد فی الجاهلیه و الإسلام، سلام على من اتبع الهدى، أما بعد، فانک ترکتک مروءتک لامرء فاسق مهتوک ستره، یشین الکریم بمجلسه، و یسفه الحلیم بخلطته فصار قلبک لقلبه تبعا، کما قیل: «وافق شن طبقه» فسلبک دینک و أمانتک و دنیاک و آخرتک، و کان علم الله بالغا فیک، فصرت کالذئب یتبع الضرغام إذا ما اللیل دجى، أو أتى الصبح یلتمس فاضل سؤره، و حوایا فریسته، و لکن لا نجاه من القدر، و لو بالحق أخذت لأدرکت ما رجوت، و قد رشد من کان الحق قائده، و إن یمکن الله منک و من ابن آکله الأکباد ألحقتکما بمن قتله الله من ظلمه قریش على عهد رسول الله صلى الله علیه و آله، و إن تعجزا و تبقیا بعد فالله حسبکما، و کفى بانتقامه انتقاما، و بعقابه عقابا، و السلام.

اللغه

(الغى): الضلاله، (یشین): یصیر قبیح الوجه مذموما، (الضرغام):

الأسد (المخالب): أظفار السبع من الحیوان، (الفریسه): ما یصیده السبع و یقتله (اجزکما): اعاقبکما، (وافق شن طبقه) أو طبقه: مثل سائر قال فی فرائد الأدب: یضرب مثلا للشیئین یتفقان، قال الأسمعی: الشن وعاء من أدم کان قد تشن أى تقبض فجعل له طبقا أى غطاء فوافقه، و قیل أیضا: شن رجل من دهاه العرب و کان ألزم نفسه أن لا یتزوج إلا بامرأه تلائمه، فکان یجوب البلاد فی ارتیاد طلبته، فوافق فی بعض أسفاره رجلا إلى بلاد ذلک الرجل و هما راکبان فقال له شن: أ تحملنی أو أحملک؟ فاستجهله الرجل، و إنما أراد أتحدثنی أو أحدثک لنمیط عنا کلال السفر، و قال له و قد رأى زرعا مستحصدا: أکل هذا الزرع أم لا؟ و إنما أراد هل بیع و أکل ثمنه، ثم استقبلتهما جنازه فقال له شن:

أحى من على هذا النعش أم میت؟ و إنما أراد هل له عقب یحیا به ذکره؟ فلما بلغ الرجل وطنه و عدل بشن إلیه، سألته بنت له اسمهما طبقه عنه، فعرفها قصته‏ و جهله عندها، فقالت: یا أبت ما هذا إلا فطن داه، و فسرت له أغراض کلماته فخرج إلى شن و حکى له قولها، فخطبها فزوجاها إیاه، و حملها إلى أهله، فلما رأوها و عرفوا ما حوته من الدهاء و الفطنه قالوا: وافق شن طبقه.

المعنى‏

بین‏ علیه السلام‏ حال‏ عمرو بن العاص‏ و معاویه بأبلغ بیان، و یشعر کلامه إلى أن معاویه لا دین له أصلا، و أن عمرا جعل دینه‏ تبعا لدنیا معاویه.

قال الشارح المعتزلی «ص ۱۶۰ ج ۱۶ ط مصر»: کل ما قاله فیهما هو الحق الصریح بعینه، لم یحمله بغضه لهما، و غیظه منهما إلى أن بالغ فی ذمهما به، کما یبالغ الفصحاء عند سوره الغضب، و تدفق الألفاظ على الألسنه، و لا ریب عند أحد من العقلاء ذوی الانصاف أن عمرا جعل دینه‏ تبعا لدنیا معاویه، و أنه ما بایعه و تابعه إلا على جعاله له، و ضمان تکفل له بایصاله، و هی ولایه مصر مؤجله و قطعه وافره من المال معجله، و لولدیه و غلمانه مائلا أعینهم.

الترجمه

از نامه‏اى که بعمرو بن عاص نوشت:

براستى که تو دین خود را دنباله و پیرو دنیاى معاویه ساختى آن مردى که گمراهى و ضلالتش آشکار و بى‏پرده است، آبرویش بر باد رفته و پرده‏اش دریده مرد راد و ارجمند از همنشینى با او لکه دار و آلوده و زشت مى‏شود، و بردبار و با وقار از آمیزش با او بنا بخردى و سفاهت کشیده مى ‏شود.

تو دنبال او رفتى و فضله او را خواستى چونان که سگى بدنبال شیرى رود و بنیروى چنگال او پناهنده گردد، و در انتظار ته مانده شکار او باشد که پیش او اندازند.

تو دنیا و آخرت خود را از میان بردى، و اگر حق و راستى را پیشه مى ‏ساختى آنچه را خواستار بودى بدست میاوردى، اگر خدا مرا بر تو و بر زاده أبو سفیان قدرت عنایت کرد بسزاى کردار گذشته ‏تان مى ‏رسانم، و اگر مرا درمانده کردید

و زنده ماندید آنچه در برابر شما است براى شما بدتر از سزائیست که من بدهم، و السلام.

ترجمه نامه بروایت نصر بن مزاحم طبق نقل ابن أبى الحدید

از طرف بنده خدا علی أمیر مؤمنان بسوى ابتر بن ابتر عمرو بن عاص بن وائل، دشمن محمد و خاندان محمد در جاهلیت و اسلام، درود بر آنکه پیرو حق است.

أما بعد براستى تو مردانگى خود را زیر پا کردى براى مردى فاسق و بى ‏آبرو که راد مرد از نشستن با او لکه‏ دار مى ‏شود، و مرد بردبار از آمیزش با او بى ‏خرد و ناهنجار مى ‏گردد، دلت پیرو دل او شد چنانکه گفته ‏اند (شن و طبقه با هم دمساز شدند) دین و أمانت را از تو ربود و دنیا و آخرتت را بر باد داد، و آنچه خدا مى‏ دانست در باره تو انجام گردید.

چون گرگى شدى که دنبال شیرى باشد، در تاریکى شب، یا بامدادان آید در خواست ته مانده او را کند و درونیهاى شکار او را که دور ریخته بخواهد، آرى از قدر نجاتى نیست، اگر حق و راستى را پیشه کرده بودى آنچه را امید داشتی بدان مى ‏رسیدى، محققا براه راست رفته کسى که حق پیشواى او باشد، اگر خداوند مرا بر تو و زاده هند جگر خوار فرمانگزار ساخت، شما هر دو را بستمکاران قریش عهد رسول خدا صلى الله علیه و آله که خداوندشان کشت ملحق کنم، و اگر از دست من گریختید و زنده ماندید، خداوند شما را بس است، و کافی است انتقام او و شکنجه و عذاب او در برابر هر انتقام و هر شکنجه و عذابى، و السلام.

منهاج ‏البراعه فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی

بازدیدها: ۲۹

نامه ۳۸ صبحی صالح

۳۸- و من کتاب له ( علیه ‏السلام  ) إلى أهل مصر لما ولى علیهم الأشتر

مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَى الْقَوْمِ الَّذِینَ غَضِبُوا لِلَّهِ حِینَ‏   عُصِیَ فِی أَرْضِهِ وَ ذُهِبَ بِحَقِّهِ فَضَرَبَ الْجَوْرُ سُرَادِقَهُ عَلَى الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ الْمُقِیمِ وَ الظَّاعِنِ فَلَا مَعْرُوفٌ یُسْتَرَاحُ إِلَیْهِ وَ لَا مُنْکَرٌ یُتَنَاهَى عَنْهُ

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکُمْ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اللَّهِ لَا یَنَامُ أَیَّامَ الْخَوْفِ وَ لَا یَنْکُلُ عَنِ الْأَعْدَاءِ سَاعَاتِ الرَّوْعِ أَشَدَّ عَلَى الْفُجَّارِ مِنْ حَرِیقِ النَّارِ وَ هُوَ مَالِکُ بْنُ الْحَارِثِ أَخُو مَذْحِجٍ

فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا أَمْرَهُ فِیمَا طَابَقَ الْحَقَّ فَإِنَّهُ سَیْفٌ مِنْ سُیُوفِ اللَّهِ لَا کَلِیلُ الظُّبَهِ وَ لَا نَابِی الضَّرِیبَهِ فَإِنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تَنْفِرُوا فَانْفِرُوا وَ إِنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تُقِیمُوا فَأَقِیمُوا فَإِنَّهُ لَا یُقْدِمُ وَ لَا یُحْجِمُ وَ لَا یُؤَخِّرُ وَ لَا یُقَدِّمُ إِلَّا عَنْ أَمْرِی

وَ قَدْ آثَرْتُکُمْ بِهِ عَلَى نَفْسِی لِنَصِیحَتِهِ لَکُمْ وَ شِدَّهِ شَکِیمَتِهِ عَلَى عَدُوِّکُمْ

شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۲۰  

المختار الثامن و الثلاثون و من کتاب له علیه السلام الى أهل مصر، لما ولى علیهم الاشتر رحمه الله‏

من عبد الله علی أمیر المؤمنین إلى القوم الذین غضبوا لله حین‏ عصى فی أرضه، و ذهب بحقه، فضرب الجور سرادقه، على البر و الفاجر، و المقیم و الظاعن، فلا معروف یستراح إلیه، و لا منکر یتناهى عنه. أما بعد، فقد بعثت إلیکم عبدا من عباد الله، لا ینام أیام الخوف، و لا ینکل عن الأعداء ساعات الروع، أشد على الفجار من حریق النار، و هو مالک ابن الحارث أخو مذحج، فاسمعوا له، و أطیعوا أمره فیما طابق الحق، فإنه سیف من سیوف الله، لا کلیل الظبه، و لا نابى الضریبه، فإن أمرکم أن تنفروا فانفروا، و إن أمرکم أن تقیموا فأقیموا، فإنه لا یقدم و لا یحجم، و لا یؤخر و لا یقدم، إلا عن أمری، و قد آثرتکم به على نفسی لنصیحته لکم، و شده شکیمته على عدوکم.

اللغه

(السرادق) جمع سرادقات: الفسطاط الذی یعد فوق صحن البیت، (الظاعن):

الراحل، (النکول): الرجوع، (الظبه) بالتخفیف: حد السیف، و (النابى) من السیوف: الذی لا یقطع، (الاحجام): ضد الإقدام، (شدید الشکیمه):

القوى الأبى، و أصل الشکیمه: الحدیده المعترضه فی فم الفرس.

الاعراب‏

یستراح إلیه: جمله فعلیه خبر للاء المشبهه بلیس و المقصود الاخبار عن سلب‏ اطمینان الناس على ما یتظاهر به عمال عثمان من إقامه الصلاه و نحوها، و کذا قوله: یتناهى عنه، خبر و المقصود عدم النهى عن المنکر، لا ینام: فعلیه و صفه لقوله: «عبدا».

المعنى‏

وجه‏ علیه السلام کتابه‏ هذا إلى‏ الأخیار الوجهاء من‏ أهل مصر الذین‏ نقموا على المظالم الواقعه بید عمال‏ عثمان‏ فی‏ مصر و قاموا للنهى عنها و بعثوا وفدا إلى عثمان یطلبون عزل عاملهم و استبداله برجل صالح، و قد استظهر الشارح المعتزلی من هذا العنوان الوصفی رضاء علی علیه السلام‏ بقتل عثمان و قال فی «ص ۱۵۸ ج ۱۶ ط مصر»: هذا الفصل یشکل علی تأویله، لأن‏ أهل مصر هم الذین قتلوا عثمان و إذا شهد أمیر المؤمنین علیه السلام‏ أنهم‏ غضبوا لله حین عصی فی الأرض‏، فهذه شهاده قاطعه على عثمان بالعصیان. ثم تعسف باعترافه فی الجواب عنه فی کلام طویل.

أقول: لا وجه لهذا الاستظهار فإن المخاطب بهذا الکلام من‏ أهل مصر هم الموصوفون بما ذکره علیه السلام منهم، و لا یلزم أن یکون قتله عثمان داخلا فیهم.و العجب من ابن میثم حیث یقول «ص ۸۳ ج ۵»، فإن قلت: فیلزم أن یکون علیه السلام راضیا بقتل‏ عثمان‏، إذ مدح قاتله على المسیر بقتله.

أقول: قد عرفت أن الخطاب فی الکتاب لم یوجه إلى عامه أهل مصر و لا إلى قتله عثمان و لا وجه لهذا الاستنکار و التعرض للجواب من ابن میثم.

و قد بالغ علیه السلام فی کتابه هذا فی مدح‏ الأشتر و تعریفه، و ذلک لتقریبه إلى أفکار أهل مصر، فإنهم ینظرون إلى کبار أصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله فی أمر الحکومه و الولایه علیهم و یخضعون للصحابی و الأشتر من التابعین فیثقل علیهم الانقیاد إلى طاعته و الخضوع لحکومته خصوصا بعد حکومه محمد بن أبی بکر المعظم عند أهل مصر بأبیه و نسبه القرشی، و لهذا وصف‏ الأشتر فی خاتمه کتابه هذا بقوله: (فإنه لا یقدم و لا یحجم، و لا یؤخر و لا یقدم إلا عن أمری) لیقنع أهل مصر بأن الامر لهم‏ و الحاکم علیهم هو نفسه و أن‏ الأشتر آله و واسطه لإیصال أوامره إلیهم، فهو نفسه وال علیهم و حاکم بینهم.

قال الشارح المعتزلی «ص ۱۵۹ ج ۱۶ ط مصر»: و هذا إن کان قاله مع أنه قد سنح له أن یعمل برأیه فی امور الحرب من غیر مراجعته فهو عظیم جدا لأنه یکون قد أقامه مقام نفسه، و جاز أن یقول: إنه لا یفعل شیئا إلا عن أمری و إن کان لا یراجعه فی الجزئیات على عاده العرب فی مثل ذلک، لأنهم یقولون فیمن یثقون به نحو ذلک.

أقول: کان‏ الأشتر رحمه الله‏ بطیب طینته و حسن استعداده و کمال خلوصه له علیه السلام تأدب بادابه و لمس بقلبه الطاهر روحیته الشریفه فینعکس فی نفسه إرادته و مشیته علیه السلام فکأنه کانت مرآه مجلوه محاذیه لنفس علی علیه السلام أینما کان، فما أراد إلا ما أراده، و ما شاء إلا ما شاء کما أن نفس النبی صلى الله علیه و آله کانت مرآه مجلوه تجاه مشیه الله تعالى فیطبع فیها ما یشاء الله، فکان صلى الله علیه و آله «ما ینطق عن الهوى إن هو إلا وحی یوحى‏» فأنزل الله تعالى فی حقه «ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا ۷- الحشر».ثم نبه على علو مقام‏ الأشتر رأیا و إقداما بقوله: (و قد آثرتکم به على نفسی).

الترجمه

از نامه ‏اى که در باره حکومت مالک اشتر بر مصر به أهل مصر نوشت:

از طرف بنده خدا علی أمیر مؤمنان بسوى مردمى که براى خداوند بخشم آمدند چون در سرزمین آنان نافرمانى حضرت او شد و حق اطاعت او را از میان بردند و ستمکارى و نا روا خیمه سیاه خود را بر فراز سر نیکوان و بدکاران و مقیمان و کوچ کنان آن شهرستان برافراشت و همه را فرو گرفت، و کار خیرى نماند که وسیله آسایش باشد و کار زشتى نماند که از آن جلوگیرى شود.

أما بعد، محققا من یکى از بندگان خدا را بسوى شما گسیل داشتم که در روزگار نا أمن خواب ندارد، و در هنگام هراس از تعقیب دشمنان سر باز نمى‏ زند، بر جان نابکاران از زبانه آتش سخت‏تر در گیرد.

او مالک بن حارث از تیره مذحج است نسبت بأو شنوا باشید، و در آنچه مطابق حق است از او فرمان برید، زیرا که او شمشیریست از شمشیرهاى خدا بر جان دشمنان دین نه دمش کند است و نه ضربتش بى أثر، اگر بشما فرماید، بسیج شوید، بسیج شوید، و اگر فرماید: در جاى خود بمانید، بمانید، زیرا که او پیش نرود و عنان در نکشد و عقب ننشیند، و پیش نتازد مگر بفرمان خود من، من او را از خود باز گرفتم و بشما دادم، چون خیر اندیش شما و سخت گیر و شکننده دشمن شما است.

منهاج ‏البراعه فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی

بازدیدها: ۲۳

نامه ۳۷ صبحی صالح

۳۷- و من کتاب له ( علیه ‏السلام  ) إلى معاویه

فَسُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَشَدَّ لُزُومَکَ لِلْأَهْوَاءَ الْمُبْتَدَعَهِ وَ الْحَیْرَهِ الْمُتَّبَعَهِ مَعَ تَضْیِیعِ الْحَقَائِقِ وَ اطِّرَاحِ الْوَثَائِقِ الَّتِی هِیَ لِلَّهِ طِلْبَهٌ وَ عَلَى عِبَادِهِ حجه

فَأَمَّا إِکْثَارُکَ الْحِجَاجَ عَلَى عُثْمَانَ وَ قَتَلَتِهِ فَإِنَّکَ إِنَّمَا نَصَرْتَ عُثْمَانَ حَیْثُ کَانَ النَّصْرُ لَکَ وَ خَذَلْتَهُ حَیْثُ کَانَ النَّصْرُ لَهُ وَ السَّلَامُ

شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۲۰  

المختار السابع و الثلاثون و من کتاب له علیه السلام الى معاویه

فسبحان الله!! ما أشد لزومک للأهواء المبتدعه، و الحیره المتبعه، مع تضییق [تضییع‏] الحقائق، و اطراح الوثائق، التی هى لله طلبه، و على عباده حجه، فأما إکثارک الحجاج فی عثمان و قتلته فإنک إنما نصرت عثمان حیث کان النصر لک، و خذلته حیث کان النصر له، و السلام.

و لهذا الکتاب صدر ذکره الشراح هکذا:

أما بعد، فان الدنیا حلوه خضره، ذات زینه و بهجه، لم یصب إلیها أحد إلا و شغلته بزینتها عما هو أنفع له منها، و بالاخره امرنا و علیها حثثنا، فدع یا معاویه ما یفنى، و اعمل لما یبقى، و احذر الموت الذی إلیه مصیرک، و الحساب الذی إلیه عاقبتک. و اعلم أن الله تعالى إذا أراد بعبد خیرا حال بینه و بین ما یکره، و وفقه لطاعته، و إذا أراد بعبد شرا أغراه بالدنیا و أنساه الاخره، و بسط له أمله، و عاقه عما فیه صلاحه، و قد وصلنی کتابک فوجدتک ترمی غیر غرضک، و تنشد غیر ضالتک، و تخبط فی عمایه، و تتیه فی ضلاله، و تعتصم بغیر حجه، و تلوذ بأضعف شبهه. فأما سؤالک إلى المشارکه و الإقرار لک على الشام، فلو کنت فاعلا لذلک الیوم لفعلته أمس. و أما قولک: إن عمر ولاکها فقد عزل عمر من کان ولى صاحبه، و عزل عثمان من کان عمر ولاه، و لم ینصب للناس إمام إلا لیرى من صلاح الامه ما قد کان ظهر لمن کان قبله، أو خفى عنهم عیبه، و الأمر یحدث بعده الأمر، و لکل وال رأى و اجتهاد، فسبحان الله ما أشد لزومک- إلى آخر الکتاب.

أقول: و قد اختلف متن المحذوف من کتابه علیه السلام فی نسخه شرح ابن میثم و ابن أبی الحدید فی موارد أهمها فی قوله: «و أما سؤالک إلى المشارکه» ففی نسخه ابن أبی الحدید «و أما سؤالک المتارکه» فالمقصود من المشارکه أن یکون شریکا فی أمر الخلافه، و الغرض منه تجزیه الحکومه الاسلامیه و إفراز الشام منها لمعاویه، و المقصود من المتارکه ترک الحرب و إقرار معاویه عاملا على الشام، فالظاهر منه أن هذا الکتاب من الکتب التی ترادت بین علی علیه السلام و بینه أیام حرب صفین و تضییق الأمر على معاویه کما یشیر إلیه قوله علیه السلام: (مع تضییق الحقائق، و اطراح الوثائق) و قد اقترح معاویه فی کتابه اقتراحا یشمل أمرین:

متارکه الحرب أو المشارکه فی أمر الخلافه و إقراره على الشام، مستدلا بأن عمر ولاه على الشام، و رد علیه السلام اقتراحه بتصمیمه على عزله من قبل لفقد صلاحیته فی نظره للولایه على المسلمین، و رد استدلاله بأن من شأن الإمام الاستقلال فی عزل العمال و الحکام و جرت علیه سیره السلف، فعمر عزل من ولاه أبو بکر، و عثمان‏ عزل من ولاه عمر، فلا وجه لهذا التشبث، و ذکر أنه یلازم الأهواء المبتدعه بتقلب الأحوال و یتبع‏ الحیره و الضلال فی أشد الأحوال مع ظهور الحجه و الوثائق‏ لدیه على بطلان دعواه.

ثم بین أنه هو الذی خذل‏ عثمان‏ حتى قتل و إنما یظهر الانتصار له و الانتقام لدمه بحساب نفسه و لانتصار مقاصده کما روی عن البلاذری أنه قال:

لما أرسل عثمان إلى معاویه یستمده، بعث یزید بن أسد القسری، جد خالد ابن عبد الله القسری أمیر العراق، و قال له: إذا أتیت ذا خشب فأقم بها، و لا تتجاوزها، و لا تقل: الشاهد یرى ما لا یرى الغائب، فاننی أنا الشاهد و أنت الغائب.

قال: فأقام بذی خشب حتى قتل عثمان، فاستقدمه حینئذ معاویه، فعاد إلى الشام بالجیش الذی کان أرسل معه، و إنما صنع معاویه ذلک لیقتل عثمان فیدعو إلى نفسه.

و نقل عن مکتوب لابن عباس فی جواب معاویه أنه قال: و أما قولک: إنى من الساعین على عثمان، و الخاذلین له، و السافکین دمه، و ما جرى بینی و بینک صلح فیمنعک منی، فاقسم بالله لأنت المتربص بقتله، و المحب لهلاکه، و الحابس الناس قبلک عنه على بصیره من أمره- إلى أن قال- أنت تعلم أنهم لن یترکوه حتى یقتل، فقتل کما کنت أردت.

الترجمه

از نامه‏اى که آن حضرت بمعاویه نوشت:

أما بعد، براستى دنیا شیرین و خوش نما است، زیور دار و بهجت افزا است هیچکس بدان دل نبازد جز آنکه بزیورش او را سرگرم سازد تا از آنچه وى را سودمندتر است وا اندازد، ما فرمان داریم بکار آخرت بپردازیم و به آن است که ترغیب شده ‏ایم.

اى معاویه، آنچه را نیست مى ‏شود از دست بگذار و براى آنچه بجا مى ‏ماند کار کن، بترس از مرگى که بسوى آن مى‏ روى و از حساب خداوند که سرانجام تو است، و بدانکه راستى چون خداوند براى بنده‏اى خیر و نیکوئى خواهد میان او و هر آنچه بد دارد حایل گردد و او را براى طاعت خود موفق دارد، و هر گاه براى بنده ‏اى بدى خواهد او را بدنیا وادار کند و آخرت را از یادش ببرد و پهناى آرزو را در برابرش بگشاید و او را از آنچه صلاح او است دور کند.

نامه تو بمن رسید و دریافتم که بهدف خود تیر نیندازى و جز گمشده خود را مى‏ جوئى، در تاریکى مى ‏پوئى، و در گمگاه مى ‏دوى، بچیزى که حجت نتواند بود پناه مى‏ برى، و بسست‏ترین شبه‏اى دست مى ‏اندازى.

أما این که از من در خواست دارى شریک کار خلافت باشى و جنگ متارکه گردد و بر حکومت شام بمانى پاسخش اینست که:

اگر من امروز چنین کارى مى‏ کردم همان دیروز کرده بودم، و أما این که می گوئى عمرت فرمان ولایت و حکومت بر شام صادر کرده است محقق است که عمر خودش والیان صاحب خود أبى بکر را از کار بر کنار کرد و عثمان هم که بر سر کار آمد هر که را عمر والى کرده بود از کار بر کنار کرد و عزل نمود، براى مردم امام و رهبرى منصوب نگردد جز براى این که صلاح امت را بنظر خود بسنجد و آنچه از پیش بر طبق آن بوده بکار بندد، و آن عیبى که نهفته بوده منظور دارد و بر طرف سازد، بدنبال هر کارى کار تازه‏اى مى‏آید و باید تجدید نظر شود، هر پیشوائى رأى و اجتهادى دارد.

سبحان الله تا چند بدنبال هوسهاى نو ظهور چسبیده ‏اى و از سرگردانى پیروى میکنى با این که حقیقت محدود است، و دلائلى که مسئولیت إلهى بار مى ‏آورند و بربندگان خدا حجت تمام می کنند در دست هستند و مشهود.

أما این که در باره عثمان و کشندگانش پرمی گوئى و راه احتجاج مى‏ پوئى راستى که تو آنجا که یارى عثمان یارى خودت باشد با نصرت او همداستانى، و آنجا که یارى تو پیروزى او است او را ترک میگوئى و وامى ‏گذارى.

منهاج ‏البراعه فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی

بازدیدها: ۳۰

نامه ۳۶ صبحی صالح

۳۶- و من کتاب له ( علیه‏ السلام  ) إلى أخیه عقیل بن أبی طالب فی ذکر جیش أنفذه إلى بعض الأعداء و هو جواب کتاب کتبه إلیه عقیل‏

فَسَرَّحْتُ إِلَیْهِ جَیْشاً کَثِیفاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَلَمَّا بَلَغَهُ ذَلِکَ شَمَّرَ هَارِباً وَ نَکَصَ نَادِماً فَلَحِقُوهُ بِبَعْضِ الطَّرِیقِ وَ قَدْ طَفَّلَتِ الشَّمْسُ لِلْإِیَابِ فَاقْتَتَلُوا شَیْئاً کَلَا وَ لَا

فَمَا کَانَ إِلَّا کَمَوْقِفِ سَاعَهٍ حَتَّى نَجَا جَرِیضاً بَعْدَ مَا أُخِذَ مِنْهُ بِالْمُخَنَّقِ وَ لَمْ یَبْقَ مِنْهُ غَیْرُ الرَّمَقِ فَلَأْیاً بِلَأْیٍ مَا نَجَا

فَدَعْ عَنْکَ قُرَیْشاً وَ تَرْکَاضَهُمْ فِی الضَّلَالِ وَ تَجْوَالَهُمْ فِی الشِّقَاقِ وَ جِمَاحَهُمْ فِی التِّیهِ

فَإِنَّهُمْ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَى حَرْبِی کَإِجْمَاعِهِمْ عَلَى حَرْبِ رَسُولِ اللَّهِ ( صلى ‏الله‏ علیه ‏وآله ‏وسلم  )قَبْلِی فَجَزَتْ قُرَیْشاً عَنِّی الْجَوَازِی فَقَدْ قَطَعُوا رَحِمِی وَ سَلَبُونِی سُلْطَانَ ابْنِ أُمِّی

وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ رَأْیِی فِی الْقِتَالِ فَإِنَّ رَأْیِی قِتَالُ الْمُحِلِّینَ حَتَّى أَلْقَى اللَّهَ لَا یَزِیدُنِی کَثْرَهُ النَّاسِ حَوْلِی عِزَّهً وَ لَا تَفَرُّقُهُمْ عَنِّی وَحْشَهً

وَ لَا تَحْسَبَنَّ ابْنَ أَبِیکَ وَ لَوْ أَسْلَمَهُ النَّاسُ مُتَضَرِّعاً مُتَخَشِّعاً وَ لَا مُقِرّاً لِلضَّیْمِ وَاهِناً وَ لَا سَلِسَ الزِّمَامِ‏ لِلْقَائِدِ وَ لَا وَطِی‏ءَ الظَّهْرِ لِلرَّاکِبِ الْمُتَقَعِّدِوَ لَکِنَّهُ کَمَا قَالَ أَخُو بَنِی سَلِیمٍ

  فَإِنْ تَسْأَلِینِی کَیْفَ أَنْتَ فَإِنَّنِی
صَبُورٌ عَلَى رَیْبِ الزَّمَانِ صَلِیبُ‏

یَعِزُّ عَلَیَّ أَنْ تُرَى بِی کَآبَهٌ
فَیَشْمَتَ عَادٍ أَوْ یُسَاءَ حَبِیبُ‏

شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۲۰  

المختار السادس و الثلاثون من کتاب له علیه السلام الى عقیل بن ابى طالب فى ذکر جیش أنفذه الى بعض الاعداء، و هو جواب کتاب کتبه الیه‏

فسرحت إلیه جیشا کثیفا من المسلمین، فلما بلغه ذلک شمر هاربا، و نکص نادما، فلحقوه ببعض الطریق و قد طفلت الشمس للإیاب، فاقتتلوا شیئا کلا و لا، فما کان إلا کموقف ساعه حتى نجا جریضا بعد ما أخذ منه بالمخنق، و لم یبق منه غیر الرمق فلأیا بلأى ما نجا فدع عنک قریشا و ترکاضهم فی الضلال و تجوالهم فی الشقاق و جماحهم فی التیه، فإنهم قد أجمعوا على حربی کإجماعهم على حرب رسول الله «صلى الله علیه و آله» قبلی، فجزت قریشا عنی الجوازی،

فقد قطعوا رحمی، و سلبونی سلطان ابن أمی. و أما ما سألت عنه من رأیی فی القتال، فإن رأیی قتال المحلین حتى ألقى الله، لا یزیدنی کثره الناس حولی عزه، و لا تفرقهم عنی وحشه، و لا تحسبن ابن أبیک- و لو أسلمه الناس- متضرعا متخشعا، و لا مقرا للضیم واهنا، و لا سلس الزمام للقائد، و لا وطى‏ء الظهر للراکب المقتعد، و لکنه کما قال أخو بنی سلیم:

فإن تسألینی کیف أنت؟ فإننی‏		صبور على ریب الزمان صلیب‏
یعز على أن ترى بی کابه		فیشمت عاد أو یساء حبیب‏

اللغه

(سرحت): أرسلت، (کثیفا): متراکما کثیرا، (شمر): هیأ، (نکص): رجع إلى عقبه، (طفلت) الشمس بالتشدید: إذا مالت للمغیب، (الجریض): أى غص ریقه من شده الجهد و الکرب، و حکى عن الاصمعی، و یقال: هو یجرض نفسه: أى یکاد یموت، (المخنق) بالتشدید: موضع الخنق فی الحیوان من عنقه، (الرمق): بقیه النفس و الروح، (اللأى): الشده و العسر و قیل: البطء، (الاجماع): تصمیم العزم، (الجوازى): جمع جازیه کالجوارى جمع جاریه و هى أنواع العقاب للنفوس السیئه، (المحلین): الناقضین للبیعه یقال لمن نقض عهده و بیعته: محل و لمن حفظه: محرم، (الضیم): الظلم (واهنا): ضعیفا، (المقتعد): الراکب على ظهر البعیر.

الاعراب‏

هاربا: حال، کلا و لا: ظرف مستقر فی محل النصب لأنه صفه لقوله «شیئا» و معناه قلیلا و قلیلا، کموقف ساعه: مستثنى مفرغ فی محل الاسم لقوله‏ (کان) و هو فعل تام لا خبر له، جریضا: حال من فاعل نجا، لأیا: مصدر منصوب قائم مقام الحال، أى نجا مبطئا و العامل فی المصدر محذوف اى أبطأ إبطاء و ما زائده و بلأى: جار و مجرور متعلق بقوله لأیا أى لأیا مقرونا بلأى، ترکاضهم عطف على قریشا و معناه شده العدو و کذا تجوالهم، الجوازی: فاعل جزت.

قال الشارح المعتزلی فی «ص ۱۵۱ ج ۱۶ ط مصر»: هذه کلمه تجرى مجرى المثل، تقول لمن یسی‏ء إلیک و تدعو علیه: جزتک عنى الجوازی، أى أصابتک کل سوء و مجازاه تقدر لعملک.

المعنى‏

أشار السید الرضى رحمه الله أن‏ کتابه علیه السلام‏ هذا جواب عن کتاب کتبه إلیه عقیل‏، و الظاهر أنه‏ أخوه عقیل بن أبى طالب‏ و لم یذکر الشراح أن عقیلا من أی بلد کتب إلیه کتابه هذا، و یشیر جوابه علیه السلام إلى أن کتاب عقیل یتضمن بیان أحد من الغارات التی وجهها معاویه إلى أطراف حکومته فی أیام الهدنه السنویه المقرره بعد صلح صفین، و أن عقیلا تعرض فی کتابه لبیان اضطراب حکومته و إعراض عامه قریش عنه علیه السلام، فیرید استبطان رأیه فی إدامه الحرب مع مخالفیه بعد قله أنصاره و اضطراب أطراف حکومته فی أثر غارات معاویه و قتل کثیر من شیعته، و أجابه علیه السلام بتسریح‏ الجیش‏ فی أثر المغیر و الضغط علیه إلى أن نجا برمق من حیاته.

فیحتمل أن یکون کلامه هذا ناظرا إلى إغاره بسر بن أرطاه على نواحى جزیره العرب من الحجاز و الیمن و الیمامه فانها أشد الغارات و أنکاها و أکثرها قتلا لشیعه علی علیه السلام و أوقعها محلا فی قلوب أنصاره، و قد أشار إلى ذلک الشارح المعتزلی «ص ۱۴۸ ج ۱۶ ط مصر» حیث یقول بعد ذکر المکتوب: قد تقدم ذکر هذا الکتاب فی اقتصاصنا ذکر حال بسر بن أرطاه و غارته على الیمن فی أول الکتاب.

و لکن لم نعثر فی التواریخ على محاصره جیش‏ علی علیه السلام بسرا على هذا الوجه الذی یشعر به هذا الکتاب‏، بل ذکروا أنه لما بلغ إلیه علیه السلام إغاره بسر على المدینه و مکه المکرمه و قتله لشیعته و ذبحه لا بنى عبید الله بن عباس عامله على الیمن، خطب أهل الکوفه و أکثر من ذمهم و تأبینهم، فأجابه حارثه بن قدامه السعدی فرحب علیه السلام به و سرحه فی ألفى رجل من الفرسان، و لما سمع بسر فی الیمن تسریح الجیش من الکوفه خاف و هرب إلى نجران و کان یستخیر من جیش حارثه و یهرب من لقائهم هنا و هنا حتى رجع إلى الشام.

نعم حکى عن ابن أعثم الکوفی أنه لما بلغ بسر إلى أرض الیمامه زحف فی عقبه عبید الله بن عباس فی ألف فارس حتى لقیه و حارب معه و قتله.

و قد تعرض علیه السلام فی‏ جواب کتاب عقیل‏ لامور:

۱- إظهار البساله من قبل‏ المسلمین‏ فی تعقیب المعتدی و ضعفه قبال‏ جیش المسلمین‏ بحیث صار موردا للحمله عند التلاقی مع القرب من غروب الشمس فلم یقدر على المقاومه لیله واحده، قال الشارح المعتزلی «ص ۱۴۹ ج ۱۶ طبع مصر»: و الطفل بالتحریک بعد العصر حین تطفل الشمس للغروب- إلى أن قال-: و قال الراوندی «عند الایاب» عند الزوال و هذا غیر صحیح لأن هذا الوقت لا یسمى طفلا، لیقال إن الشمس قد طفلت فیه.

۲- أنه لا یتوجه إلى نصره قریش‏ له و لا یعبأ بمخالفتهم و أنهم کلا یرکضون‏ فی الضلال‏ و یجولون‏ فی الشقاق‏ معه‏ فی تیه‏ من الطریق‏ و أنهم أجمعوا على حربه کإجماعهم على حرب رسول الله صلى الله علیه و آله‏ و دعا علیهم بقوله: «جزت قریشا عنى الجوازی» و شکى منهم‏ أنهم قطعوا رحمه و سلبوه سلطان ابن امه، قال الشارح المعتزلی «ص ۱۵۱ ج ۱۶ ط مصر»: و سلطان ابن امی‏ یعنی به الخلافه، و ابن امه هو رسول الله صلى الله علیه و آله‏، لأنهما ابنا فاطمه بنت عمرو بن عمران بن عائذ بن مخزوم ام عبد الله و أبى طالب، و لم یقل سلطان ابن أبی، لأن غیر أبی طالب من الأعمام یشترکه فی النسب إلى عبد المطلب.

۳- أبدى رأیه صریحا فی القتال‏ مع‏ المحلین‏ و هم الخارجون من المیثاق‏ و البیعه یعنی البغاه و المخالفین مع الإمام المفترض الطاعه، و یقال لکل من خرج عن الإسلام أو حارب فی الحرم أو فی الأشهر الحرم: محل، و بین أنه لا ینقاد للعتاه و لا یقر بالضیم و لا یعرضه و هن و فتور مهما قل ناصره و کثر أعداؤه.

الترجمه

ترجمه از نامه ‏اى که بعقیل در باره اعزام قشون به برخى دشمنان نوشته در پاسخ نامه وى:

من قشونى انبوه از مسلمانان را بسوى او گسیل داشتم، و چون این قشون به وى رسید براى گریختن کمر را تنگ بربست و با پشیمانى فراوان بدنبال برگشت، قشون به تعقیب او پرداخت و در نیمه راهش دریافت و خورشید بدامن مغرب سرازیر شده بود جنگى ناچیز در میانه در گرفت و با نبردى اندک که باندازه ایست ساعتى بود شکست خورده، نیمه جانى با رنج فراوان از معرکه بدر برد، چون گلو گیر شده بود و جز رمقى بر تن نداشت و بکندى و سختى خود را نجات داد.

یاد قریش را از نهاد بدر کن که دو سپه بوادى گمراهى مى ‏تازند و در میدان تفرقه اندازى جولان مى ‏زنند و خود را به گمگاه شقاوت پرتاب مى ‏نمایند، راستى که همگى تصمیم دارند با من پیکار کنند چنانچه همه تصمیم داشتند تا با رسول خدا صلى الله علیه و آله پیش از من پیکار کردند، هر گونه کیفر و سزا بر قریش باد که براستى با من قطع رحم کردند و از من بریدند و خلافت همزاد و پسر مادرم را از من باز گرفتند.

أما این که از نظر من در باره جنگ پرسیدى، راستى که رأى من بر آنست که با شکننده‏هاى عهد و میثاق دیانت بجنگم تا بخدا برسم، فزونى مردم در دنبال من براى من عزتى نیفزاید، و جدا شدن آنها از من مایه هراس من نگردد گمان مبر پسر پدرت- و گر چه همه مردمش از دست بدهند و او را تنها بگذارند- زاری و زبونی پیشه سازد و بستم ستمکاران تن در دهد و سست گردد و مهارش را

آرام بدست پیشوائى سپارد و پشت خود را براى را کبى هموار گیرد و خم کند، ولى او چنانست که شاعر بنى سلیم سروده:

اگر پرسى که چونى راست گویم‏		که در ریب زمان سخت و شکیبا
نخواهم در رخ من غم ببینى‏		که دشمن شاد گردد، دوست رسوا

بازدیدها: ۴۳

نامه ۳۵ صبحی صالح

۳۵- و من کتاب له ( علیه ‏السلام  ) إلى عبد الله بن العباس بعد مقتل محمد بن أبی بکر

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مِصْرَ قَدِ افْتُتِحَتْ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ قَدِ اسْتُشْهِدَ فَعِنْدَ اللَّهِ نَحْتَسِبُهُ وَلَداً نَاصِحاً وَ عَامِلًا کَادِحاً وَ سَیْفاً قَاطِعاً وَ رُکْناً دَافِعاً

وَ قَدْ کُنْتُ حَثَثْتُ النَّاسَ عَلَى لَحَاقِهِ وَ أَمَرْتُهُمْ بِغِیَاثِهِ قَبْلَ الْوَقْعَهِ وَ دَعَوْتُهُمْ سِرّاً وَ جَهْراً وَ عَوْداً وَ بَدْءاً فَمِنْهُمُ الْآتِی کَارِهاً وَ مِنْهُمُ الْمُعْتَلُّ کَاذِباً وَ مِنْهُمُ الْقَاعِدُ خَاذِلًا

أَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَى أَنْ یَجْعَلَ لِی مِنْهُمْ فَرَجاً عَاجِلًا فَوَاللَّهِ لَوْ لَا طَمَعِی عِنْدَ لِقَائِی عَدُوِّی فِی الشَّهَادَهِ وَ تَوْطِینِی نَفْسِی عَلَى الْمَنِیَّهِ لَأَحْبَبْتُ أَلَّا أَلْقَى مَعَ هَؤُلَاءِ یَوْماً وَاحِداً وَ لَا أَلْتَقِیَ بِهِمْ أَبَداً

شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۲۰  

المختار الخامس و الثلاثون و من کتاب له علیه السلام الى عبد الله بن العباس، بعد مقتل محمد بن أبى بکر.

أما بعد، فإن مصر قد افتتحت، و محمد ابن أبی بکر «رحمه الله» قد استشهد، فعند الله نحتسبه ولدا ناصحا، و عاملا کادحا، و سیفا قاطعا، و رکنا دافعا، و قد کنت حثثت الناس على لحاقه، و أمرتهم بغیاثه قبل الوقعه، و دعوتهم سرا و جهرا، و عودا و بدءا، فمنهم الاتی کارها، و منهم المعتل کاذبا، و منهم القاعد خاذلا. أسأل الله أن یجعل لی منهم فرجا عاجلا، فوالله لو لا طمعی عند لقائی عدوی فی الشهاده، و توطینی نفسی على المنیه، لأحببت‏ أن لا أبقى مع هؤلاء یوما واحدا، و لا التقى بهم أبدا.

اللغه

(نحتسبه): یقال: احتسب ولده إذا مات کبیرا، و افترط ولده إذا مات صغیرا، و یقال: احتسبت کذا عند الله أى طلبت به الحسبه بکسر الحاء و هی الأجر (الشهاده): القتل فی سبیل الله، و استشهد کأنه استحضر إلى الله (کادحا):مجدا فی الأمر، (حنثت): أمرتهم أکیدا.

الاعراب‏

فعند الله: ظرف متعلق بقوله «نحتسبه»، ولدا: بدل من ضمیر نحتسبه قال ابن میثم: و ولدا و عاملا و سیفا و رکنا أحوال، و فیه غموض و الأظهر أن عاملا و ما بعده نعوت لقوله ولدا، الوقعه: اللام فیه للعهد: أی وقعه قتل محمد بن أبی بکر سرا: بدل من المفعول المطلق و هو دعاء و قد حذف.

المعنى‏

بعث‏ علیه السلام‏ بهذا المکتوب‏ إلى عبد الله بن العباس‏ و هو یومئذ عامله على البصره و هی أیضا ثغر من الثغور الهامه و متاخم للشام من وجه یطمع معاویه فی التسلط علیها لکونها ثالث ثلاثه من المعسکرات الإسلامیه العظمى، و هى: مصر، و الکوفه، و البصره.

و یعلم معاویه أن فی البصره اناس یکرهون علیا علیه السلام بعد وقعه الجمل لقتل کثیر منهم فی هذه الوقعه فلا یخلو صدورهم من حب الانتقام عن علی علیه السلام و قد ولى علیها ابن عباس‏ لشرفه و علمه و اعتماده علیه و کان أحد أرکان حکومته و ینبغی إعلامه بما وقع فی الحکومه من الامور الهامه و فتح‏ مصر.

و قتل‏ محمد بن أبی بکر من أهم ما وقع فی حکومته علیه السلام لأن‏ مصر أحد الأرکان الثلاثه فی البلاد الإسلامیه، و محمد بن أبی بکر من الرجال الأفذاذ و ابن أول الخلفاء فی الحکومه الإسلامیه، فکان قتله و هتک حرمته من أنکى الرزایا فی المجتمع الإسلامی، هذا.

مع الایماء إلى‏ ابن عباس‏ بشده صوله الأعداء و عدم رعایتهم أى حرمه و أی شخصیه لیکون یقظا فی حوزه حکومته مدبرا فی رد کید الأعداء، فإن حوزه حکومته و هی البصره مطمح نظر معاویه و أعوانه الطغاه.

و یتلظى لهبات قلبه الکئیب من خلال سطور هذا الکتاب، فقد أصابه جراحات عمیقه لا تندمل من موت الأشتر الذی کان یمینه القاطعه فی دفع أعدائه و لم یتسلى عنه حتى ورد علیه خبر فتح‏ مصر و قتل‏ محمد بن أبى بکر الذى یکون قره عینه فی العالم الإسلامی و ناصره المخلص الوحید من أبناء الخلفاء الماضین فکان إطاعته له علیه السلام حجه قاطعه له تجاه مخالفیه و لعله وصفه فی کلامه‏ بالسیف القاطع‏ بهذا الاعتبار و من الوجهه السیاسیه کتوصیفه بأنه کان‏ رکنا دافعا.

و کان فوت‏ الأشتر و محمد بن أبی بکر نکایه من جهتین:

۱- أن الأشتر اغتیل و مات بالسم المدسوس من قبل جواسیس معاویه فعظم فوته علیه حیث إنه لو کان قتل فی الحرب کان مصیبته أخف.

۲- حیث إن محمدا اخذ و قتل صبرا و احرق جثمانه بأشد الإحراق و أفظعه و لو کان قتل فی الحرب و الضرب کان مصابه أخف.

و انضم إلى هذین المصیبتین الکبریین عصیان أصحابه، فصار علیه السلام آیسا من الحکومه على المسلمین و کارها من الحیاه حتى‏ یسأل الله الفرج‏ و الخلاص من هذا الأناس، و هل أراد علیه السلام‏ بالفرج العاجل‏ إلا الموت؟؟ فیا لله من مصیبه ما أعظمها و أفجعها.

الترجمه

نامه‏ اى که پس از کشته سدن محمد بن أبی بکر به عبدالله بن عباس نگاشته:

أما بعد، براستى که مصر بدست دشمنان گشوده و تصرف شد و محمد بن أبی بکر- که خدایش رحمت کناد- بدرجه شهادت رسید، من او را بحساب خدا مى‏ گذارم بحساب فرزندى خیر خواه و کارگزارى کوشا و رنج کش، و شمشیرى‏ برنده و گذرا و پشتیبانى در دفع أعداء، من محققا مردم را ترغیب و وادار نمودم که وى را دریابند و به آنها فرمان دادم تا حادثه واقع نشده بفریاد او برسند، آشکارا و نهان و از آغاز تا انجام از آنها دعوت کردم.

یک دسته بنا خواه حاضر شدند و یک دسته آنها عذرهاى دروغین آوردند و یک دسته‏ شان تقاعد کردند و ترک یارى نمودند.

من از خدا خواهانم که راه خلاص نزدیکى از دست این مردم برایم مقرر سازد، بخدا سوگند اگر این آرزو نبودم که در برخورد با دشمن سعادت شهادت یابم و عزم بر مرگ نداشتم دوست داشتم یک روز هم با این مردم بسر نبرم و هرگز با آنها روى در رو نشوم.

منهاج ‏البراعه فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی

بازدیدها: ۱۸

نامه ۳۴ صبحی صالح

۳۴- و من کتاب له ( علیه ‏السلام  ) إلى محمد بن أبی بکر لما بلغه توجده من عزله بالأشتر عن مصر، ثم توفی الأشتر فی توجهه إلى هناک

قبل وصوله إلیها

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی مَوْجِدَتُکَ مِنْ تَسْرِیحِ الْأَشْتَرِ إِلَى عَمَلِکَ وَ إِنِّی لَمْ أَفْعَلْ ذَلِکَ اسْتِبْطَاءً لَکَ فِی الْجَهْدَ وَ لَا ازْدِیَاداً لَکَ فِی الْجِدِّ وَ لَوْ نَزَعْتُ مَا تَحْتَ یَدِکَ مِنْ سُلْطَانِکَ لَوَلَّیْتُکَ مَا هُوَ أَیْسَرُ عَلَیْکَ مَئُونَهً وَ أَعْجَبُ إِلَیْکَ وِلَایَهً

إِنَّ الرَّجُلَ الَّذِی کُنْتُ وَلَّیْتُهُ أَمْرَ مِصْرَ کَانَ رَجُلًا لَنَا نَاصِحاً وَ عَلَى عَدُوِّنَا شَدِیداً نَاقِماً فَرَحِمَهُ اللَّهُ فَلَقَدِ اسْتَکْمَلَ أَیَّامَهُ وَ لَاقَى‏ حِمَامَهُ وَ نَحْنُ عَنْهُ رَاضُونَ أَوْلَاهُ اللَّهُ رِضْوَانَهُ وَ ضَاعَفَ الثَّوَابَ لَهُ

فَأَصْحِرْ لِعَدُوِّکَ وَ امْضِ عَلَى بَصِیرَتِکَ وَ شَمِّرْ لِحَرْبِ مَنْ حَارَبَکَ وَ ادْعُ إِلى‏ سَبِیلِ رَبِّکَ وَ أَکْثِرِ الِاسْتِعَانَهَ بِاللَّهِ یَکْفِکَ مَا أَهَمَّکَ وَ یُعِنْکَ عَلَى مَا یُنْزِلُ بِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ

شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۲۰  

المختار الرابع و الثلاثون و من کتاب له علیه السلام الى محمد بن أبى بکر لما بلغه توجده من عزله بالاشتر عن مصر، ثم توفى الاشتر فی توجهه الى مصر قبل وصوله الیها

أما بعد، فقد بلغنی موجدتک من تسریح الأشتر إلى عملک، و إنی لم أفعل ذلک استبطاء لک فی الجهد، و لا ازدیادا فی الجد، و لو نزعت ما تحت یدک من سلطانک لولیتک ما هو أیسر علیک مئونه، و أعجب إلیک ولایه. إن الرجل الذی کنت ولیته أمر مصر کان رجلا لنا ناصحا، و على عدونا شدیدا ناقما، فرحمه الله فلقد استکمل أیامه، و لاقى حمامه، و نحن عنه راضون، أولاه الله رضوانه، و ضاعف الثواب له، فأصحر لعدوک، و أمض على بصیرتک، و شمر لحرب من‏ حاربک، و ادع إلى سبیل ربک، و أکثر الاستعانه بالله یکفک ما أهمک، و یعنک على ما نزل بک، إن شاء الله.

اللغه

(الموجده): الغضب و الحزن، وجدت على فلان موجده، (التسریح):

الإرسال، (الجهد): الطاقه، و من رواها الجهد بالفتح فهو من قولهم أجهد جهدک فی کذا أى أبلغ الغایه، (ناقما): من نقمت على فلان کذا إذا أنکرته علیه و کرهته منه، (الحمام): الموت، (أصحر له): أخرج له إلى الصحراء و أبرز له من أصحر الأسد من خیسه إذا خرج إلى الصحراء، (شمر) فلان للحرب: أخذ لها اهبتها.

الاعراب‏

من تسریح: للتعلیل، استبطاء: مفعول له، لنا: ظرف مستقر أى ثابتا لنا و تعلقه بقوله «ناصحا» فیه غموض، أولاه الله: جمله دعائیه، یکفک مجزوم فی جواب الأمر.

المعنى‏

مصر بلده عامره ضمت إلى حکومه علی علیه السلام بعد تصدیه للحکومه، و هى بلده هامه من أعظم ثغور الإسلام کما أشار إلیه‏ علیه السلام‏ فی مکتوب‏ له إلى محمد بن أبى بکر بعد ما ولاه على‏ مصر: «ثم اعلم یا محمد إنى ولیتک أعظم أجنادی أهل مصر و إذ ولیتک ما ولیتک من أمر الناس فإنک محقوق أن تخاف فیه على نفسک».

و لما کان مصر مجاوره للشام و یمد إلیها الأعناق لکثره خیراتها کانت أحد مراکز دعاه معاویه و جواسیسه و سکن فیه جمع من شیعه عثمان، و لما ورد محمد ابن أبى بکر فیها والیا تخلفوا عنها و لا یقدر على إخضاعهم فاختار علی علیه السلام‏ مالک‏ الأشتر و عهد له على‏ مصر لقوته و منعته، و لما اطلع‏ محمد بن أبی بکر على ذلک شق علیه تبدیله‏ بالأشتر لمکانته من أبی بکر و قریش، و لکن الأشتر لم یصل‏ إلى مصر و اغتیل فی الطریق فکتب‏ علیه السلام‏ هذا الکتاب إلى محمد بن أبی بکر کاعتذار مما بلغه‏ و إعلام لوفاه الأشتر و تثبیت ولایته على مصر مشیرا إلى أن الولایه على مصر شاق و معرض للخطر، و مؤکدا على التیقظ و الاستعداد لمقابله ما یجرى فی مصر من المکائد.

قال الشارح المعتزلی (ص ۱۴۲ ج ۱۶ ط مصر): ام محمد رحمه الله أسماء بنت عمیس الخثعمیه و هى اخت میمونه زوج النبی صلى الله علیه و آله و اخت لبابه ام الفضل و عبد الله زوج العباس بن عبد المطلب، و کانت من المهاجرات إلى أرض الحبشه، و هی إذ ذاک تحت جعفر بن أبی طالب علیه السلام، فولد له هناک محمد بن جعفر و عبد الله و عونا، ثم هاجرت معه إلى المدینه، فلما قتل جعفر یوم موته تزوجها أبو بکر فولدت له محمد بن أبى بکر هذا، ثم مات عنها فزوجها علی علیه السلام، و ولدت له یحیى بن علی، لا خلاف فی ذلک- إلى أن قال-: و قد روى أن أسماء کانت تحت حمزه بن عبد المطلب، فولدت له بنتا تسمى أمه الله- و قیل أمامه- و محمد بن أبى بکر ممن ولد فی عصر رسول الله صلى الله علیه و آله- إلى أن قال-: ثم کان فی حجر علی علیه السلام و قتل بمصر، و کان علی علیه السلام یثنی علیه و یقرظه و یفضله، و کان لمحمد رحمه الله عباده و اجتهاد، و کان ممن حضر عثمان و دخل علیه.

الترجمه

نامه ‏اى که بمحمد بن أبی بکر نوشت، چون به آن حضرت گزارش رسید که محمد از عزل خود بوسیله جاى گزینى مالک اشتر ناراحت و اندوهگین شده، سپس أشتر پیش از رسیدن به مصر در راه مصر وفات کرد.

أما بعد بمن رسیده که از گسیل داشتن اشتر بکار گزارى در جاى تو غمنده و ناراحت شدى، من این کار را براى آن نکردم که تو در کوشش و تلاش در کار خود کندى و مسامحه دارى، و نه این که خواسته باشم تو را در کوشش بیشتر نسبت بکار گزاریت وادار کرده باشم، و اگر هم آن حکومت که داشتى از دستت‏ مى‏ گرفتم تو را حکومتى مى ‏دادم که اداره آن آسان‏تر باشد و در چشم تو خوش‏تر جلوه کند.

راستى آن مردى که من کار حکومت مصر را بدو واگزار کردم، مردى بود که از ما بود، خیر خواه بود و نسبت بدشمنان ما سخت گیر و دلیر بود، و خرده گیر و بدخواه، خدایش رحمت کند که روزگار عمر خود را بسر آورد و در گذشت، ما از او خوشنودیم، خداوندش مشمول رضایت خود سازد و ثوابش را دو چندان کند.

بایدت از خانه بدرآئى و در بیابانها بدشمن بتازى، و با بینائى دنبال وظیفه خود بروى، و با هر که بجنگ تو آید مردانه بجنگى، و پر از خدا یارى جوئى تا مهم تو را کفایت کند و تو را در گرفتارى یارى نماید، و السلام.

منهاج ‏البراعه فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی

بازدیدها: ۲۵

نامه ۳۳ صبحی صالح

۳۳- و من کتاب له ( علیه‏ السلام  ) إلى قثم بن العباس و هو عامله على مکه

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ عَیْنِی بِالْمَغْرِبِ کَتَبَ إِلَیَّ یُعْلِمُنِی أَنَّهُ‏ وُجِّهَ إِلَى الْمَوْسِمِ أُنَاسٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ الْعُمْیِ الْقُلُوبِ الصُّمِّ الْأَسْمَاعِ الْکُمْهِ الْأَبْصَارِ

الَّذِینَ یَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ یُطِیعُونَ الْمَخْلُوقَ فِی مَعْصِیَهِ الْخَالِقِ وَ یَحْتَلِبُونَ الدُّنْیَا دَرَّهَا بِالدِّینِ وَ یَشْتَرُونَ عَاجِلَهَا بِآجِلِ الْأَبْرَارِ الْمُتَّقِینَ وَ لَنْ یَفُوزَ بِالْخَیْرِ إِلَّا عَامِلُهُ وَ لَا یُجْزَى جَزَاءَ الشَّرِّ إِلَّا فَاعِلُهُ

فَأَقِمْ عَلَى مَا فِی یَدَیْکَ قِیَامَ الْحَازِمِ الصَّلِیبِ وَ النَّاصِحِ اللَّبِیبِ التَّابِعِ لِسُلْطَانِهِ الْمُطِیعِ لِإِمَامِهِ وَ إِیَّاکَ وَ مَا یُعْتَذَرُ مِنْهُ وَ لَا تَکُنْ عِنْدَ النَّعْمَاءِ بَطِراً وَ لَا عِنْدَ الْبَأْسَاءِ فَشِلًا وَ السَّلَامُ

شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۲۰  

المختار الثالث و الثلاثون و من کتاب له علیه السلام الى قثم بن العباس و هو عامله على مکه:

أما بعد، فإن عینی بالمغرب کتب إلى یعلمنی أنه وجه إلى الموسم أناس من أهل الشام، العمى القلوب، الصم الأسماع، الکمه الأبصار، الذین یلتمسون الحق بالباطل، و یطیعون المخلوق فی معصیه الخالق، و یحتلبون الدنیا درها بالدین، و یشترون عاجلها باجل الابرار المتقین، و لن یفوز بالخیر إلا عامله، و لا یجزى جزاء الشر إلا فاعله، فأقم على ما فی یدیک قیام الحازم الصلیب، و الناصح اللبیب، التابع لسلطانه، المطیع لإمامه، و إیاک و ما یعتذر منه، و لا تکن عند النعماء بطرا، و لا عند البأساء فشلا، و السلام.

اللغه

(العین): الجاسوس، (المغرب): الشام لأنه فی مغرب کوفه و مکه، (الموسم): موقع أداء الحج و مجمع الحجاج فی مکه المکرمه، (العمى) جمع أعمى: من لا یبصر، (الصم): جمع أصم، (الکمه): جمع الأکمه: الأعمى خلقه، (البطر): شده الفرح و کثره النشاط، (البأساء): الشده و لا أفعل له لأنه اسم غیر صفه، (الفشل): الجبن و الضعف.

الاعراب‏

بالمغرب: متعلق بالعین لما فیه من معنى الوصفیه و جمله کتب إلى خبره العمى القلوب: من إضافه الصفه إلى معموله و الاضافه لفظیه و لا مانع من دخول أل على المضاف و کذا ما بعده، درها: بدل اشتمال من الدنیا.

المع‏نى‏

قثم بن عباس‏ بن عبد المطلب من الموالین لعلى‏ علیه السلام‏ ولاه‏ على مکه المکرمه بعد عزل أبا قتاده الأنصاری عنها، و لم یزل والیا علیها حتى قتل علی علیه السلام، حکى عن ابن عبد البر أن‏ قثم‏ استشهد بسمرقند، کان خرج إلیها مع سعید بن عثمان بن عفان زمن معاویه فقتل بها، قیل: و کان‏ قثم‏ یشبه رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم.

قال الشارح المعتزلی فی (ص ۱۳۸ ج ۱۶ ط مصر): کان معاویه قد بعث إلى مکه دعاه فى السر یدعون إلى طاعته و یثبطون العرب عن نصره أمیر المؤمنین و یوقعون فی أنفسهم أنه إما قاتل لعثمان أو خاذل، و إن الخلافه لا تصلح فیمن قتل أو خذل، و ینشرون عندهم محاسن معاویه بزعمهم و أخلاقه و سیرته، فکتب أمیر المؤمنین‏ علیه السلام‏ هذا الکتاب إلى عامله بمکه ینبهه على ذلک لیعتمد فیه بما تقتضیه السیاسه و لم یصرح فی هذا الکتاب بماذا یأمره أن یفعل إذا ظفر بهم.

أقول: لعل ذلک قد کان و لکن لا یلائم ما ذکره ما یستفاد من هذا الکتاب فانه صادر باعتبار موسم الحج و اجتماع الحجاج فی مکه من کل صقع من الأصقاع‏  الاسلامیه، و الموقف یقتضى القیام بعمل جهری للملأ لا القیام بأمر سری و قد ورد فی شأن صدور هذا الکتاب أن معاویه بعث یزید بن شجره أمیرا على ثلاثه آلاف جندی مجرب و أمره بزحفه إلى مکه جهارا و إقامته الحج للناس من قبله و إخراجه و الی أمیر المؤمنین من مکه و أخذه البیعه له عن الحاضرین فی مکه المکرمه و لکن شرط علیه أن یکون کل ذلک من دون حرب و إراقه دم فی الحرم، و لما ورد جیش یزید بن شجره الجحفه و اطلع قثم على ذلک عزم الهرب من مکه و الالتجاء بالجبال، فمنعه الصحابی الکبیر أبو سعید الخدری فورد یزید بن شجره مکه و نزل بمنى و طلب أبا سعید و أخبره أنه لا یرید حربا و أن الأمیر قثم لا یرضى بامامته للحاج و لا أرضاه و اقترح أن یختار الناس رجلا ثالثا یؤم الفریقین، فاستشاروا و توافقوا على إمامه شیبه بن عثمان العبدی، فأقام لهم الحج و صلى بالفریقین و لم یقع حرب بینهما، و خرج یزید بعد الحج بجمعه عن مکه المکرمه.و هذا ألصق بما کتبه‏ علیه السلام إلى قثم بن العباس‏ فی هذا المقام.

و قوله علیه السلام: (یحتلبون الدنیا درها بالدین) توصیف لأتباع معاویه و إشعار بعدم اعتقادهم بالدین و إنما یظهرون شعائر الدین لیحتلبون بها متاع الدنیا و یجعلونها وسیله لأغراضهم المادیه الخسیسه.

الترجمه

نامه آن حضرت بقثم بن عباس که کارگزار او بود در مکه معظمه:

أما بعد براستى که دیده بان من در مغرب بمن نامه ‏اى نوشته و بمن گزارش داده که جمعى از مردم شام براى موسم انجام حج بمکه فرستاده شدند، مردمى کوردل که نه گوش شنوا دارند و نه دیده بینا، مردمى که حق را بباطل در آمیزند و آنرا وسیله مقاصد پوچ خود سازند، مردمى که در فرمانبردن از مخلوق نافرمانى آفریدگار را دارند، و پستان دنیا را بوسیله اظهار دین بدوشند، و دین را وسیله‏ دریافت آرمانهاى دنیاى خود سازند، و سرانجام سعادت با نیکان پرهیزکار را بدنیاى فانى بفروشند، هرگز بسرانجام نیک نرسد مگر نیکوکار، و سزاى بدکردارى را نکشد مگر بدکار و شرانگیز.

تو بر آنچه در دست دارى از کار گزارى مکه با کمال حزم و پایدارى ایستادگى کن و مردى باش خیر اندیش و خردمند که پیرو حاکم خویش است و فرمانبر از پیشواى خود، مبادا مرتکب خلافى شوى که نیاز بپوزش داشته باشد و بر أثر دست یافتن بنعمتهاى خداوند خوشگذرانى پیشه مکن، و در موقع سختى و گرفتارى سستى از خود نشان مده.

منهاج ‏البراعه فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی

بازدیدها: ۷۸

نامه ۳۲ صبحی صالح

۳۲- و من کتاب له ( علیه‏ السلام  ) إلى معاویه

وَ أَرْدَیْتَ جِیلًا مِنَ النَّاسِ کَثِیراً خَدَعْتَهُمْ بِغَیِّکَ وَ أَلْقَیْتَهُمْ فِی مَوْجِ بَحْرِکَ تَغْشَاهُمُ الظُّلُمَاتُ وَ تَتَلَاطَمُ بِهِمُ الشُّبُهَاتُ

فَجَازُوا عَنْ وِجْهَتِهِمْ وَ نَکَصُوا عَلَى أَعْقَابِهِمْ وَ تَوَلَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ وَ عَوَّلُوا عَلَى أَحْسَابِهِمْ إِلَّا مَنْ فَاءَ مِنْ أَهْلِ الْبَصَائِرِ

فَإِنَّهُمْ فَارَقُوکَ بَعْدَ مَعْرِفَتِکَ وَ هَرَبُوا إِلَى اللَّهِ مِنْ مُوَازَرَتِکَ إِذْ حَمَلْتَهُمْ عَلَى الصَّعْبِ وَ عَدَلْتَ بِهِمْ عَنِ الْقَصْدِ

فَاتَّقِ اللَّهَ یَا مُعَاوِیَهُ فِی نَفْسِکَ وَ جَاذِبِ الشَّیْطَانَ قِیَادَکَ فَإِنَّ الدُّنْیَا مُنْقَطِعَهٌ عَنْکَ وَ الْآخِرَهَ قَرِیبَهٌ مِنْکَ وَ السَّلَامُ

شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۲۰  

المختار الثانی و الثلاثون من کتاب له علیه السلام الى معاویه

و أردیت جیلا من الناس کثیرا: خدعتهم بغیک، و ألقیتهم فی موج بحرک، تغشاهم الظلمات، و تتلاطم بهم الشبهات، فجازوا عن وجهتهم، و نکصوا على أعقابهم، و تولوا على أدبارهم و عولوا على أحسابهم إلا من فاء من أهل البصائر فإنهم فارقوک بعد معرفتک، و هربوا إلى الله من موازرتک، إذ حملتهم على الصعب، و عدلت بهم عن القصد، فاتق الله یا معاویه فی نفسک و جاذب الشیطان قیادک، فإن الدنیا منقطعه عنک، و الاخره قریبه منک، و السلام.

و أول هذا الکتاب‏

من عبد الله علی أمیر المؤمنین إلى معاویه بن أبی سفیان، أما بعد: فان الدنیا دار تجاره، و ربحها أو خسرها الاخره، فالسعید من کانت بضاعته فیها الأعمال الصالحه، و من رأى الدنیا بعینها، و قدرها بقدرها، و إنی لأعظک مع علمی بسابق العلم فیک مما لا مرد له دون نفاذه، و لکن الله تعالى أخذ على العلماء أن یؤدوا الأمانه، و أن ینصحوا الغوی و الرشید، فاتق الله، و لا تکن ممن لا یرجو الله وقارا، و من حقت علیه کلمه العذاب، فإن الله بالمرصاد، و إن دنیاک مستدبر عنک، و ستعود حسره علیک، فاقلع عما أنت علیه من الغی و الضلال، على کبر سنک، و فناء عمرک، فان حالک الیوم کحال الثوب المهیل الذی لا یصلح من جانب إلا فسد من آخر، و قد أردیت جیلا، إلخ.

اللغه

(أردیت): اوقعت فی الهلاک و الضلاله، (جیلا): الجیل من الناس:

الصنف منهم فالترک جیل و الروم جیل و الهند جیل، (نکصوا): أى انقلبوا (قیاد): حبل یقاد به البعیر و نحوه، (المهیل) المتداعى فی التمزق و منه رمل مهیل أى ینهال و یسیل (عول) على کذا، اعتمد علیه (فاء): رجع (المؤازره): المعاونه.

الاعراب‏

کثیرا: صفه للجیل و یدل على متابعه شعوب کثیره لمعاویه فی حرب علی علیه السلام کاقباط الشام و یهود من القاطنین فیها و غیرهم و غرضهم اشعال الحرب بین المسلمین و تضعیف الدین لیحصلوا حریتهم فی أدیانهم، تغشاهم الظلمات: فعلیه حالیه، قیادک: مفعول ثان لقوله «جاذب» و لا یتعدى باب المفاعله إلى مفعولین على الاصول و یمکن ان یکون منصوبا على التمیز فتدبر.

المعنى‏

تعرض‏ علیه السلام‏ فی‏ کتابه‏ هذا لوعظ معاویه اتماما للحجه علیه و وفاء بما فی‏ ذمته من إرشاد الناس‏ و توضیح الحق لهم لیهلک من هلک عن بینه و یحیى من حی عن بینه.

و نبه‏ معاویه على أن ما ارتکبه من الخلاف أمر یرجع إلى إضلال‏ کثیر من الناس‏ و لا تدارک له إلا برجوعه إلى الحق و إعلامه ضلالته لیرجع عنها من وقع فیه بغیه و تلبیسه مع إشارته إلى أنه لا یتعظ بمواعظه حیث یقول فی صدر الکتاب «و إنی لأعظک مع علمی بسابق العلم فیک مما لا مرد له دون نفاذه- إلخ» و مقصوده إعلام حاله على سائر المسلمین لئلا یقعوا فی حبل ضلالته و خدعوا بالقاء شبهاته.

و قد نقل الشارح المعتزلی «ص ۱۳۳ ج ۱۶ ط مصر»: بعد نقل صدر کتابه عن أبی الحسن علی بن محمد المدائنى مکاتبات عده بعد هذا الکتاب بین علی علیه السلام و معاویه تحتوى على جمل شدیده اللحن یبین فیها على علیه السلام ما علیه معاویه من الغی و الضلاله و الخدعه و الجهاله، فیرد علیه معاویه بما یفترى على علی علیه السلام من الأباطیل و الأضالیل مقرونا بالوعید و التهدید، ثم یقول فی «ص ۱۳۶»:

قلت: و أعجب و أطرب ما جاء به الدهر … یفضى أمر علی علیه السلام إلى أن یصیر معاویه ندا له و نظیرا مماثلا، یتعارضان الکتاب و الجواب- إلى أن قال: ثم أقول ثانیا لأمیر المؤمنین علیه السلام: لیت شعرى لما ذا فتح باب الکتاب و الجواب بینه و بین معاویه؟ و إذا کانت الضروره قد قادت إلى ذلک، فهلا اقتصر فی الکتاب إلیه على الموعظه من غیر تعرض للمفاخره و المنافره، و إذا کانت لا بد منهما فهلا اکتفى بهما من غیر تعرض لأمر آخر یوجب المقابله و المعارضه بمثله، و بأشد منه «و لا تسبوا الذین یدعون من دون الله فیسبوا الله عدوا بغیر علم» و هلا دفع هذا الرجل العظیم الجلیل نفسه عن سباب هذا السفیه الأحمق» ثم جر الکلام إلى ابتداء علی علیه السلام بلعن معاویه فی القنوت مع عمرو بن العاص و أبی موسى و غیرهم، فقابله معاویه بلعنه مع أولاده و مع جمع من أخصاء أصحابه.

أقول: ظاهر کلامه تأسف مع اعتراض شدید أو اعتراض مقرون بتأسف‏ عمیق، و یشدد اعتراضه علیه استدلاله بالایه الشریفه، و فحوى کلامه أن عمله علیه السلام مخالف لمفاد الایه، و هذا جرئه علیه علیه السلام، و غرضه تندیده بمقام عصمته و امامته و الجواب أن لعن أعداء الله و الدعاء علیهم منصوص فی القرآن فی غیر واحد من الایات.

کقوله عز من قائل: «تبت یدا أبی لهب و تب‏» و قوله عز من قائل: «لعن الذین کفروا من بنی إسرائیل على لسان داود و عیسى ابن مریم ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون‏: ۷۹- المائده».

مضافا إلى أن ما یندرج فی کتب علی علیه السلام بیان للحقیقه من أحوال معاویه و المقصود کشف الحقیقه لعموم الناس حتى لا یضلوا بتضلیلاته و لا ینخدعوا بخدعه و تسویلاته.

و مفاد الایه التی استدل بها النهى عن سب الالهه و لعل وجهه أن الالهه غیر مستحقین للسب لأنهم أجسام غیر شاعره یعبدون بغیر إرادتهم و مستحق الملامه و السب عبادهم الذین یصنعونهم و یعبدونهم، مع أن الایه نزلت حین ضعف المسلمین و حین الهدنه لأنها مکیه من سوره الأنعام.

قال فی مجمع البیان: «لا تسبوا الذین یدعون من دون الله‏» أی لا تخرجوا من دعوه الکفار و محاجتهم إلى أن تسبوا ما یعبدونه من دون الله فان ذلک لیس من الحجاج فی شی‏ء «فیسبوا الله عدوا بغیر علم‏» و أنتم الیوم غیر قادرین على معاقبتهم بما یستحقون لأن الدار دارهم و لم یؤذن لکم فی القتال.

الترجمه

دسته‏ هاى بسیارى از مردم را بنابودى کشاندى، بگمراهى خود آنان را فریفتى و در امواج تاریک وجود خود افکندى، و پرده‏هاى تاریک وجود تو آنها را فرو گرفت، و شبهه‏ ها که ساختى و پرداختى آنانرا درهم پیچید، تا از پیشاهنگى خود در گذشتند و بروى پاشنه پاى خود سرنگون گشتند، و روى بر پشت دادند و از حق برگشتند، بخاندان و تبار خویش تکیه کردند و از دین خدا برگشتند،

جز آنانکه از مردمان بینا و هشیار روى از تو برتافتند و پس از این که تو را شناختند از تو جدا شدند و بسوى خدا گریزان باز گشتند و از یارى با تو سر باز زدند، چون که آنان را بکوهستانى سخت مى ‏بردى و از راه هموار و درست بدر مى ‏کردى، أى معاویه براى خاطر خود از خداوند بپرهیز و مهار خود را که بدست شیطان دادى و آنرا مى‏ کشد خود بدست گیر و بسوى حق بکش زیرا که دنیا بناخواه از تو بریده مى ‏شود و آخرت بتو نزدیکست و بناخواه مى‏ رسد، و السلام.

منهاج ‏البراعه فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی

بازدیدها: ۹۲

نامه ۳۱ صبحی صالح

۳۱- و من وصیه له ( علیه ‏السلام  ) للحسن بن علی ( علیهماالسلام  ) کتبها إلیه بحاضرین عند انصرافه من صفین‏

مِنَ الْوَالِدِ الْفَانِ الْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ الْمُدْبِرِ الْعُمُرِ الْمُسْتَسْلِمِ لِلدُّنْیَا السَّاکِنِ مَسَاکِنَ الْمَوْتَى وَ الظَّاعِنِ عَنْهَا غَداً إِلَى الْمَوْلُودِ الْمُؤَمِّلِ مَا لَا یُدْرِکُ السَّالِکِ سَبِیلَ مَنْ قَدْ هَلَکَ

غَرَضِ الْأَسْقَامِ وَ رَهِینَهِ الْأَیَّامِ وَ رَمِیَّهِ الْمَصَائِبِ وَ عَبْدِ الدُّنْیَا وَ تَاجِرِ الْغُرُورِ وَ غَرِیمِ الْمَنَایَا وَ أَسِیرِ الْمَوْتِ وَ حَلِیفِ الْهُمُومِ وَ قَرِینِ الْأَحْزَانِ وَ نُصُبِ الْآفَاتِ وَ صَرِیعِ الشَّهَوَاتِ وَ خَلِیفَهِ الْأَمْوَاتِ

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ فِیمَا تَبَیَّنْتُ مِنْ إِدْبَارِ الدُّنْیَا عَنِّی وَ جُمُوحِ الدَّهْرِ عَلَیَّ وَ إِقْبَالِ الْآخِرَهِ إِلَیَّ مَا یَزَعُنِی عَنْ ذِکْرِ مَنْ سِوَایَ وَ الِاهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِی غَیْرَ أَنِّی حَیْثُ تَفَرَّدَ بِی دُونَ هُمُومِ النَّاسِ هَمُّ نَفْسِی

فَصَدَفَنِی رَأْیِی وَ صَرَفَنِی عَنْ هَوَایَ وَ صَرَّحَ لِی مَحْضُ أَمْرِی فَأَفْضَى بِی إِلَى جِدٍّ لَا یَکُونُ فِیهِ لَعِبٌ وَ صِدْقٍ لَا یَشُوبُهُ کَذِبٌ

وَ وَجَدْتُکَ بَعْضِی بَلْ وَجَدْتُکَ کُلِّی حَتَّى کَأَنَّ شَیْئاً لَوْ أَصَابَکَ أَصَابَنِی وَ کَأَنَّ الْمَوْتَ لَوْ أَتَاکَ أَتَانِی فَعَنَانِی‏

مِنْ أَمْرِکَ مَا یَعْنِینِی مِنْ أَمْرِ نَفْسِی فَکَتَبْتُ إِلَیْکَ کِتَابِی مُسْتَظْهِراً بِهِ إِنْ أَنَا بَقِیتُ لَکَ أَوْ فَنِیتُ

فَإِنِّی أُوصِیکَ بِتَقْوَى اللَّهِ أَیْ بُنَیَّ وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَهِ قَلْبِکَ بِذِکْرِهِ وَ الِاعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ وَ أَیُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ

أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَهِ وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَهِ وَ قَوِّهِ بِالْیَقِینِ وَ نَوِّرْهُ بِالْحِکْمَهِ وَ ذَلِّلْهُ بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ الدُّنْیَا

وَ حَذِّرْهُ صَوْلَهَ الدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ وَ اعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِینَ وَ ذَکِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنَ الْأَوَّلِینَ

وَ سِرْ فِی دِیَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِیمَا فَعَلُوا وَ عَمَّا انْتَقَلُوا وَ أَیْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا فَإِنَّکَ تَجِدُهُمْ قَدِ انْتَقَلُوا عَنِ الْأَحِبَّهِ وَ حَلُّوا دِیَارَ الْغُرْبَهِ وَ کَأَنَّکَ عَنْ قَلِیلٍ قَدْ صِرْتَ کَأَحَدِهِمْ

فَأَصْلِحْ مَثْوَاکَ وَ لَا تَبِعْ آخِرَتَکَ بِدُنْیَاکَ وَ دَعِ الْقَوْلَ فِیمَا لَا تَعْرِفُ وَ الْخِطَابَ فِیمَا لَمْ تُکَلَّفْ وَ أَمْسِکْ عَنْ طَرِیقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلَالَتَهُ فَإِنَّ الْکَفَّ عِنْدَ حَیْرَهِ الضَّلَالِ خَیْرٌ مِنْ رُکُوبِ الْأَهْوَالِ

وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَکُنْ مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْکِرِ الْمُنْکَرَ بِیَدِکَ وَ لِسَانِکَ وَ بَایِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِکَ وَ جَاهِدْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ لَا تَأْخُذْکَ فِی اللَّهِ   لَوْمَهُ لَائِمٍ وَ خُضِ الْغَمَرَاتِ لِلْحَقِّ حَیْثُ کَانَ

وَ تَفَقَّهْ فِی الدِّینِ وَ عَوِّدْ نَفْسَکَ التَّصَبُّرَ عَلَى الْمَکْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ فِی الْحَقِّ

وَ أَلْجِئْ نَفْسَکَ فِی أُمُورِکَ کُلِّهَا إِلَى إِلَهِکَ فَإِنَّکَ تُلْجِئُهَا إِلَى کَهْفٍ حَرِیزٍ وَ مَانِعٍ عَزِیزٍ وَ أَخْلِصْ فِی الْمَسْأَلَهِ لِرَبِّکَ فَإِنَّ بِیَدِهِ الْعَطَاءَ وَ الْحِرْمَانَ وَ أَکْثِرِ الِاسْتِخَارَهَ وَ تَفَهَّمْ وَصِیَّتِی وَ لَا تَذْهَبَنَّ عَنْکَ صَفْحاً فَإِنَّ خَیْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ

وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَا یَنْفَعُ وَ لَا یُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لَا یَحِقُّ تَعَلُّمُهُ

أَیْ بُنَیَّ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُنِی قَدْ بَلَغْتُ سِنّاً وَ رَأَیْتُنِی أَزْدَادُ وَهْناً بَادَرْتُ بِوَصِیَّتِی إِلَیْکَ وَ أَوْرَدْتُ خِصَالًا مِنْهَا قَبْلَ أَنْ یَعْجَلَ بِی أَجَلِی دُونَ أَنْ أُفْضِیَ إِلَیْکَ بِمَا فِی نَفْسِی

أَوْ أَنْ أُنْقَصَ فِی رَأْیِی کَمَا نُقِصْتُ فِی جِسْمِی أَوْ یَسْبِقَنِی إِلَیْکَ بَعْضُ غَلَبَاتِ الْهَوَى وَ فِتَنِ الدُّنْیَا فَتَکُونَ کَالصَّعْبِ النَّفُورِ وَ إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَهِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ‏ءٍ قَبِلَتْهُ

فَبَادَرْتُکَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّکَ لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْیِکَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ کَفَاکَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَکُونَ قَدْ کُفِیتَ مَئُونَهَ الطَّلَبِ وَ عُوفِیتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَهِ

فَأَتَاکَ مِنْ ذَلِکَ مَا قَدْ کُنَّا نَأْتِیهِ وَ اسْتَبَانَ لَکَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا مِنْهُ

أَیْ بُنَیَّ إِنِّی وَ إِنْ لَمْ أَکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِی فَقَدْ نَظَرْتُ‏ فِی أَعْمَالِهِمْ وَ فَکَّرْتُ فِی أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِی آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ کَأَحَدِهِمْ بَلْ کَأَنِّی بِمَا انْتَهَى إِلَیَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِمْ

فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِکَ مِنْ کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ فَاسْتَخْلَصْتُ لَکَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ نَخِیلَهُ وَ تَوَخَّیْتُ لَکَ جَمِیلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْکَ مَجْهُولَهُ

وَ رَأَیْتُ حَیْثُ عَنَانِی مِنْ أَمْرِکَ مَا یَعْنِی الْوَالِدَ الشَّفِیقَ وَ أَجْمَعْتُ عَلَیْهِ مِنْ أَدَبِکَ

أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ وَ أَنْتَ مُقْبِلُ الْعُمُرِ وَ مُقْتَبَلُ الدَّهْرِ ذُو نِیَّهٍ سَلِیمَهٍ وَ نَفْسٍ صَافِیَهٍ وَ أَنْ أَبْتَدِئَکَ بِتَعْلِیمِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ وَ أَحْکَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ لَا أُجَاوِزُ ذَلِکَ بِکَ إِلَى غَیْرِهِ

ثُمَّ أَشْفَقْتُ أَنْ یَلْتَبِسَ عَلَیْکَ مَا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِیهِ مِنْ أَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ مِثْلَ الَّذِی الْتَبَسَ عَلَیْهِمْ فَکَانَ إِحْکَامُ ذَلِکَ عَلَى مَا کَرِهْتُ مِنْ تَنْبِیهِکَ لَهُ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ إِسْلَامِکَ إِلَى أَمْرٍ لَا آمَنُ عَلَیْکَ بِهِ الْهَلَکَهَ

وَ رَجَوْتُ أَنْ یُوَفِّقَکَ اللَّهُ فِیهِ لِرُشْدِکَ وَ أَنْ یَهْدِیَکَ لِقَصْدِکَ فَعَهِدْتُ إِلَیْکَ وَصِیَّتِی هَذِهِ

وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَیَّ مِنْ وَصِیَّتِی تَقْوَى اللَّهِ وَ الِاقْتِصَارُ عَلَى مَا فَرَضَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ الْأَخْذُ بِمَا مَضَى عَلَیْهِ الْأَوَّلُونَ مِنْ آبَائِکَ وَ الصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ

فَإِنَّهُمْ لَمْ یَدَعُوا أَنْ نَظَرُوا لِأَنْفُسِهِمْ کَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ وَ فَکَّرُوا کَمَا أَنْتَ مُفَکِّرٌ ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِکَ إِلَى الْأَخْذِ بِمَا عَرَفُوا وَ الْإِمْسَاکِ عَمَّا لَمْ یُکَلَّفُوا

فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُکَ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِکَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ کَمَا عَلِمُوا فَلْیَکُنْ طَلَبُکَ ذَلِکَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ لَا بِتَوَرُّطِ الشُّبُهَاتِ وَ عُلَقِ الْخُصُومَاتِ

وَ ابْدَأْ قَبْلَ نَظَرِکَ فِی ذَلِکَ بِالِاسْتِعَانَهِ بِإِلَهِکَ وَ الرَّغْبَهِ إِلَیْهِ فِی تَوْفِیقِکَ وَ تَرْکِ کُلِّ شَائِبَهٍ أَوْلَجَتْکَ فِی شُبْهَهٍ أَوْ أَسْلَمَتْکَ إِلَى ضَلَالَهٍ

فَإِنْ أَیْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا قَلْبُکَ فَخَشَعَ وَ تَمَّ رَأْیُکَ فَاجْتَمَعَ وَ کَانَ هَمُّکَ فِی ذَلِکَ هَمّاً وَاحِداً فَانْظُرْ فِیمَا فَسَّرْتُ لَکَ

وَ إِنْ لَمْ یَجْتَمِعْ لَکَ مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِکَ وَ فَرَاغِ نَظَرِکَ وَ فِکْرِکَ فَاعْلَمْ أَنَّکَ إِنَّمَا تَخْبِطُ الْعَشْوَاءَ وَ تَتَوَرَّطُ الظَّلْمَاءَ وَ لَیْسَ طَالِبُ الدِّینِ مَنْ خَبَطَ أَوْ خَلَطَ وَ الْإِمْسَاکُ عَنْ ذَلِکَ أَمْثَلُ

فَتَفَهَّمْ یَا بُنَیَّ وَصِیَّتِی وَ اعْلَمْ أَنَّ مَالِکَ الْمَوْتِ هُوَ مَالِکُ الْحَیَاهِ وَ أَنَّ الْخَالِقَ هُوَ الْمُمِیتُ وَ أَنَّ الْمُفْنِیَ هُوَ الْمُعِیدُ وَ أَنَّ الْمُبْتَلِیَ هُوَ الْمُعَافِی

وَ أَنَّ الدُّنْیَا لَمْ تَکُنْ لِتَسْتَقِرَّ إِلَّا عَلَى مَا جَعَلَهَا اللَّهُ عَلَیْهِ مِنَ النَّعْمَاءِ وَ الِابْتِلَاءِ وَ الْجَزَاءِ فِی الْمَعَادِ أَوْ مَا شَاءَ مِمَّا لَا تَعْلَمُ

فَإِنْ أَشْکَلَ عَلَیْکَ شَیْ‏ءٌ مِنْ ذَلِکَ فَاحْمِلْهُ عَلَى جَهَالَتِکَ فَإِنَّکَ أَوَّلُ مَا خُلِقْتَ بِهِ جَاهِلًا ثُمَّ عُلِّمْتَ وَ مَا أَکْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ الْأَمْرِ وَ یَتَحَیَّرُ فِیهِ رَأْیُکَ وَ یَضِلُّ فِیهِ بَصَرُکَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِکَ

فَاعْتَصِمْ بِالَّذِی‏ خَلَقَکَ وَ رَزَقَکَ وَ سَوَّاکَ وَ لْیَکُنْ لَهُ تَعَبُّدُکَ وَ إِلَیْهِ رَغْبَتُکَ وَ مِنْهُ شَفَقَتُکَ

وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَحَداً لَمْ یُنْبِئْ عَنِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ کَمَا أَنْبَأَ عَنْهُ الرَّسُولُ ( صلى ‏الله‏ علیه‏ وآله  )فَارْضَ بِهِ رَائِداً وَ إِلَى النَّجَاهِ قَائِداً فَإِنِّی لَمْ آلُکَ نَصِیحَهً وَ إِنَّکَ لَنْ تَبْلُغَ فِی النَّظَرِ لِنَفْسِکَ وَ إِنِ اجْتَهَدْتَ مَبْلَغَ نَظَرِی لَکَ:

وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّهُ لَوْ کَانَ لِرَبِّکَ شَرِیکٌ لَأَتَتْکَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَیْتَ آثَارَ مُلْکِهِ وَ سُلْطَانِهِ وَ لَعَرَفْتَ أَفْعَالَهُ وَ صِفَاتِهِ وَ لَکِنَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ لَا یُضَادُّهُ فِی مُلْکِهِ أَحَدٌ وَ لَا یَزُولُ أَبَداً وَ لَمْ یَزَلْ

أَوَّلٌ قَبْلَ الْأَشْیَاءِ بِلَا أَوَّلِیَّهٍ وَ آخِرٌ بَعْدَ الْأَشْیَاءِ بِلَا نِهَایَهٍ عَظُمَ عَنْ أَنْ تَثْبُتَ رُبُوبِیَّتُهُ بِإِحَاطَهِ قَلْبٍ أَوْ بَصَرٍ

فَإِذَا عَرَفْتَ ذَلِکَ فَافْعَلْ کَمَا یَنْبَغِی لِمِثْلِکَ أَنْ یَفْعَلَهُ فِی صِغَرِ خَطَرِهِ وَ قِلَّهِ مَقْدِرَتِهِ وَ کَثْرَهِ عَجْزِهِ و عَظِیمِ حَاجَتِهِ إِلَى رَبِّهِ فِی طَلَبِ طَاعَتِهِ وَ الْخَشْیَهِ مِنْ عُقُوبَتِهِ وَ الشَّفَقَهِ مِنْ سُخْطِهِ فَإِنَّهُ لَمْ یَأْمُرْکَ إِلَّا بِحَسَنٍ وَ لَمْ یَنْهَکَ إِلَّا عَنْ قَبِیحٍ:

یَا بُنَیَّ إِنِّی قَدْ أَنْبَأْتُکَ عَنِ الدُّنْیَا وَ حَالِهَا وَ زَوَالِهَا وَ انْتِقَالِهَا وَ أَنْبَأْتُکَ عَنِ الْآخِرَهِ وَ مَا أُعِدَّ لِأَهْلِهَا فِیهَا وَ ضَرَبْتُ لَکَ فِیهِمَا الْأَمْثَالَ لِتَعْتَبِرَ بِهَا وَ تَحْذُوَ عَلَیْهَا

إِنَّمَا مَثَلُ مَنْ خَبَرَ الدُّنْیَا کَمَثَلِ قَوْمٍ سَفْرٍ نَبَا بِهِمْ مَنْزِلٌ جَدِیبٌ فَأَمُّوا مَنْزِلًا خَصِیباً وَ جَنَاباً مَرِیعاً فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ الطَّرِیقِ وَ فِرَاقَ الصَّدِیقِ وَ خُشُونَهَ السَّفَرِ وَ جُشُوبَهَ المَطْعَمِ لِیَأْتُوا سَعَهَ دَارِهِمْ وَ مَنْزِلَ قَرَارِهِمْ

فَلَیْسَ یَجِدُونَ لِشَیْ‏ءٍ مِنْ ذَلِکَ أَلَماً وَ لَا یَرَوْنَ نَفَقَهً فِیهِ مَغْرَماً وَ لَا شَیْ‏ءَ أَحَبُّ إِلَیْهِمْ مِمَّا قَرَّبَهُمْ مِنْ مَنْزِلِهِمْ وَ أَدْنَاهُمْ مِنْ مَحَلَّتِهِمْ

وَ مَثَلُ مَنِ اغْتَرَّ بِهَا کَمَثَلِ قَوْمٍ کَانُوا بِمَنْزِلٍ خَصِیبٍ فَنَبَا بِهِمْ إِلَى مَنْزِلٍ جَدِیبٍ فَلَیْسَ شَیْ‏ءٌ أَکْرَهَ إِلَیْهِمْ وَ لَا أَفْظَعَ عِنْدَهُمْ مِنْ مُفَارَقَهِ مَا کَانُوا فِیهِ إِلَى مَا یَهْجُمُونَ عَلَیْهِ وَ یَصِیرُونَ إِلَیْهِ

یَا بُنَیَّ اجْعَلْ نَفْسَکَ مِیزَاناً فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ غَیْرِکَ فَأَحْبِبْ لِغَیْرِکَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اکْرَهْ لَهُ مَا تَکْرَهُ لَهَا وَ لَا تَظْلِمْ کَمَا لَا تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ کَمَا تُحِبُّ أَنْ یُحْسَنَ إِلَیْکَ وَ اسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِکَ مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَیْرِکَ

وَ ارْضَ مِنَ النَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِکَ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ وَ إِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تُحِبُّ أَنْ یُقَالَ لَکَ

وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ وَ آفَهُ الْأَلْبَابِ فَاسْعَ فِی کَدْحِکَ وَ لَا تَکُنْ خَازِناً لِغَیْرِکَ وَ إِذَا أَنْتَ هُدِیتَ لِقَصْدِکَ فَکُنْ أَخْشَعَ مَا تَکُونُ لِرَبِّکَ:

وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَکَ طَرِیقاً ذَا مَسَافَهٍ بَعِیدَهٍ وَ مَشَقَّهٍ شَدِیدَهٍ وَ أَنَّهُ لَا غِنَى بِکَ فِیهِ عَنْ حُسْنِ الِارْتِیَادِ وَ قَدْرِ بَلَاغِکَ مِنَ الزَّادِ مَعَ خِفَّهِ الظَّهْرِ فَلَا تَحْمِلَنَّ عَلَى ظَهْرِکَ فَوْقَ طَاقَتِکَ فَیَکُونَ ثِقْلُ ذَلِکَ وَبَالًا عَلَیْکَ

وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَهِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ فَیُوَافِیکَ بِهِ غَداً حَیْثُ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِیَّاهُ وَ أَکْثِرْ مِنْ تَزْوِیدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَیْهِ فَلَعَلَّکَ تَطْلُبُهُ فَلَا تَجِدُهُ

وَ اغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقْرَضَکَ فِی حَالِ غِنَاکَ لِیَجْعَلَ قَضَاءَهُ لَکَ فِی یَوْمِ عُسْرَتِکَ

وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَکَ عَقَبَهً کَئُوداً الْمُخِفُّ فِیهَا أَحْسَنُ حَالًا مِنَ الْمُثْقِلِ وَ الْمُبْطِئُ عَلَیْهَا أَقْبَحُ حَالًا مِنَ الْمُسْرِعِ وَ أَنَّ مَهْبِطَکَ بِهَا لَا مَحَالَهَ إِمَّا عَلَى جَنَّهٍ أَوْ عَلَى نَارٍ

فَارْتَدْ لِنَفْسِکَ قَبْلَ نُزُولِکَ وَ وَطِّئِ الْمَنْزِلَ قَبْلَ حُلُولِکَ فَلَیْسَ بَعْدَ الْمَوْتِ مُسْتَعْتَبٌ وَ لَا إِلَى الدُّنْیَا مُنْصَرَفٌ

وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِی بِیَدِهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَکَ فِی الدُّعَاءِ وَ تَکَفَّلَ لَکَ بِالْإِجَابَهِ وَ أَمَرَکَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِیُعْطِیَکَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِیَرْحَمَکَ‏

وَ لَمْ یَجْعَلْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ مَنْ یَحْجُبُکَ عَنْهُ وَ لَمْ یُلْجِئْکَ إِلَى مَنْ یَشْفَعُ لَکَ إِلَیْهِ

وَ لَمْ یَمْنَعْکَ إِنْ أَسَأْتَ مِنَ التَّوْبَهِ وَ لَمْ یُعَاجِلْکَ بِالنِّقْمَهِ وَ لَمْ یُعَیِّرْکَ بِالْإِنَابَهِ وَ لَمْ یَفْضَحْکَ حَیْثُ الْفَضِیحَهُ بِکَ أَوْلَى وَ لَمْ یُشَدِّدْ عَلَیْکَ فِی قَبُولِ الْإِنَابَهِ وَ لَمْ یُنَاقِشْکَ بِالْجَرِیمَهِ وَ لَمْ یُؤْیِسْکَ مِنَ الرَّحْمَهِ

بَلْ جَعَلَ نُزُوعَکَ عَنِ الذَّنْبِ حَسَنَهً وَ حَسَبَ سَیِّئَتَکَ وَاحِدَهً وَ حَسَبَ حَسَنَتَکَ عَشْراً وَ فَتَحَ لَکَ بَابَ الْمَتَابِ وَ بَابَ الِاسْتِعْتَابِ

فَإِذَا نَادَیْتَهُ سَمِعَ نِدَاکَ وَ إِذَا نَاجَیْتَهُ عَلِمَ نَجْوَاکَ فَأَفْضَیْتَ إِلَیْهِ بِحَاجَتِکَ وَ أَبْثَثْتَهُ ذَاتَ نَفْسِکَ وَ شَکَوْتَ إِلَیْهِ هُمُومَکَ وَ اسْتَکْشَفْتَهُ کُرُوبَکَ

وَ اسْتَعَنْتَهُ عَلَى أُمُورِکَ وَ سَأَلْتَهُ مِنْ خَزَائِنِ رَحْمَتِهِ مَا لَا یَقْدِرُ عَلَى إِعْطَائِهِ غَیْرُهُ مِنْ زِیَادَهِ الْأَعْمَارِ وَ صِحَّهِ الْأَبْدَانِ وَ سَعَهِ الْأَرْزَاقِ

ثُمَّ جَعَلَ فِی یَدَیْکَ مَفَاتِیحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَکَ فِیهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ فَمَتَى شِئْتَ اسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ نِعْمَتِهِ وَ اسْتَمْطَرْتَ شَآبِیبَ رَحْمَتِهِ فَلَا یُقَنِّطَنَّکَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ فَإِنَّ الْعَطِیَّهَ عَلَى قَدْرِ النِّیَّهِ

وَ رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْکَ الْإِجَابَهُ لِیَکُونَ ذَلِکَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ السَّائِلِ وَ أَجْزَلَ لِعَطَاءِ الْآمِلِ وَ رُبَّمَا سَأَلْتَ الشَّیْ‏ءَ فَلَا تُؤْتَاهُ وَ أُوتِیتَ خَیْراً مِنْهُ عَاجِلًا أَوْ آجِلًا أَوْ صُرِفَ عَنْکَ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَکَ

فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِیهِ هَلَاکُ دِینِکَ لَوْ أُوتِیتَهُ فَلْتَکُنْ مَسْأَلَتُکَ فِیمَا یَبْقَى‏ لَکَ جَمَالُهُ وَ یُنْفَى عَنْکَ وَبَالُهُ فَالْمَالُ لَا یَبْقَى لَکَ وَ لَا تَبْقَى لَهُ

وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّکَ إِنَّمَا خُلِقْتَ لِلْآخِرَهِ لَا لِلدُّنْیَا وَ لِلْفَنَاءِ لَا لِلْبَقَاءِ وَ لِلْمَوْتِ لَا لِلْحَیَاهِ وَ أَنَّکَ فِی قُلْعَهٍ وَ دَارِ بُلْغَهٍ وَ طَرِیقٍ إِلَى الْآخِرَهِ وَ أَنَّکَ طَرِیدُ الْمَوْتِ الَّذِی لَا یَنْجُو مِنْهُ هَارِبُهُ وَ لَا یَفُوتُهُ طَالِبُهُ وَ لَا بُدَّ أَنَّهُ مُدْرِکُهُ

فَکُنْ مِنْهُ عَلَى حَذَرِ أَنْ یُدْرِکَکَ وَ أَنْتَ عَلَى حَالٍ سَیِّئَهٍ قَدْ کُنْتَ تُحَدِّثُ نَفْسَکَ مِنْهَا بِالتَّوْبَهِ فَیَحُولَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ ذَلِکَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ أَهْلَکْتَ نَفْسَکَ

ذکر الموت‏

یَا بُنَیَّ أَکْثِرْ مِنْ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ ذِکْرِ مَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ وَ تُفْضِی بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَیْهِ حَتَّى یَأْتِیَکَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَکَ وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَکَ وَ لَا یَأْتِیَکَ بَغْتَهً فَیَبْهَرَکَ

وَ إِیَّاکَ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَا تَرَى مِنْ إِخْلَادِ أَهْلِ الدُّنْیَا إِلَیْهَا وَ تَکَالُبِهِمْ عَلَیْهَا فَقَدْ نَبَّأَکَ اللَّهُ عَنْهَا وَ نَعَتْ هِیَ لَکَ عَنْ نَفْسِهَا وَ تَکَشَّفَتْ لَکَ عَنْ مَسَاوِیهَا

فَإِنَّمَا أَهْلُهَا کِلَابٌ عَاوِیَهٌ وَ سِبَاعٌ ضَارِیَهٌ یَهِرُّ بَعْضُهَا عَلَى بَعْضٍ وَ یَأْکُلُ عَزِیزُهَا ذَلِیلَهَا وَ یَقْهَرُ کَبِیرُهَا صَغِیرَهَا

نَعَمٌ مُعَقَّلَهٌ وَ أُخْرَى مُهْمَلَهٌ قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا وَ رَکِبَتْ مَجْهُولَهَا سُرُوحُ عَاهَهٍ بِوَادٍ وَعْثٍ‏ لَیْسَ لَهَا رَاعٍ یُقِیمُهَا وَ لَا مُسِیمٌ یُسِیمُهَا

سَلَکَتْ بِهِمُ الدُّنْیَا طَرِیقَ الْعَمَى وَ أَخَذَتْ بِأَبْصَارِهِمْ عَنْ مَنَارِ الْهُدَى فَتَاهُوا فِی حَیْرَتِهَا وَ غَرِقُوا فِی نِعْمَتِهَا وَ اتَّخَذُوهَا رَبّاً فَلَعِبَتْ بِهِمْ وَ لَعِبُوا بِهَا وَ نَسُوا مَا وَرَاءَهَا

الترفق فی الطلب‏

رُوَیْداً یُسْفِرُ الظَّلَامُ کَأَنْ قَدْ وَرَدَتِ الْأَظْعَانُ یُوشِکُ مَنْ أَسْرَعَ أَنْ یَلْحَقَ

وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ مَنْ کَانَتْ مَطِیَّتُهُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ فَإِنَّهُ یُسَارُ بِهِ وَ إِنْ کَانَ وَاقِفاً وَ یَقْطَعُ الْمَسَافَهَ وَ إِنْ کَانَ مُقِیماً وَادِعاً

وَ اعْلَمْ یَقِیناً أَنَّکَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَکَ وَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَکَ وَ أَنَّکَ فِی سَبِیلِ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ فَخَفِّضْ فِی الطَّلَبِ وَ أَجْمِلْ فِی الْمُکْتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَى حَرَبٍ وَ لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ بِمَرْزُوقٍ وَ لَا کُلُّ مُجْمِلٍ بِمَحْرُومٍ

وَ أَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّهٍ وَ إِنْ سَاقَتْکَ إِلَى الرَّغَائِبِ فَإِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً وَ لَا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُرّاً وَ مَا خَیْرُ خَیْرٍ لَا یُنَالُ إِلَّا بِشَرٍّ وَ یُسْرٍ لَا یُنَالُ إِلَّا بِعُسْرٍ

وَ إِیَّاکَ أَنْ تُوجِفَ بِکَ مَطَایَا الطَّمَعِ فَتُورِدَکَ مَنَاهِلَ‏  الْهَلَکَهِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَلَّا یَکُونَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ ذُو نِعْمَهٍ فَافْعَلْ فَإِنَّکَ مُدْرِکٌ قَسْمَکَ وَ آخِذٌ سَهْمَکَ

وَ إِنَّ الْیَسِیرَ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَعْظَمُ وَ أَکْرَمُ مِنَ الْکَثِیرِ مِنْ خَلْقِهِ وَ إِنْ کَانَ کُلٌّ مِنْهُ

وصایا شتى‏

وَ تَلَافِیکَ مَا فَرَطَ مِنْ صَمْتِکَ أَیْسَرُ مِنْ إِدْرَاکِکَ مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِکَ وَ حِفْظُ مَا فِی الْوِعَاءِ بِشَدِّ الْوِکَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِی یَدَیْکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِی یَدَیْ غَیْرِکَ

وَ مَرَارَهُ الْیَأْسِ خَیْرٌ مِنَ الطَّلَبِ إِلَى النَّاسِ وَ الْحِرْفَهُ مَعَ الْعِفَّهِ خَیْرٌ مِنَ الْغِنَى مَعَ الْفُجُورِ وَ الْمَرْءُ أَحْفَظُ لِسِرِّهِ وَ رُبَّ سَاعٍ فِیمَا یَضُرُّهُ مَنْ أَکْثَرَ أَهْجَرَ وَ مَنْ تَفَکَّرَ أَبْصَرَ

قَارِنْ أَهْلَ الْخَیْرِ تَکُنْ مِنْهُمْ وَ بَایِنْ أَهْلَ الشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ بِئْسَ الطَّعَامُ الْحَرَامُ وَ ظُلْمُ الضَّعِیفِ أَفْحَشُ الظُّلْمِ

إِذَا کَانَ الرِّفْقُ خُرْقاً کَانَ الْخُرْقُ رِفْقاً رُبَّمَا کَانَ الدَّوَاءُ دَاءً وَ الدَّاءُ دَوَاءً وَ رُبَّمَا نَصَحَ غَیْرُ النَّاصِحِ وَ غَشَّ الْمُسْتَنْصَحُ

وَ إِیَّاکَ وَ الِاتِّکَالَ عَلَى الْمُنَى فَإِنَّهَا بَضَائِعُ النَّوْکَى وَ الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجَارِبِ وَ خَیْرُ مَا جَرَّبْتَ مَا وَعَظَکَ بَادِرِ الْفُرْصَهَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّهً لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ یُصِیبُ وَ لَا کُلُّ غَائِبٍ یَئُوبُ

وَ مِنَ الْفَسَادِ إِضَاعَهُ الزَّادِ وَ مَفْسَدَهُ الْمَعَادِ وَ لِکُلِّ أَمْرٍ عَاقِبَهٌ سَوْفَ یَأْتِیکَ مَا قُدِّرَ لَکَ التَّاجِرُ مُخَاطِرٌ وَ رُبَّ یَسِیرٍ أَنْمَى مِنْ کَثِیرٍ

لَا خَیْرَ فِی‏ مُعِینٍ مَهِینٍ وَ لَا فِی صَدِیقٍ ظَنِینٍ سَاهِلِ الدَّهْرَ مَا ذَلَّ لَکَ قَعُودُهُ وَ لَا تُخَاطِرْ بِشَیْ‏ءٍ رَجَاءَ أَکْثَرَ مِنْهُ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَجْمَحَ بِکَ مَطِیَّهُ اللَّجَاجِ

احْمِلْ نَفْسَکَ مِنْ أَخِیکَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَى الصِّلَهِ وَ عِنْدَ صُدُودِهِ عَلَى اللَّطَفِ وَ الْمُقَارَبَهِ وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَى الْبَذْلِ وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَى الدُّنُوِّ وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اللِّینِ وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى الْعُذْرِ حَتَّى کَأَنَّکَ لَهُ عَبْدٌ

وَ کَأَنَّهُ ذُو نِعْمَهٍ عَلَیْکَ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَضَعَ ذَلِکَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَیْرِ أَهْلِهِ

لَا تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِیقِکَ صَدِیقاً فَتُعَادِیَ صَدِیقَکَ وَ امْحَضْ أَخَاکَ النَّصِیحَهَ حَسَنَهً کَانَتْ أَوْ قَبِیحَهً وَ تَجَرَّعِ الْغَیْظَ فَإِنِّی لَمْ أَرَ جُرْعَهً أَحْلَى مِنْهَا عَاقِبَهً وَ لَا أَلَذَّ مَغَبَّهً

وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَکَ فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ یَلِینَ لَکَ وَ خُذْ عَلَى عَدُوِّکَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْلَى الظَّفَرَیْنِ

وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِیعَهَ أَخِیکَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِکَ بَقِیَّهً یَرْجِعُ إِلَیْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِکَ یَوْماً مَا

وَ مَنْ ظَنَّ بِکَ خَیْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ وَ لَا تُضِیعَنَّ حَقَّ أَخِیکَ اتِّکَالًا عَلَى مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ وَ لَا یَکُنْ أَهْلُکَ أَشْقَى الْخَلْقِ بِکَ

وَ لَا تَرْغَبَنَّ فِیمَنْ زَهِدَ عَنْکَ وَ لَا یَکُونَنَّ أَخُوکَ أَقْوَى عَلَى قَطِیعَتِکَ مِنْکَ عَلَى صِلَتِهِ وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَى الْإِسَاءَهِ أَقْوَى مِنْکَ عَلَى الْإِحْسَانِ

وَ لَا یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَکَ فَإِنَّهُ یَسْعَى فِی مَضَرَّتِهِ وَ نَفْعِکَ وَ لَیْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّکَ أَنْ تَسُوءَهُ

وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاکَ

مَا أَقْبَحَ الْخُضُوعَ عِنْدَ الْحَاجَهِ وَ الْجَفَاءَ عِنْدَ الْغِنَى إِنَّمَا لَکَ مِنْ دُنْیَاکَ مَا أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْوَاکَ وَ إِنْ کُنْتَ جَازِعاً عَلَى مَا تَفَلَّتَ مِنْ یَدَیْکَ فَاجْزَعْ عَلَى کُلِّ مَا لَمْ یَصِلْ إِلَیْکَ اسْتَدِلَّ عَلَى مَا لَمْ یَکُنْ بِمَا قَدْ کَانَ فَإِنَّ الْأُمُورَ أَشْبَاهٌ

وَ لَا تَکُونَنَّ مِمَّنْ لَا تَنْفَعُهُ الْعِظَهُ إِلَّا إِذَا بَالَغْتَ فِی إِیلَامِهِ فَإِنَّ الْعَاقِلَ یَتَّعِظُ بِالْآدَابِ وَ الْبَهَائِمَ لَا تَتَّعِظُ إِلَّا بِالضَّرْبِ.

اطْرَحْ عَنْکَ وَارِدَاتِ الْهُمُومِ بِعَزَائِمِ الصَّبْرِ وَ حُسْنِ الْیَقِینِ مَنْ تَرَکَ الْقَصْدَ جَارَ وَ الصَّاحِبُ مُنَاسِبٌ وَ الصَّدِیقُ مَنْ صَدَقَ غَیْبُهُ وَ الْهَوَى شَرِیکُ الْعَمَى

وَ رُبَّ بَعِیدٍ أَقْرَبُ مِنْ قَرِیبٍ وَ قَرِیبٍ أَبْعَدُ مِنْ بَعِیدٍ وَ الْغَرِیبُ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ حَبِیبٌ مَنْ تَعَدَّى الْحَقَّ ضَاقَ مَذْهَبُهُ وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى قَدْرِهِ کَانَ أَبْقَى لَهُ وَ أَوْثَقُ سَبَبٍ أَخَذْتَ بِهِ سَبَبٌ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ مَنْ لَمْ یُبَالِکَ فَهُوَ عَدُوُّکَ

قَدْ یَکُونُ الْیَأْسُ إِدْرَاکاً إِذَا کَانَ الطَّمَعُ هَلَاکاً لَیْسَ کُلُّ عَوْرَهٍ تَظْهَرُ وَ لَا کُلُّ فُرْصَهٍ تُصَابُ وَ رُبَّمَا أَخْطَأَ الْبَصِیرُ قَصْدَهُ وَ أَصَابَ الْأَعْمَى رُشْدَهُ

أَخِّرِ الشَّرَّ فَإِنَّکَ إِذَا شِئْتَ تَعَجَّلْتَهُ وَ قَطِیعَهُ الْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَهَ الْعَاقِلِ مَنْ أَمِنَ الزَّمَانَ خَانَهُ وَ مَنْ أَعْظَمَهُ أَهَانَهُ لَیْسَ کُلُّ مَنْ رَمَى أَصَابَ إِذَا تَغَیَّرَ السُّلْطَانُ تَغَیَّرَ الزَّمَانُ

سَلْ عَنِ الرَّفِیقِ قَبْلَ الطَّرِیقِ وَ عَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ إِیَّاکَ أَنْ تَذْکُرَ مِنَ الْکَلَامِ مَا یَکُونُ مُضْحِکاً وَ إِنْ حَکَیْتَ ذَلِکَ عَنْ غَیْرِکَ

الرأی فی المرأه

وَ إِیَّاکَ وَ مُشَاوَرَهَ النِّسَاءِ فَإِنَّ رَأْیَهُنَّ إِلَى أَفْنٍ وَ عَزْمَهُنَّ إِلَى وَهْنٍ

وَ اکْفُفْ عَلَیْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِکَ إِیَّاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّهَ الْحِجَابِ أَبْقَى عَلَیْهِنَّ وَ لَیْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِکَ مَنْ لَا یُوثَقُ بِهِ عَلَیْهِنَّ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَلَّا یَعْرِفْنَ غَیْرَکَ فَافْعَلْ

وَ لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَهَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا فَإِنَّ الْمَرْأَهَ رَیْحَانَهٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَهٍ

وَ لَا تَعْدُ بِکَرَامَتِهَا نَفْسَهَا وَ لَا تُطْمِعْهَا فِی أَنْ تَشْفَعَ لِغَیْرِهَا وَ إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِ غَیْرَهٍ فَإِنَّ ذَلِکَ یَدْعُو الصَّحِیحَهَ إِلَى السَّقَمِ وَ الْبَرِیئَهَ إِلَى الرِّیَبِ

وَ اجْعَلْ لِکُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِکَ عَمَلًا تَأْخُذُهُ بِهِ فَإِنَّهُ أَحْرَى أَلَّا یَتَوَاکَلُوا فِی خِدْمَتِکَ وَ أَکْرِمْ عَشِیرَتَکَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُکَ الَّذِی بِهِ تَطِیرُ وَ أَصْلُکَ الَّذِی إِلَیْهِ تَصِیرُ وَ یَدُکَ الَّتِی بِهَا تَصُولُ

دعاء

اسْتَوْدِعِ اللَّهَ دِینَکَ وَ دُنْیَاکَ وَ اسْأَلْهُ خَیْرَ الْقَضَاءِ لَکَ فِی الْعَاجِلَهِ وَ الْآجِلَهِ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ وَ السَّلَامُ

شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۲۰  

الجزء العشرین‏

بسم الله الرحمن الرحیم‏

[تتمه باب المختار من کتب أمیر المؤمنین ع و رسائله إلى أعدائه و أمرائه‏]

المختار الحادى و الثلاثون و من وصیه له علیه السلام للحسن بن على، کتبها الیه بحاضرین منصرفا من صفین.

الفصل الاول من قوله‏:

من الوالد الفان، المقر للزمان، المدبر العمر، المستسلم للدهر، الذام للدنیا، الساکن مساکن الموتى، الظاعن عنها غدا إلى المولود المؤمل ما لا یدرک، السالک سبیل من قد هلک، غرض الأسقام، و رهینه الأیام، و رمیه المصائب، و عبد الدنیا، و تاجر الغرور، و غریم المنایا، و أسیر الموت، و حلیف الهموم، و قرین الأحزان، و نصب الافات، و صریع الشهوات و خلیفه الأموات. أما بعد، فإن فیما تبینت من إدبار الدنیا عنی، و جموح الدهر علی، و إقبال الاخره إلى، ما یزعنی عن ذکر من سواى‏ و الاهتمام بما ورائی، غیر أنی حیث تفرد بی- دون هموم الناس- هم نفسی، فصدفنی رأیی، و صرفنی عن هواى، و صرح لی محض أمری، فأفضى بی إلى جد لا یکون فیه لعب، و صدق لا یشوبه کذب، وجدتک بعضی، بل وجدتک کلی، حتى کأن شیئا لو أصابک أصابنی، و کأن الموت لو أتاک أتانی، فعنانی من أمرک ما یعنینی من أمر نفسی، فکتبت إلیک کتابی مستظهرا به إن أنا بقیت لک أو فنیت.

اللغه

(حاضرین) بصیغه التثنیه و قرء بصیغه الجمع مع اللام و بدونها: اسم موضع بالشام، (الفان) من الفناء حذف لامه للسجع، (الرمیه): الهدف، (نصب):

المنصوب (یزعنی): یکفنی (المحض): الخالص (الشوب): المزج و الخلط.

الاعراب‏

من الوالد: متعلق بمحذوف بقرینه الحال و هو کتب و ما یساوقه، و إلى المولود متعلق به أیضا، غرض الأسقام: صفه ثالثه للمولود و مجموعها معرف مرکب فترک فیها العطف، فیما تبینت ظرف مستقر اسم إن، و قوله: ما، لفظه موصول خبر لها، قوله: حیث تفرد بی، ظرف یتضمن معنى الشرط و قوله: فکتبت إلیک بمنزله الجزاء له.

المعنى‏

هذه‏ وصیه عامه تامه أخرجها إلى ابنه‏ الحسن علیه السلام‏ و جمع فیها أنواع المواعظ و النصائح الکافیه الشافیه و صنوف الحکمه العملیه الوافیه، و کفى بها دستورا إرشادیا لکل مسلم بل لکل إنسان، فکأنه علیه السلام جرد من نفسه الزکیه والدا للکل أو نموذجا لجمیع الوالدین، و جرد من ابنه الحسن علیه السلام ولدا لکل الأولاد أو نموذجا لجمیع الأبناء فی أى بلاد، ثم سرد النصائح و نظم المواعظ لتکون وصیته هذا انجیلا لأمه الاسلام: و توجیه هذه الوصیه إلى ابنه الحسن یشیر إلى زعامته بعده و اهتضامه و اعتزاله فلا یکون إلا إماما مبشرا منذرا بلا سلاح و لا اقتدار.

الترجمه

سى و یکم از سفارشنامه‏ئى که بحسن بن علی سپرد و آنرا در هنگام بازگشت از نبرد صفین در حاضرین نگارش فرمود:

از پدرى فنا پذیر و زمان افکنده و از عمر گذشته و سر بروزگار سپرده، بدگوى دنیا و سکنى گزین منازل مرده‏ها که فردا از آن کوچا است.

بسوى فرزندى آرزومند بدانچه در نیابد آنکه براه هالکان است و بیماریهایش نشانه گرفته ‏اند، گرو چند روز است و هدف مصائب و بنده دنیا غرور فروش است و بدهکار جان عزیز به مرگ‏ها و اسیر مردنست و پیوند سپار با هموم و همگام با احزان، نشانه آفات است و کشته شهوات و جانشین أموات.

أما بعد- بمن از ملاحظه برگشت دنیا و هجوم روزگار و پیشامد آخرت باندازه‏اى در آویخت که از یاد دیگران و از اهتمام باین و آنم باز داشت جز این که چون از همه بخود پرداختم و خود را شناختم و از هوسرانى گذشتم و کار خود را بخوبى فهمیدم بکوششى خسته ناپذیر و صداقتی بى دروغ برخاستم و تو را پاره از خویش یافتم نه بلکه همه خودم شناختم تا جائى که گزندت گزند من است و اگر بمیرى من مرده باشم و بکار تو تا آنجا توجه دارم که بکار خود، و این نامه را براى کمک بتو پرداختم که در نظر بگیرى چه بمانم و چه بمیرم.

الفصل الثانی قوله علیه السلام:

فإنی أوصیک بتقوى الله- أى بنی- و لزوم أمره، و عماره قلبک بذکره، و الاعتصام بحبله، و أی سبب أوثق من سبب بینک و بین الله إن أنت أخذت به؟! أحی قلبک بالموعظه، و أمته بالزهاده، و قوه بالیقین، و نوره بالحکمه، و ذلله بذکر الموت، و قرره بالفناء، و بصره فجائع الدنیا، و حذره صوله الدهر، و فحش تقلب اللیالی و الأیام، و اعرض علیه أخبار الماضین، و ذکره بما أصاب من کان قبلک من الأولین، و سر فی دیارهم و آثارهم، فانظر فیما فعلوا و عما انتقلوا، و أین حلوا و نزلوا، فإنک تجدهم قد انتقلوا عن الأحبه، و حلوا دار الغربه، و کأنک عن قلیل قد صرت کأحدهم فأصلح مثواک، و لا تبع آخرتک بدنیاک، و دع القول فیما لا تعرف، و الخطاب فیما لم تکلف، و أمسک عن طریق إذا خفت ضلالته، فإن الکف عند حیره الضلاله خیر من رکوب الأهوال و أمر بالمعروف تکن من أهله، و أنکر المنکر بیدک و لسانک و باین من فعله بجهدک، و جاهد فی الله حق جهاده، و لا تأخذک‏ فی الله لومه لائم، و خض الغمرات للحق حیث کان، و تفقه فی الدین، و عود نفسک التصبر على المکروه، و نعم الخلق التصبر و ألجى‏ء نفسک فی الأمور کلها إلى إلهک فإنک تلجئها إلى کهف حریز، و مانع عزیز، و أخلص فی المسأله لربک فإن بیده العطاء و الحرمان، و أکثر الإستخاره، و تفهم وصیتی، و لا تذهبن عنها صفحا، فإن خیر القول ما نفع، و اعلم أنه لا خیر فی علم لا ینفع و لا ینتفع بعلم لا یحق تعلمه.

اللغه

کنایه (الغمرات): جمع الغمره و هی اللجه فی البحر و کنایه عن الشدائد، (المثوى): محل الاقامه.

المعنى‏

قد لخص علیه السلام فی هذا الفصل جوامع وصایاه فی أمور خمسه:

۱- التوجه إلى الله تعالى برعایه تقواه، و لزوم أمره، و الاعتصام بحبله‏.

۲- التوجه إلى‏ القلب‏ بتحلیته بالفضائل، و إحیائه بالمواعظ، و تخلیته عن الرذائل بالزهد و ذکر الموت‏.

۳- التوجه إلى الخلق الغابر، و التدبر فی أحوالهم و مال أمرهم.

۴- التوجه إلى طریقه فی الحیات و سیره فی صراط السعاده بالحذر عن الارتباک فیما لا یعلم.

۵- التوجه إلى الاجتماع بنشر الخیر و المعروف‏، و دفع الشر و المنکر بالید و اللسان، و الجهاد للحق بملازمه الصبر و الالتجاء إلى الرب بالاخلاص‏ فی مسألته و الاستخاره من حضرته.

الترجمه

براستى سفارشت می کنم که از خدا بپرهیز و بفرمانش بچسب و دلت را بیادش آباد کن و برشته وى در آویز، کدام وسیله محکمتر از آنست که میان تو و خدا باشد اگرش بدست گیرى؟؟.

دلت را با پند زنده دار و با زهدش بکش و با یقینش نیرو بخش و با حکمتش درخشان دار و بیاد مرگش زبون ساز و بفناء تن مقرش کن و بنا گواریها دنیایش بینا نما و از پوزش روزگارش بر حذر دار و از بى باکى دیگر گونیهاى زمانه، اخبار گذشته گان را بر او عرض کن، و آنچه بر سرشان آمده بیادش آر، در خانمان و آثار آنان بگرد و ببین از کجا آمدند؟ کجا رفتند؟ کجا خفتند؟ تا در یابى که از دوستان بریدند و بغربت رسیدند و توهم بزودى یکى از آنها شوى، آرامگاهت را درست کن و آخرتت را بدنیا مفروش آنچه را ندانى مگو و در آنچه را نبایستت ملاى، از راهى که ندانى مرو، زیرا توقف هنگام گمراهى به است از دچارى بپرتگاه جانگاه.

بکارهاى خیر وادار تا اهل خیر باشی، و با دست و زبانت از زشتیها جلوگیرى کن و تا توانى از زشتکار بدور باش، در راه خدا تلاش و مبارزه کن و در راه خدا از سرزنش کسى نهراس، و براى حق هر جا باشد خود را در لجه‏ ها افکن و مسائل دین را بیاموز، خود را ببردبارى ناخواه دل وادار و چه خوب روشى است بردبارى، و خود را در همه کارها بپناه خدا بسپار که بدژ محکمى و مقام منیعى سپردى، از درگاه پروردگارت باخلاص در خواست کن که عطاء و حرمان بدست او است، پر استخاره کن و سفارش مرا بفهم و از ان رو مگردان، راستى که بهترین سخن آنست که سود بخشد و بدانکه در دانش بى سود خیرى نیست و علمى که نباید آموخت سودى ندهد.

الفصل الثالث قوله علیه السلام:

أى بنی إنی لما رأیتنی قد بلغت سنا، و رأیتنی أزداد وهنا، بادرت بوصیتی إلیک، و أوردت خصالا منها قبل أن یعجل بی أجلی دون أن أفضى إلیک بما فی نفسی، أو أن أنقص فی رأیی کما نقصت فی جسمی، أو یسبقنی إلیک بعض غلبات الهوى، أو فتن الدنیا، فتکون کالصعب النفور، و إنما قلب الحدث کالأرض الخالیه ما ألقى فیها من شی‏ء قبلته، فبادرتک بالأدب قبل أن یقسو قلبک و یشتغل لبک، لیستقبل بجد رأیک من الأمر ما قد کفاک أهل التجارب بغیته و تجربته، فتکون قد کفیت مئونه الطلب، و عوفیت من علاج التجربه، فأتاک من ذلک ما قد کنا نأتیه و استبان لک ما ربما أظلم علینا منه. أى بنی، إنی- و إن لم أکن عمرت عمر من کان قبلی- فقد نظرت فی أعمالهم، و فکرت فی أخبارهم، و سرت فی آثارهم، حتى عدت کأحدهم، بل کأنی بما انتهى إلی من أمورهم قد عمرت مع أولهم إلى آخرهم، فعرفت صفو ذلک من کدره، و نفعه من ضرره، فاستخلصت لک من کل أمر نخیله و توخیت لک جمیله،

و صرفت عنک مجهوله، و رأیت- حیث عنانی من أمرک ما یعنى الوالد الشفیق، و أجمعت علیه من أدبک- أن یکون ذلک و أنت مقبل العمر، و مقتبل الدهر، ذو نیه سلیمه، و نفس صافیه، و أن أبتدئک بتعلیم کتاب الله و تأویله، و شرائع الإسلام و أحکامه، و حلاله و حرامه، [و] لا أجاوز ذلک بک إلى غیره، ثم أشفقت أن یلتبس علیک ما اختلف الناس فیه من أهوائهم و آرائهم مثل الذی التبس علیهم، فکان إحکام ذلک على ما کرهت من تنبیهک له أحب إلى من إسلامک إلى أمر لا آمن علیک به الهلکه، و رجوت أن یوفقک الله لرشدک، و أن یهدیک لقصدک، فعهدت إلیک وصیتی هذه. و اعلم یا بنی، أن أحب ما أنت آخذ به إلى من وصیتی تقوى الله، و الاقتصار على ما فرضه الله علیک، و الأخذ بما مضى علیه الأولون من آبائک، و الصالحون من أهل بیتک، فإنهم لم یدعوا أن نظروا لأنفسهم کما أنت ناظر، و فکروا کما أنت مفکر، ثم ردهم آخر ذلک إلى الأخذ بما عرفوا، و الإمساک عما لم یکلفوا، فإن أبت نفسک أن تقبل ذلک دون أن تعلم کما علموا فلیکن طلبک‏ ذلک بتفهم و تعلم، لا بتورط الشبهات، و غلو الخصومات، و ابدأ قبل نظرک فی ذلک، بالاستعانه بإلهک، و الرغبه إلیه فی توفیقک و ترک کل شائبه أولجتک فی شبهه، أو أسلمتک إلى ضلاله، فإذا أیقنت أن قد صفا قلبک فخشع، و تم رأیک فاجتمع، و کان همک فی ذلک هما واحدا، فانظر فیما فسرت لک، و إن أنت لم یجتمع لک ما تحب من نفسک و فراغ نظرک و فکرک،

فاعلم أنک إنما تخبط العشواء، و تتورط الظلماء، و لیس طالب الدین من خبط أو خلط، و الإمساک عن ذلک أمثل. فتفهم، یا بنی، وصیتی، و اعلم أن مالک الموت هو مالک الحیاه، و أن الخالق هو الممیت، و أن المفنی هو المعید، و أن المبتلى هو المعافی، و أن الدنیا لم تکن لتستقر إلا على ما جعلها الله علیه من النعماء و الإبتلاء و الجزاء فی المعاد، أو ما شاء مما لا نعلم، فإن أشکل علیک شی‏ء من ذلک فاحمله على جهالتک به، فإنک أول ما خلقت جاهلا ثم علمت، و ما أکثر ما تجهل من الأمر، و یتحیر فیه رأیک، و یضل فیه بصرک، ثم تبصره بعد ذلک، فاعتصم بالذی خلقک، و رزقک و سواک، فلیکن له تعبدک، و إلیه‏ رغبتک، و منه شفقتک. و اعلم یا بنی، أن أحدا لم ینبى‏ء عن الله کما أنبأ عنه الرسول، صلى الله علیه و آله، فارض به رائدا، و إلى النجاه قائدا، فإنی لم آلک نصیحه، و إنک لن تبلغ فی النظر لنفسک- و إن اجتهدت- مبلغ نظری لک.

اللغه

(الوهن): الضعف، (أفضى): أوصل، (الحدث): الشاب و الغلام، (الصفو):

الخالص، (النخیل): الدقیق الذی غربل و اخذ دخیله، (الشائبه): الوهم، (خبط العشواء): کنایه عن ارتکاب الخطر.

الاعراب‏

فاعلم أنک انما تخبط إلخ- بمنزله الجزاء لقوله علیه السلام: و إن أنت لم یجتمع إلخ-، لم آلک: صیغه المتکلم من فعل الجحد من ألى یألو، نصیحه: تمیز من فعل لم آلک.

المعنى‏

قد أشار علیه السلام فی هذا الفصل إلى بیان سبب اقدامه لکتابه هذه الوصیه عاجلا فی انصرافه من صفین مشوش البال منکسر الحال مبتلى بالأهوال من قبل الخوارج فی المال فبین أن سببه الخوف من الأجل و نقص الرأى و فوت الوقت من قبل المولود و قبل أن یغرق فی الفساد فلا ینفعه الموعظه.

قال الشارح المعتزلی فی «ص ۶۶ ج ۱۶ ط مصر»: قوله علیه السلام‏ (أو انقص فی رأیى) هذا یدل على بطلان قول من قال: إنه لا یجوز أن ینقص فی رأیه، و أن الإمام معصوم عن أمثال ذلک و کذلک قوله للحسن: (أو یسبقنی إلیک بعض غلبات الهوى و فتن الدنیا) یدل على أن الإمام لا یجب أن یعصم عن‏ غلبات الهوى‏ و لا عن‏ فتن الدنیا.

أقول: مع اظهاره للاخلاص بعلی و غلوه فی توصیفه فی غیر مورد من الشرح و فی قصائده المشهوره کأنه غلب علیه النصب فی هذا المقام فاستفاد من کلام له و للحسن علیهما السلام ما لیس بمقصود، لما قلنا من أن إخراج هذه الوصیه ینظر إلى حال عامه الوالدین و أبنائهم مجردا عن الخصوصیات الشخصیه لیکون مثالا نافعا للکل، و لا تنافی عصمته و عصمه ولده و مقام الامامه و القداسه فیهما، کیف؟! و عمر الحسن فی هذا الوقت یزید على ثلاثین و قد استأهل للخلافه عند عامه الناس و نص علیه بالامامه فی غیر مورد فلا یقصد علیه السلام أن یربیه بعد ذلک بهذا الکلام و إنما المقصود «إیاک أعنى و اسمعی یا جاره».

الترجمه

اى پسر جانم چون بینى سالخورده ‏ام و هر روزه سست‏تر می شوم در سفارشم بتو پیشدستى کردم و مواد آنرا پیش از آنکه مرگم برسد بر شمردم و خاطره خود را بر نهفتم تا مبادا دچار کاستى رأى شوم چونان که تنم کاسته مى ‏شود یا آنکه مبادا هوس و دلبرى دنیا بر تو چیره شوند و چون شتر فرارى از پندم سرباز زنى، همانا دل جوان چون زمین بکر است و هر بذرى در آن افکنده شود بپذیرد، من پیشدستى کردم تا دلت سخت نشده و درونت مشغول باطل نگردیده تو را دریابم تا از صمیم قلب بدان روشى که آزموده شده رو آورى و از رنج جستجو راحت شوى و از صمیم قلب بدان روشى که آزموده شده رو آورى و از رنج جستجو راحت شوى و از آزمایش معاف گردى ما آنچه اندوختیم بتو دادیم تا اگر تیرگى در آن باشد خود نقطه آنرا روشن سازى.

اى پسر جانم گر چه من عمر کسان پیش از خود را نگذراندم ولى در کردار آنان نگریستم و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان گردیدم تا یکى از آنان شمرده شدم بلکه چون هم کارهاشان بمن گزارش شده گویا از آغاز تا انجام با آنها عمر کردم و زلال و تیره و زیان و سود همه کارها را فهمیدم و زبده و خوب آنها را برایت بر گزیدم و کارهاى جاهلانه را از تو دور کردم، و چون کارهاى تو مورد توجه پدرى مهربانست خواستم تو در آغاز عمر و نخست بر خورد با روزگار

نهادى پاک و خاطرى تابناک داشته باشی و خواستم آموزش را از قرآن خدا و تفسیر آن و از دستورهاى اسلام و احکام حلال و حرامش آغاز کنى و از آن نگذرى و بر تو ترسیدم که در مورد اختلافات چون مردم دچار اشتباه شوى و دنبال اهواء و آراء باطل بروى و با این که دلخواه نیست که تو را تنبیه سازم ولى تحکیم این مطلب نزد من دوست‏تر است از این که تو را تسلیم بوصغى کنم که برایت خطرناک باشد و امیدوارم خداوند توفیق رشدت دهد و براستى تو را هدایت فرماید براى اینست که سفارشنامه خود را بتو مى ‏سپارم.

اى پسر جانم بدانکه بهترین فصل وصیت من که بکار بندى پرهیزکارى و عمل بفرائض إلهى است و پیروى از روش پدران شایسته خاندانست، زیرا آنها هیچ بى ‏اعتنا نبودند که خود را منظور دارند چنانچه تو ناظر خودى و براى خود بیندیشند چنانچه تو در اندیشه‏ اى و در نتیجه آنچه را دانستند بکار بستند و از آنچه نبایست دست باز داشتند، اگر دلت نپذیرفت ندانسته پیرو آنان باشى تا خود بدانى باید از روى فهم و آموزش حقیقت را بجوئى نه بوسیله پرت شدن در شبهه و از راه امتیاز پرستى، و پیش از جستجوى حقیقت از معبودت یارى بجو و توفیق بخواه و از هر توهمى که تو را در شبهه افکند و بگمراهى کشد دست بکش، و چون یقین کردى دلت پاک شده و خشوع دارد و رأیت تابناک است و تصمیم دارد و تشویش خاطر ندارى در آنچه برایت شرح دادم نظر نما و گرنه بدانکه در رنج افتادى و در تاریکى پرتاب شدى و کسى که دچار خبط و اشتباه باشد طالب دین حق نباشد و بهتر است دست نگه دارد.

پسر جانم وصیت مرا خوب بفهم و بدانکه مالک مرگ و زندگى و آفریننده و میراننده یکى است و همان که بفنا مى ‏برد بزندگى باز مى ‏آورد و آنکه درد مى ‏دهد عافیت بخشد، و راستى که دنیا پایدار نباشد جز بر پایه نعمتهائى که خداوند در آن مقرر داشته و بر بنیاد ابتلا و جزاء در معاد یا هر آنچه او بخواهد و ما نمى‏ دانیم و اگر چیزى از این بابت بر تو مشکل است بنادانى خود حمل کن زیرا تو در آغاز آفریدنت نادان بودى و سپس دانا شدى و چه بسیار است آنچه را نمى‏ دانى و در باره‏ آن سرگردانى و دیدرس تو نیست و پس از آن خواهى دید، تو باید خود را در پناه آن کسى بیندازى که آفریدت و روزیت داد و درستت کرد، و باید هم او را بپرستى و بدو روى آرى و از او بترسى.

و بدان- اى پسر جانم- هیچکس از سوى خدا خبرى درست‏تر نیاورده از آنچه رسول صلى الله علیه و آله آورده او را بپیشوائى بپسند و براى نجات رهبر خود ساز، زیرا من هیچ اندرزى از تو دریغ نداشتم و تو هر چه هم تلاش براى خیر خواهى خود نمائى باندازه من نتوانى بحقیقت رسید.

الفصل الرابع من قوله علیه السلام:

و اعلم، یا بنی، أنه لو کان لربک شریک لأتتک رسله، و لرأیت آثار ملکه و سلطانه، و لعرفت أفعاله و صفاته، و لکنه إله واحد کما وصف نفسه، لا یضاده فی ملکه أحد، و لا یزول أبدا، و لم یزل، أول قبل الأشیاء بلا أولیه، و آخر بعد الأشیاء بلا نهایه عظم عن أن تثبت ربوبیته بإحاطه قلب أو بصر، فإذا عرفت ذلک فافعل کما ینبغی لمثلک أن یفعله فی صغر خطره، و قله مقدرته و کثره عجزه، و عظیم حاجته إلى ربه، فی طلب طاعته، و الخشیه من عقوبته، و الشفقه من سخطه، فإنه لم یأمرک إلا بحسن، و لم ینهک إلا عن قبیح. یا بنی، إنی قد أنبأتک عن الدنیا و حالها، و زوالها و انتقالها و أنبأتک عن الاخره و ما أعد لأهلها فیها، و ضربت لک فیهما الأمثال لتعتبر بها، و تحذو علیها! إنما مثل من خبر الدنیا کمثل قوم سفر نبا بهم منزل جدیب فأموا منزلا خصیبا، و جنابا مریعا فاحتملوا وعثاء الطریق، و فراق الصدیق، و خشونه السفر، و جشوبه المطعم، لیأتوا سعه دارهم، و منزل قرارهم، فلیس یجدون لشی‏ء من ذلک ألما، و لا یرون نفقه فیه مغرما، و لا شی‏ء أحب إلیهم مما قربهم من منزلهم، و أدناهم من محلهم، و مثل من اغتر بها کمثل قوم کانوا بمنزل خصیب فنبا بهم إلى منزل جدیب، فلیس شی‏ء أکره إلیهم و لا أفظع عندهم من مفارقه ما کانوا فیه إلى ما یهجمون علیه، و یصیرون إلیه. یا بنی، اجعل نفسک میزانا فیما بینک و بین غیرک، فأحبب لغیرک ما تحب لنفسک، و أکره له ما تکره لها، و لا تظلم کما لا تحب أن تظلم، و أحسن کما تحب أن یحسن إلیک، و استقبح من نفسک ما تستقبح من غیرک، و ارض من الناس بما ترضاه لهم من نفسک، و لا تقل ما لا تعلم، و إن قل ما تعلم، و لا تقل ما لا تحب أن یقال لک.

و اعلم أن الإعجاب ضد الصواب، و آفه الألباب، فاسع فی کدحک، و لا تکن خازنا لغیرک، و إذا أنت هدیت لقصدک، فکن أخشع ما تکون لربک.

اللغه

حذا (علیه): اقتدى به: (قوم سفر): بالتسکین اى مسافرون، (أموا): قصدوا (الجدیب): ضد الخصیب (الجناب المریع): ذو الکلاء و العشب (و عثاء الطریق) مشقتها.

المعنى‏

قد استدل علیه السلام فی إثبات التوحید بما یقرب من الاستدلال فی قوله تعالى «ما اتخذ الله من ولد و ما کان معه من إله إذا لذهب کل إله بما خلق و لعلا بعضهم على بعض سبحان الله عما یصفون- ۹۱ المؤمنون» فان المقصود نفى‏ الشریک‏ بنفی آثاره التی لا بد من ترتبه على وجوده لو کان، و هذا أحد طرق إثبات التوحید المأثوره المشهوره.

ثم انتقل علیه السلام بعد تنویر الفکر بنور التوحید إلى بیان زوال الدنیا و ضرب المثل للفریقین من أهل السعاده و الشقاوه و کفى به واعظا.

الترجمه

پسر جانم بدانکه اگر پروردگارت را شریکى بود فرستاده‏ هایش نزد تو مى ‏آمدند و آثار ملک و سلطنتش را مى‏ دیدى و کردار و صفاتش را مى‏ شناختى، ولى همان معبود یکتا است چنانچه خود را بیگانگى ستوده در ملکش دیگرى نیست و هرگز زوال نپذیرد و تا همیشه بوده است بى نهایت آغاز هر چیز است و بى‏ نهایت در انجام هر چیز، بزرگتر از آنست که ربوبیتش در دل و دیده گنجد، چون این را دانستى چنان کن که مانند تو بى ‏أهمیت و بى‏ مقدار و پر عجز و حاجتمند بپروردگار خود بایست در طلب طاعت و ترس از کیفر و نگرانى از غضبش بکار بندد زیرا تو را فرمان نداده جز بکار نیک، و نهى نکرده جز از کار بد.

پسر جانم منت از دنیا و حالش آگاه ساختم و هم از زوال و انتقالش، و از آخرت و آنچه براى اهلش آماده شده آگاه کردم و مثلها آوردم تا پند گیرى و بروش آنها کار کنى، همانا مثل کسى که دنیا را بررسى کرده است اهلش مانند مردمى مسافرند که در منزل قحط و سختى گرفتارند و قصد دارند بمنزل پر نعمت و آستان با برکتى بروند و سختى راه و دورى از دوست و رنج سفر و خوراک ناهموار را بر خود هموار کردند تا بخانه وسیع و قرارگاه خود رسند از رنجهاى چنین سفرى دردى نگشند و هزینه آنرا زیانى ندانند و چیزى محبوبتر از آن نیست که آنانرا بمنزل موعودشان نزدیک سازد و بقرارگاهشان بکشاند، و مثل آنانکه فریب دنیا خورده ‏اند و دل بدان بسته ‏اند مثل مردمى است که در منزل پر نعمت باشند و خواهند بمنزل قحطى و سختى سفر کنند و چیزى نزد آنها بدخواه ‏تر و دشوارتر از آن نیست که از آنچه دارند جدا شوند و بدان آینده بد و سخت برسند.

پسرجانم خود را ترازوئى قرار ده و با آن خویش را با دیگران بسنج براى دیگران همان را بخواه که براى خود مى ‏خواهى و همان را بد دار که براى خود بدمیدارى، ستم مکن چونان که دوست ندارى ستم بشوى، احسان کن چنانچه دوست دارى بتو احسان شود، از خود زشت شمار آنچه را از دیگران زشت مى‏ شمارى از خود نسبت بمردم همان را پسند که از مردم نسبت بخودت پسنده دارى آنچه را ندانى مگو و اگر چه کم است آنچه را مى‏ دانى، مگو با دیگران آنچه را دوست ندارى با تو بگویند.

و بدانکه خود بینى مخالف حق و صوابست و آفت خرد و عقل است، در رنج خود هموار باش و تلاش مکن که گنجینه براى دیگران بسازى و چون بقصد خود کامیاب شدى باید بیشتر براى پروردگارت خاشع و شکر گزار باشى.

الفصل الخامس من قوله علیه السلام:

و اعلم أن أمامک طریقا ذا مسافه بعیده، و مشقه شدیده، و أنه لا غنى بک فیه عن حسن الارتیاد، و قدر بلاغک من الزاد مع خفه الظهر، فلا تحملن على ظهرک فوق طاقتک فیکون ثقل ذلک وبالا علیک، و إذا وجدت من أهل الفاقه من یحمل لک زادک إلى یوم القیامه فیوافیک به غدا حیث تحتاج إلیه فاغتنمه و حمله إیاه، و أکثر من تزویده و أنت قادر علیه، فلعلک تطلبه فلا تجده، و اغتنم من استقرضک فی حال غناک لیجعل قضاءه لک فی یوم عسرتک. و اعلم أن أمامک عقبه کؤدا، المخف فیها أحسن حالا من المثقل و البطی‏ء علیها أقبح حالا من المسرع، و أن مهبطک بها لا محاله على جنه أو على نار، فارتد لنفسک قبل نزولک، و وطى‏ء المنزل قبل حلولک، فلیس بعد الموت مستعتب، و لا إلى الدنیا منصرف. و اعلم أن الذی بیده خزائن السماوات و الأرض قد أذن لک فی الدعاء و تکفل لک بالإجابه، و أمرک أن تسأله لیعطیک، و تسترحمه لیرحمک، و لم یجعل بینک و بینه من تحجبه عنک، و لم یلجئک إلى من یشفع لک إلیه، و لم یمنعک إن أسأت من التوبه، و لم یعیرک‏ بالانابه، و لم یعاجلک بالنقمه، و لم یفضحک حیث الفضیحه بک أولى و لم یشدد علیک فی قبول الإنابه، و لم یناقشک بالجریمه، و لم یؤیسک من الرحمه، بل جعل نزوعک عن الذنب حسنه، و حسب سیئتک واحده و حسب حسنتک عشرا، و فتح لک باب المتاب و باب الاستعتاب، فإذا نادیته سمع نداءک، و إذا ناجیته علم نجواک، فأفضیت إلیه بحاجتک و أبثثته ذات نفسک، و شکوت إلیه همومک، و استکشفته کروبک، و استعنته على أمورک، و سألته من خزائن رحمته ما لا یقدر على إعطائه غیره: من زیاده الأعمار، و صحه الأبدان، و سعه الأرزاق، ثم جعل فی یدیک مفاتیح خزائنه، بما أذن لک فیه من مسألته، فمتى شئت استفتحت بالدعاء أبواب نعمته، و استمطرت شابیب رحمته، فلا یقنطنک إبطاء إجابته، فإن العطیه على قدر النیه و ربما أخرت عنک الإجابه لیکون ذلک أعظم لأجر السائل، و أجزل لعطاء الامل، و ربما سألت الشی‏ء فلا تؤتاه، و أوتیت خیرا منه عاجلا أو آجلا، أو صرف عنک لما هو خیر لک، فلرب أمر قد طلبته فیه هلاک دینک لو أوتیته، فلتکن مسألتک فیما یبقى لک جماله، و ینفى عنک وباله، فالمال لا یبقى لک، و لا تبقى له.

اللغه

(الارتیاد): طلب المنزل الرحب، (الوبال): الهلکه، (کؤود):الشاق الصعود (الشابیب) الدفعات من المطر الغزیر.

الاعراب‏

أمامک: ظرف مستقر خبر مقدم لقوله «أن» و ما بعده اسم له، من زیاده الأعمار: بیان للفظ ما فی قوله: «ما لا یقدر».

المعنى‏

جعل علیه السلام الانسان مسافرا فی‏ طریق‏ الحیات و اصلا إلى‏ الجنه أو النار بانتخابه السیر المؤدی إلى هذه أو هذه، و فی طریقه عقبه شاقه و هى المرور على شهواته و أهوائه و أخطائه فوصاه بحمل‏ الزاد الکافی للسیر فی هذا الطریق البعید و الاجتهاد فی تحصیل المعاون معه لحمل الزاد باعطاء الفقراء و المساکین مقدارا من أمواله لیکون ذخرا فی مسعاه و معاده أو قرضا یرد علیه‏ فی‏ أیام‏ عسرته‏ فی آخرته.

ثم نبه علیه السلام على ملازمه الدعاء و التضرع إلى الله فی کل حال من الأحوال و لجمیع الحوائج سواء کان مذنبا أو مطیعا فان المذنب إذا تضرع إلى الله تعالى و سأل منه التوبه و المغفره یخرج عن ذنبه، و المطیع إذا سأله أجابه و إن لم یظهر له الاجابه کما یرید، و بین أن الدعاء إلى الله لا یضیع بحال من الأحوال فان لم یوافق المسأله مع المصلحه أعطاه الله فی إجابه دعائه‏ ما هو خیر مما سأله‏ عاجلا أو آجلا.

الترجمه

بدانکه در برابر تو راه دور و رنج سختى است و راستى که تو نیازمند یک بررسى عمیقى هستى که راه خود را هموار سازى و اندازه توشه خود را بسنجى و سبک بار باشى، مبادا بار گران و طاقت فرسائى بر دوش بگیرى و از سنگینى آن بنالى و هلاک شوى، و اگر از نیازمندان کسى را یافتى که برایت توشه بقیامت برد و فردا که بدان نیاز دارى بتو برساند وجود او را غنیمت شمار و توشه خود را بدوش او گزار و هر چه مى ‏توانى بیشتر بأو بسپار شاید دیگر او را درنیابى و غنیمت بدان که کسى از تو مالى بوام گیرد و در روز سختى بتو بپردازد.

بدانکه در برابر تو گردنه سخت و دشوارى است، هر که در آن سبک بار باشد خوش حالتر است از کسى که بارش سنگین است، و هر که کند رو باشد بد حال تر است از آنگه شتابان مى‏ رود، فرودگاه تو در پشت این گردنه بناچار بهشت است یا دوزخ، پیش از آنکه از این گردنه فرود شوى جلو پاى خود را پاک کن و ببهشت برو نه بدوزخ، و پیش از مرگ براى خود منزل را هموار ساز که پس از مردن نه عذرى پذیرفته شود و نه راه بازگشتى بدنیا مى ‏ماند.

و بدانکه آن خدائى که همه گنجهاى آسمان و زمین را در دست دارد بتو اجازه داده تا بدرگاهش خواستار هر حاجتى شوى و از او بخواهى و دعاء کنى و ضامن شده که دعایت را اجابت کند و بتو فرموده از او بخواهى تا بتو بدهد و از او رحمت طلبى تا بتو رحم کند، و میان تو و خودش دربانى مقرر نداشته که تو را از او باز دارد و تو را وادار بواسطه تراشى نکرده، و اگر بد کردارى جلو توبه و بازگشت تو را نگرفته، و در بازگشت تو را مورد سرزنش نساخته، و در کیفر تو شتاب ندارد و در آنجا که شاید تو را رسوا نساخته و در پذیرش توبه و بازگشت تو سخت نگرفته و از تو جریمه نخواسته و از رحمتش تو را نا امید نساخته، بلکه روگردانى تو را از گناه خوش کردارى مقرر کرده و بدکارى تو را یکى بشمار گرفته و کار خوبت ده برابر بحساب آورده است و در توبه را براى تو باز گذاشته و باب عذر خواهى را مفتوح داشته، هر آن گاهش بخوانى فریادت را مى ‏شنود و اگر رازش بگوئى رازت را میداند، تو مى ‏توانى عرض حاجت خود را بى‏ واسطه بأو برسانى و هر چه در دل دارى با او در میان گزارى و از گرفتاریهایت بوى شکایت کنى و از او چاره دردهایت را بخواهى و در هر کارت از او یارى بجوئى و از خزائن رحمتش درخواست کنى آنچه را جز او نتواند بتو عطا کند از فزونى عمر و تندرستى و وسعت روزى، سپس همه کلیدهاى خزائن خودش را بتو سپرده که‏ اجازه مطلق در خواست از وى را بتو داده است، هر وقت بخواهى مى ‏توانى بوسیله دعاء أبواب نعمت بیدریغش را بروى خود باز کنى و از ریزش سیل آساى رحمتش بر خود ببارانى و برخوردار باشى، نباید تأخیر اجابتش تو را نومید سازد، زیرا بخشش باندازه صدق نیت است و بسا تأخیر اجابت براى اینست که اجر خواستار بزرگتر شود و عطیه بیشترى دریابد، و بسا که چیزى درخواست کردى و بتو نداده و در عوض بهتر از آنرا در دنیا و یا آخرت بتو خواهد رسانید، یا این که مسئول تو را دریغ داشته و پاداش بهترى مقرر نموده است چه بسا چیزى را خواستى که سبب از دست رفتن دین تو شود اگرش بدست آرى، باید همیشه درخواهت از درگاه خدا چیزى باشد که بهره آن براى تو بماند و وبال و رنجى ببار نیاورد، مال دنیا نه براى تو مى‏ ماند و نه تو براى آن مى‏ مانى.

الفصل السادس من قوله علیه السلام:

و اعلم أنک إنما خلقت للاخره لا للدنیا، و للفناء لا للبقاء، و للموت لا للحیاه، و أنک فی منزل قلعه، و دار بلغه، و طریق إلى الاخره، و أنک طرید الموت الذی لا ینجو منه هاربه، و لا یفوته طالبه، و لا بد أنه مدرکه، فکن منه على حذر أن یدرکک و أنت على حال سیئه قد کنت تحدث نفسک منها بالتوبه فیحول بینک و بین ذلک، فإذا أنت قد أهلکت نفسک. یا بنی، أکثر من ذکر الموت و ذکر ما تهجم علیه، و تفضی بعد الموت إلیه، حتى یأتیک و قد أخذت منه حذرک، و شددت‏ له أزرک، و لا یأتیک بغته فیبهرک، و إیاک أن تغتر بما ترى من إخلاد أهل الدنیا إلیها، و تکالبهم علیها، فقد نبأک الله عنها، و نعت [نعتت‏] لک نفسها، و تکشفت لک عن مساویها، فإنما أهلها کلاب عاویه، و سباع ضاریه، یهر بعضها بعضا، و یأکل عزیزها ذلیلها و یقهر کبیرها صغیرها، نعم معقله، و أخرى مهمله، قد أضلت عقولها و رکبت مجهولها، سروح عاهه، بواد وعث! لیس لها راع یقیمها، و لا مسیم یسیمها، سلکت بهم الدنیا طریق العمى، و أخذت بأبصارهم عن منار الهدى، فتاهوا فی حیرتها، و غرقوا فی نعمتها، و اتخذوها ربا فلعبت بهم و لعبوا بها، و نسوا ما وراءها!! رویدا یسفر الظلام، کان قد وردت الأظعان، یوشک من أسرع أن یلحق.

اللغه

یقال: هذا منزل قلعه بضم القاف و سکون اللام: لیس بمستوطن، و یقال:

هم على قلعه أى على رحله، (البلغه): قدر الکفایه من المعاش، (الأزر): الظهر و القوه، (فیبهرک) أى یجعلک مبهوتا مغلوبا لا تقدر على التدارک، (أخلد)، إلى کذا: اتخذه دار الخلد و الاقامه الدائمه، (التکالب): التنازع على التسلط کالکلاب یتنازعون للتسلط على الجیف، (المساوى): المعایب، (الضراوه)، الجرأه على الاصطیاد، (المعقده): المربوطه بالعقال، (المجهول) و المجهل: المفازه التى لا أعلام فیها، (واد وعث): (واد وعث): لا یثبت فیه خف و لا حافر لسهولته أو کونه مزلقا (سروح عاهه) جمع سرح و هى المواشى المبتلاه بالافه المعرضه للهلاک، (مسیم یسیمها): راع یرعاها، (رویدا) تصغیر رود و أصل الحرف من رادت الریح ترود تحرک حرکه خفیفه و المعنى لا تعجل (یسفر الظلام)، یقال أسفر وجهه إذا أضاء و أسفر الصبح إذا انکشف، (الأظعان): جمع ظعن، و هی الجماعات المتنقله فی البراری.

الاعراب‏

للاخره: اللام للعاقبه، منزل قلعه و دار بلغه: الظاهر أن القلعه و البلغه بمعنى المصدر فالأولى إضافه ما قبلهما إلیهما و یحتمل أن تکونا صفه لما قبلهما بالتأویل، نعم معقله: خبر بعد خبر لقوله «أهلها»، سروح عاهه: خبر ثالث بأبصارهم: مفعول أخذت و الظاهر ان الباء زائده للتأکید، رویدا: منصوب بمقدر أى امهل رویدا، هذه الجمله و ما بعدها أمثال سائره.

المعنى‏

بین علیه السلام فی هذا الفصل الهدف من خلق الانسان و أوضح بأبین بیان أن‏ الدنیا طریق‏ و معبر له لا یستحق أن یطمئن إلیه بل یجب أن یتزود منها لاخرته و یهیأ فیها لملاقات ربه، و یکون‏ على حذر من الاشتغال بها و ارتکاب سیئاتها حتى‏ یأتیه‏ الموت بغته و لا یجد مهله للتوبه و التدارک لما فاته.

ثم حذره أکیدا عن تقلید الناس فی الافتنان‏ بالدنیا و الاشتغال بها کأنها دار خلود لهم و لیس لهم انتقال عنها إلى دار اخرى، و نبه على ذلک بوجوه:

۱- إخبار الله‏ تعالى‏ عن‏ فنائها.

۲- توصیف‏ الدنیا نفسها بالفناء و الزوال آناء اللیل و النهار.

۳- المغترون بها کلاب‏ و أنعام ضاله مبتلاه بالافات بلا مرشد و لا راع‏ و لا مناص لهم من الهلاکه و الدمار، فلا ینبغی الاقتداء بهم فی أفعالهم و أحوالهم فی حال من الأحوال.

الترجمه

بدان پسر جانم که تو تنها براى آخرت آفریده شدى نه دنیا، و براى فنا از دنیا بوجود آمدى نه براى زیست در آن، و سرانجامت در دنیا مرگ است نه زندگى، و بدانکه تو امروز در منزل کوچ و خانه موقت هستى که رهگذریست باخرت، و راستى که مرگ در پى تو است و گریزان از مرگ را رهائى نیست و از دست جوینده خود بدر نمى ‏رود و بناچار او را مى ‏گیرد، تو بر حذر باشى که مرگت فرا رسد و در حال گناه باشى و در دل داشته باشى که از آن توبه کنى ولى مرگ بتو مهلت ندهد و بى ‏توبه بمیرى و خود را هلاک سازى، پسر جانم بسیار در یاد مرگ باش و بیاد دار که بکجا افکنده مى‏ شوى و پس از مرگ بکجا و بچه وضعى مى‏ رسى تا آنکه چون مرگت رسد خود را آماده کرده باشى و پشتیبانت محکم باشد و ناگهانت نگیرد تا خیره و درمانده شوى.

مبادا فریب بخورى که دنیا طلبان بدان دل داده و آنرا جاودانه گرفته‏ اند و بر سر آن با هم سگانه مبارزه می کنند، زیرا خدا از فناء دنیا خبر داده و خود دنیا هم خود را به بیوفائى توصیف کرده و از بدیهاى خود برایت پرده بر گرفته، همانا اهل دنیا سگهائى عوعو کننده و درنده‏هائى پوزش آور و زیان زننده ‏اند بروى یکدیگر زوزه کشند، و عزیزانشان خوارهایشان را بخورند، و بزرگشان خوردشان را مقهور سازند، چار پایانى باشند بسته یا مهار گسیخته و آزاد، عقل خود را گمراه کرده و در بیابانى ناشناخته مى ‏تازند، رمه‏هائى بیمار و آفت زده در نمکزارى لغزان سرگردانند، نه شبانى دارند که آنها را نگهدارى کند و نه چوپانى که آنها را بچراند، دنیا آنها را بکوره راه ناهموارى کشانده و چشم آنها را از دیدار راه روشن هدایت بسته، در سرگردانى دنیا گم شداند و در نعمت بى ‏عافیت آن اندرند، دنیا را پروردگار خود شناخته و دودستى آنرا گرفته ‏اند و دنیایشان ببازى گرفته و آنها هم سرگرم بازى با دنیا شدند و فراموش کردند که در دنبال دنیا چه عالمى است؟.

آرام باش، پرده تاریکى بکنار مى ‏رود، گویا کاروانهاى جهان ناپیدا وارد شوند، هرکس شتاب کند بزودى بکاروانهاى پیش گذر مى‏ رسد.

الفصل السابع من قوله علیه السلام:

و اعلم [یا بنی‏] أن من کانت مطیته اللیل و النهار فإنه یسار به و إن کان واقفا، و یقطع المسافه و إن کان مقیما وادعا. و اعلم یقینا أنک لن تبلغ أملک، و لن تعدو أجلک، و أنک فی سبیل من کان قبلک فخفض فی الطلب، و أجمل فی المکتسب، فإنه رب طلب قد جر إلى حرب، و لیس کل طالب بمرزوق، و لا کل مجمل بمحروم، و أکرم نفسک عن کل دنیه و إن ساقتک إلى الرغائب، فإنک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضا، و لا تکن عبد غیرک، و قد جعلک الله حرا، و ما خیر خیر لا ینال إلا بشر، و یسر لا ینال إلا بعسر! و إیاک أن توجف بک مطایا الطمع فتوردک مناهل الهلکه، و إن استطعت أن لا یکون بینک و بین الله ذو نعمه فافعل، فإنک مدرک قسمک، و آخذ سهمک، و إن الیسیر من الله- سبحانه- أعظم و أکرم من الکثیر من خلقه، و إن کان کل منه.

و تلافیک ما فرط من صمتک أیسر من إدراکک ما فات من‏ منطقک، و حفظ ما فی الوعاء بشد الوکاء، و حفظ ما فی یدیک أحب إلى من طلب ما فی ید غیرک، و مراره الیأس خیر من الطلب إلى الناس، و الحرفه مع العفه خیر من الغنى مع الفجور، و المرء أحفظ لسره، و رب ساع فیما یضره! من أکثر أهجر، و من تفکر أبصر، قارن أهل الخیر تکن منهم، و باین أهل الشر تبن عنهم، بئس الطعام الحرام، و ظلم الضعیف أفحش الظلم، إذا کان الرفق خرقا کان الخرق رفقا، و ربما کان الدواء داء و الداء دواء، و ربما نصح غیر الناصح و غش المستنصح، و إیاک و الإتکال على المنى فإنها بضائع النوکى، و العقل حفظ التجارب، و خیر ما جربت ما وعظک، بادر الفرصه قبل أن تکون غصه، لیس کل طالب یصیب، و لا کل غائب یؤب، و من الفساد إضاعه الزاد و مفسده المعاد، و لکل أمر عاقبه، سوف یأتیک ما قدر لک، التاجر مخاطر، و رب یسیر أنمى من کثیر.

و لا خیر فی معین مهین، و لا فی صدیق ظنین، ساهل الدهر ما ذل لک قعوده، و لا تخاطر بشى‏ء رجاء أکثر منه، و إیاک أن تجمح بک مطیه اللجاج، أحمل نفسک من أخیک عند صرمه‏ على الصله، و عند صدوده على اللطف و المقاربه، و عند جموده على البذل، و عند تباعده على الدنو، و عند شدته على اللین، و عند جرمه على العذر، حتى کأنک له عبد، و کأنه ذو نعمه علیک، و إیاک أن تضع ذلک فی غیر موضعه، أو أن تفعله بغیر أهله لا تتخذن عدو صدیقک صدیقا فتعادى صدیقک، و امحض أخاک النصیحه حسنه کانت أو قبیحه، و تجرع الغیظ فإنی لم أر جرعه أحلى منها عاقبه و لا ألذ مغبه، و لن لمن غالظک فإنه یوشک أن یلین لک، و خذ على عدوک بالفضل فإنه أحلى الظفرین، و إن أردت قطیعه أخیک فاستبق له من نفسک بقیه یرجع إلیها إن بدا له ذلک یوما ما، و من ظن بک خیرا فصدق ظنه، و لا تضیعن حق أخیک اتکالا على ما بینک و بینه، فإنه لیس لک بأخ من أضعت حقه، و لا یکن أهلک أشقى الخلق بک، و لا ترغبن فیمن زهد عنک و لا یکونن أخوک على مقاطعتک أقوى منک على صلته، و لا یکونن على الإساءه أقوى منک على الإحسان، و لا یکبرن علیک ظلم من ظلمک، فإنه یسعى فی مضرته و نفعک، و لیس جزاء من سرک أن تسوءه.

اللغه

(المطیه): ما یقطع به المسافه فاختلاف اللیل و النهار یوحب طی مده العمر، (تعدو): تجاوز (التخفیض و الاجمال): ترک الحرص فی طلب الدنیا، (الحرب): سلب المال و فنائه، (أوجفت): أسرعت (التلافی): التدارک (الوکاء):حبل یشد به رأس القربه، (الحرفه): الاکتساب بالتعب، (أهجر الرجل): اذا أفحش فی منطقه (الرفق): اللین و (الخرق): ضده، (النوکى): الحمقى (الصرم):القطع (الصدود): الاعراض، (الظنین): المتهم، (محضه النصیحه): أخلصها له (المغبه): العاقبه.

الاعراب‏

و قد جعلک الله حرا، جمله حالیه، استفهام انکارى- نفى و ما خیر خیر: یحتمل أن یکون کلمه ما استفهامیه للانکار فالخیر الأول مضاف إلى الثانی و لو جعلت نافیه ففی الاضافه غموض و فی العباره إبهام و الاعراب فی قوله «و یسر لا ینال» أغمض فتدبر بشد الوکاء ظرف مستقر خبر لقوله «حفظ»، ما ذل، لفظه ما مصدریه زمانیه رجاء أکثر منه: مفعول له لقوله «لا تخاطر»، ما فی قوله «یوماما» نکره تفید القله.

المعنى‏

قرر علیه السلام فی هذا الفصل زوال‏ الدنیا و فناءها بحساب ریاضى فقال: إن العمر عدد من اللیالى و الأیام الماره على الدوام و یصل إلى النهایه و ینفد لا محاله و بعد ما أثبت بالبرهان الریاضى أن العمر منقض و أن الأجل محتوم فلا ینبغی الرکون إلى الدنیا و الاعتماد علیها، ثم توجه إلى ابطال ما یفتتن به أهل الدنیا من الامال و بین‏ أن‏ الانسان فی هذه الدنیا لا یبلغ إلى آماله لأن الأمل غیر محدود، و الأجل محدود، و وصاه بترک الحرص و الکد فی طلب الدنیا، فإن الرزق المقدر یصل بأدنى‏ طلب‏ و ما یطلب بجد و کد ربما یتلف و یضیع و یعرضه‏ الحرب‏.

قال ابن میثم: و ذلک کما شوهد فی وقتنا أن تاجرا کان رأس ماله سبعه عشر دینارا فسافر بها إلى الهند مرارا حتى بلغت سبعه عشر ألفا فعزم حینئذ على ترک السفر و الاکتفاء بما رزقه الله، فسولت له نفسه الأماده بالسوء فی العود و حببت إلیه الزیاده فعاود السفر فلم یلبث أن خرجت علیه السراق فی البحر فأخذوا جمیع ما کان معه، فرجع و قد حرب ماله، و ذلک ثمره الحرص المذموم.

ثم تعرض علیه السلام للوصیه بحفظ کرامه النفس و الاحتفاظ بالشخصیه التی هی شرف وجود الانسان و امتیازه عن سائر أنواع الحیوان فقال علیه السلام: (و أکرم نفسک عن کل دنیه و إن ساقتک إلى الرغائب) و یندرج فی وصیته هذه الأمر بحفظ الحریه و الاستقلال فی عالم البشریه التی هی لب الدیمو قراطیه فی الاجتماع الانسانى و أشار إلى أن‏ النفس‏ أعز و أعلى من کل شی‏ء فلا قیمه له بوجه من الوجوه و أکد ذلک بقوله علیه السلام‏ (و لا تکن عبد غیرک و قد جعلک الله حرا).

ثم أشار إلى أن آفه الحریه الطمع‏ فحذر منه أشد الحذر و فی التشبث بالوسائط نوع من الضعف فی الاستقلال و الحریه فقال علیه السلام‏ (و إن استطعت أن لا یکون بینک و بین الله ذو نعمه فافعل).

ثم سرد أنواعا من الفضائل و حث على اکتسابها، و أنواعا من الرذائل و وصى الاجتناب عنها، فمن الفضائل: الصمت، و حفظ المال، و تکلف‏ الحرفه و من الرذائل: إظهار الحاجه إلى الناس‏، و تحصیل‏ الغنى بالفجور و کثره الکلام.

و من الفضائل: الفکر و مصاحبه أهل الخیر، و من الرذائل مصاحبه أهل الشر و الظلم بالضعیف‏، و جر علیه السلام کلامه إلى الوصیه بحفظ روابط الود مع الأحباء و الأقرباء فانه اس الاجتماع و التعاون المفید فی الحیاه، فقال علیه السلام:(احمل نفسک من أخیک عند صرمه على الصله) و بین کل ما یمکن أن یصیر سببا لقطع رابطه الاخاء وفت عضد المحبه و الاجتماع و أراه دواءه الناجع النافع فدواء الإعراض الاقبال و المقارنه باللطف‏، و دواء المنع عن العطاء هو البذل علیه و دواء التباعد الناشی عنه هو التقارب و الدنو منه، و دواء شدته‏ و صولته هو اللین‏ و الرفق‏ معه، و دواء جرمه‏ و اجترائه هو الاعتذار منه و له، و قد لخص کل ذلک فی قوله: (حتى کأنک له عبد).و قد ذیل وصایته هذه بأن تلک المعامله الاخائیه لا بد و أن تکون مع من یلیق بها و هو المؤمن المعتقد.

الترجمه

اى پسر جانم بدانکه هر کس بر پاکش شب و روز سوار است همیشه بسوى مرگ در رفتار است گر چه در جاى خود ایستاده و استوار است، و بنا خواه طى راه مى ‏نماید گر چه مقیم و آسوده مى ‏زید، بطور یقین بدان که بارزو و آرمان خود نمى‏ رسى و از عمر مقدر نمى ‏گذرى و براه همه کسانى که پیش از تو بوده ‏اند مى‏ روى، در طلب دنیا آرام باش و در کسب مال هموار رفتار کن زیرا بسا طلب که بسر انجام تلف مى ‏کشد، نه هر کس دنبال روزى دود بروزى مى ‏رسد و نه هر کس آرام و هموار کار می کند از روزى وا مى‏ ماند، خود را از هر پستى در طلب دنیا گرامى دار و اگر چه آن کار پست تو را بارمانهایت برساند، زیرا اگر خود را بفروشى بهائى که ارزش شخصیت را داشته باشد بدست نیاورى، خود را بنده دیگرى مساز و بأو مفروش در صورتى که خداوندت آزاد و مستقل آفریده است، چه خیر و خوبى دارد آن خیرى که جز بوسیله بدى بدست نیاید، و چه آسایشى است در آنچه جز بدشوارى فراهم نشود؟؟.

مبادا اختیار خود را بمرکب سرکش طمع بسپارى تا تو را در پرتگاه هلاک و نابودى کشاند، اگر توانى هیچ منعمى را میان خود و خدا واسطه طلب روزى نسازى همین کار را بکن وزیر بار نوکرى دیگران مرو، زیرا تو قسمت روزى خود را خواهى یافت و بهره‏ ات بتو خواهد رسید همان روزى اندک از طرف خداوند سبحان بى منت دیگران بزرگتر و گرامى ‏تر است از بهره بیشتر از دست دیگران، و گر چه همه از طرف خداوند منانست.

هر که نان از قبل خویش خورد		منت از حاتم طائى نبرد

تدارک تقصیرى که از خموشى بر آید آسانتر است از تدارک آنچه از گفتار ناهنجار زاید، نگهدارى رازهاى درون ببستن زبانست چون بستن سر ظرف آنچه را در آنست حفظ مى ‏نماید، نگهدارى آنچه در دست خود دارى نزد من محبوبتر است از جستن چیزى که در دست دیگرانست، تلخى نومیدى به است از دست نیاز بمردم دراز کردن، پیشه ورى و آبرومندى به است از بى ‏نیازى بوسیله هرزگى هر مردى بهتر، راز خود را نگه مى ‏دارد، بسا کسى که در زیان بخود مى‏ کوشد هر که پر گوید ژاژ خواید، هر که اندیشه کند بینا گردد، با خیرمندان در آمیز تا از ایشان باشى، از شر انگیزان جدا شو تا از آنها بر کنار باشى، چه بد خوراکى است مال حرام، ستم بر ناتوان فاحش‏ترین ستم است، در جائى که از ملایمت کج خلقى بر آید کج خلقى ملایمت زاید، چه بسا که دارو درد گردد و درد دارو، چه بسا که اندرز از بد خواه بر آید و خیر خواه بد غلى در اندرز خود گراید،

مبادا بر آرزوهاى خود اعتماد کنى که آرزومندى کالاى احمقان است، عقل و خرد تجربه اندوزیست، بهترین تجربه آنست که تو را پند دهد تا غصه و افسوس نیامده وقت را غنیمت شمار و از دستش مده، هر کس جوید بمقصد رسد و نه هر غائبى بخانه ‏اش بر گردد، ضایع نمودن توشه راه ارتکاب تباه است و مفسد روز رستاخیز، هر کارى را دنباله ‏ایست و بسر انجامى گراید، هر چه براى تو مقدر باشد بتو خواهد رسید، بازرگان خود را بخطر مى ‏اندازد، چه بسا اندکى که پر برکت تر از بسیار است، در یاور و همکار پست و زبون خیرى نباشد و نه در دوست دو دل و متهم بخیانت، تا روزگار با تو بسازد با او بساز، چیزى که در دسترس است بامید بیش از آنش در خطر می فکن، مبادا عنان خود را بدست مرکب سرکش لجبازى بسپارى، براى نگهدارى برادر و دوست خود اگر از تو برید با او پیوست کن، و هنگام رو گردانى او با لطف و مهربانى بأو نزدیک شو، و چون مشت خود را بست بأو ببخش، و چون دورى گزید بأو نزدیک شو، و هنگام سختگیرى او با او نرمش کن، و چون جرمى مرتکب شد بر او پوزش آور، تا آنجا در برابر او فروتن باش بمانند بنده‏اى در برابر آقاى خود و تا آنجا که او را منعم خویش بحساب آورى، و مبادا این معامله برادرانه را با نا اهل و ناشایست آن روا دارى.

با دشمن دوستت طرح دوستى مریز تا با دوستت دشمنى کرده باشى، با برادر خود پاک و صریح نصیحت کن و حق را بأو بگو چه خوش آید او باشد چه او را بد آید، خشم را فرو خور زیرا من نوششى را شیرین سرانجام تر و لذت بخش تر در دنبال از آن آن ندیدم، با کسى که درشتت بر آید نرمش کن چه بسا که نرم شود، بر دشمن خود بتفضل و احسان برترى جو، زیرا که این شیرین‏تر پیروزیها است اگر خواستى از دوستى ببرى یک رشته از حسن رابطه را بجاى گزار که بوسیله آن بوى بر گردى اگر روزى پشیمان شدى، هر گاه کسى بتو گمان خوبى دارد بأو خوبى کن و گمانش را درست در آور باعتماد دوستى و یگانگى حق دوست را زیر پا مکن زیرا کسى که حقش را ضایع سازى با تو برادرى نکند.

مبادا خاندان تو بد بخترین مردم باشند نسبت بتو و از آنها رعایت دیگران را نکنى، کسى که تو را ترک گوید و از تو رو گرداند دل بأو مبند، برادر و دوست تو در قطع رابطه بر تو از پیوند تو با او پیشدستى نکند و پیش از آنکه او قطع رابطه کند جلو آنرا بگیر و مواظب باش که او در بد رفتارى با تو از خوشرفتارى تو با او پیشدستى نکند و با خوشرفتارى جلو بد رفتاریش را ببند ستم ستمگر بر تو گران نیاید زیرا که او در زیان خود و سود تو کوشش مى‏ نماید پاداش کسى که تو را شادمان مى ‏نماید این نیست که تو بأو بدى کنى و دلش را آزرده سازى.

الفصل الثامن من قوله علیه السلام:

و اعلم، یا بنی أن الرزق رزقان: رزق تطلبه، و رزق‏ یطلبک، فإن أنت لم تأته أتاک، ما أقبح الخضوع عند الحاجه، و الجفاء عند الغنى، إنما لک من دنیاک ما أصلحت به مثواک، و إن جزعت على ما تفلت من یدیک فاجزع على کل ما لم یصل إلیک، استدل على ما لم یکن بما قد کان فإن الأمور أشباه، و لا تکونن ممن لا تنفعه العظه إلا إذا بالغت فی إیلامه، فإن العاقل یتعظ بالأدب، و البهائم لا تتعظ إلا بالضرب، اطرح عنک واردات الهموم بعزائم الصبر و حسن الیقین، من ترک القصد جار، و الصاحب مناسب، و الصدیق من صدق غیبه، و الهوى شریک العمى [العنا]، و رب قریب أبعد من بعید، و بعید أقرب من قریب، و الغریب من لم یکن له حبیب، من تعدى الحق ضاق مذهبه، و من اقتصر على قدره کان أبقى له، و أوثق سبب أخذت به سبب بینک و بین الله، و من لم یبالک فهو عدوک، قد یکون الیأس إدراکا إذا کان الطمع هلاکا، لیس کل عوره تظهر، و لا کل فرصه تصاب، و ربما أخطأ البصیر قصده، و أصاب الأعمى رشده، أخر الشر فإنک إذا شئت تعجلته، و قطیعه الجاهل تعدل صله العاقل، من أمن الزمان خانه، و من أعظمه أهانه، لیس کل من رمى أصاب،

إذا تغیر السلطان تغیر الزمان، سل عن الرفیق قبل الطریق، و عن الجار قبل الدار. إیاک أن تذکر من الکلام ما یکون مضحکا و إن حکیت ذلک عن غیرک، و إیاک و مشاوره النساء، فإن رأیهن إلى أفن، و عزمهن إلى وهن، و اکفف علیهن من أبصارهن بحجابک إیاهن فإن شده الحجاب أبقى علیهن، و لیس خروجهن بأشد من إدخالک من لا یوثق به علیهن، و إن استطعت إن لا یعرفن غیرک فافعل، و لا تملک المرأه من أمرها ما جاوز نفسها، فإن المرأه ریحانه و لیست بقهرمانه، و لا تعد بکرامتها نفسها، و لا تطمعها فی أن تشفع لغیرها، و إیاک و التغایر فی غیر موضع غیره، فإن ذلک یدعو الصحیحه إلى السقم، و البریئه إلى الریب، و اجعل لکل إنسان من خدمک عملا تأخذه به، فإنه أحرى أن لا یتواکلوا فی خدمتک، و أکرم عشیرتک فإنهم جناحک الذی به تطیر، و أصلک الذی إلیه تصیر، و یدک التی بها تصول. أستودع الله دینک و دنیاک، و أسأله خیر القضاء لک فی العاجله و الاجله، و الدنیا و الاخره، و السلام.

اللغه

(مثوى): اسم مکان من ثوى بمعنى محل الاقامه، (تفلت): تخلص و فی معناه الافلات و الانفلات (العظه): کالعده مصدر وعظ یعظ، (عزائم الصبر): ما لزمته منها، (مناسب) مفعول من ناسب أى من ذوى القربى، (العوره): قال ابن میثم: هنا الاسم من أعور الصید إذا أمکنک من نفسه و أعور الفارس إذا بدامنه موضع خلل الضرب، (أفن): الأفن بسکون الفاء، النقص، و المتأفن، المتنقص و روى إلى أفن بالتحریک فهو ضعیف الرأى، أفن الرجل یأفن أفنا أى ضعف رأیه (الوهن): الضعف، (القهرمانه): فارسی معرب.

الاعراب‏

رزق تطلبه، عطف بیان لقوله «رزقان»، من دنیاک متعلق بقوله «لک» و هی ظرف مستقر خبر مقدم لقوله «ان» و ماء الموصوله اسم له، و اکفف علیهن من أبصارهن قال الشارح المعتزلی «ص ۱۲۴ ج ۱۶ ط مصر»: من ها هنا زائده و هو مذهب أبی الحسن الأخفش من زیاده من فی الموجب، و یجوز أن یحمل على مذهب سیبویه فیعنى به: فاکفف علیهن بعض أبصارهن، بأشد خبر لیس، و الباء زائده، لا تعد: نهى من عدا یعدو أى لا تجاوز، التغایر: تفاعل من الغیره و هی الرقابه فی النساء.

المعنى‏

قد قسم علیه السلام‏ الرزق‏ إلى‏ رزق‏ یحصل بلا طلب و إلى‏ رزق‏ یحصل بالطلب و قد ورد فی غیر واحد من الایات و الأخبار أن‏ الرزق‏ مضمون على الله تعالى و أصرح الایات قوله تعالى: «و ما من دابه فی الأرض إلا على الله رزقها و یعلم مستقرها و مستودعها کل فی کتاب مبین: ۶- هود» و قوله تعالى «إن الله هو الرزاق ذو القوه المتین: ۵۸- الذاریات».

فالایتان تدلان على أن الله تعالى تعهد رزق کل دابه کدین یجب الوفاء به و هو قادر على أداء هذا الدین فیصل رزق کل دابه إلیها و أنه تعالى هو الرازق‏ على وجه الحصر و لا رازق غیره لأن ضمیر الفصل فی قوله: هو الرزاق، و تعریف المسند یفیدان الحصر فمعنى الایه أنه تعالى رازق و لا رازق غیره، و ینبغی البحث هنا فی أمرین:

۱- أن وصول الرزق إلى کل مرزوق مطلق أو له شرط معلق علیه فاذا لم یحصل الشرط یسقط الرزق المقدر، و ما هو هذا الشرط؟

یستفاد من بعض الأخبار أن الرزق مشروط بالطلب و الاکتساب بوجه ما فاذا ترک الطلب مطلقا یسقط الرزق المقدر، و ذلک کمن ترک تحصیل الرزق و اعتزل فی زاویه منتظرا لمن یدخل علیه و یکفله، و یؤید ذلک وجوب تحصیل النفقه لنفسه و لمن یجب علیه نفقته کالزوجه و الأقارب باتفاق الفقهاء، فلو کان الرزق واصلا مطلقا و حاصلا بتقدیر من الله فلا معنى لوجوب تحصیله، و لکن لا إشکال فی أن تأثیر الطلب مختلف فی الأشخاص، فربما یحصل بطلب قلیل رزق واسع کثیر، و ربما یحصل بالجد و الکد أدنى مئونه العیش و مقدار دفع الجوع و سد الرمق، و نظره علیه السلام فی هذا المقام ترک الحرص و تحمل العناء فی طلب الدنیا، کما أنه لا إشکال فی حصول الرزق لبعض الأشخاص من حیث لا یحتسب قال الشارح المعتزلی «ص ۱۱۴ ج ۱۶ ط مصر»:دخل عماد الدوله أبو الحسن بن بویه شیراز بعد أن هزم ابن یاقوت عنها و هو فقیر لا مال له فساخت إحدى قوائم فرسه فی الصحراء فی الأرض فزل عنها و ابتدرها غلمانه فخلصوها، فظهر لهم فی ذلک الموضع نقب وسیع، فأمرهم بحفره فوجدوا فیه أموالا عظیمه و ذخائر لابن یاقوت.

ثم استلقى یوما آخر على ظهره فی داره بشیراز التی کان ابن یاقوت یسکنها فرأى حیه فی السقف، فأمر غلمانه بالصعود إلیها و قتلها، فهربت منهم، و دخلت فی خشب الکنیسه فأمر أن یقلع الخشب و تستخرج و تقتل، فلما قلعوا الخشب وجدوا فیه أکثر من خمسین ألف دینار لابن یاقوت.

و احتاج لأن یفصل و یخیط ثیابا له و لأهله فقیل: ها هنا خیاط حاذق کان‏ یخیط لابن یاقوت، و هو رجل منسوب إلى الدین و الخیر، إلا أنه أصم لا یسمع شیئا أصلا فأمر باحضاره فأحضر و عنده رعب و هلع، فلما أدخله إلیه کلمه و قال:ارید أن تخیط لنا کذا و کذا قطعه من الثیاب، فارتعد الخیاط و اضطرب کلامه و قال: و الله یا مولانا ماله عندى إلا أربعه صنادیق لیس غیرها، فلا تسمع قول الأعداء فی، فتعجب عماد الدوله و أمر باحضار الصنادیق فوجدها کلها ذهبا و حلیا و جواهر مملوءه ودیعه لابن یاقوت.

۲- أن من یأکل من الحرام کالسارق و الکاسب من الوجوه المحرمه فهل یأکل رزقه المقدر أم یأکل من غیر رزقه؟ و هل الحرام رزق الله و یندرج فی کلامه هذا أن الرزق رزقان‏ أم هو خارج عن مفهوم کلامه و رزق ثالث؟.ثم قبح علیه السلام خلقا معروفا عند الناس و هو الخضوع عند الحاجه و الجفاء عند الغنى‏.

و قد ارتکب الناس هذا الخلق حتى مع الله تعالى فعاتبهم به فی کلامه قال عز و جل‏ حتى إذا کنتم فی الفلک و جرین بهم بریح طیبه و فرحوا بها جاءتها ریح عاصف و جاءهم الموج من کل مکان و ظنوا أنهم أحیط بهم دعوا الله مخلصین له الدین لئن أنجیتنا من هذه لنکونن من الشاکرین فلما أنجاهم إذا هم یبغون فی الأرض بغیر الحق‏: ۲۲- ۲۳ یونس».

و قد أشار علیه السلام إلى أن ما یفید للانسان من الدنیا هو یصلح به أمر آخرته فحسب، و أما غیر ذلک فیذهب هدرا و یبقى تبعته.و أشار علیه السلام إلى تسلیه مقنعه مستدله لترک الأسف على ما فات بأنه إذ جزع على ما خرج من یده من المال و الجاه فلا بد أن یجزع على جمیع ما فی الدنیا مما لم‏ یصل إلیه‏ لأنه لا فرق بین القسمین، و وصى أن یکون للانسان قلبا خاصغا فهما مستعدا للاتعاظ و هو دلیل العقل و الفراسه.

العبد یقرع بالعصا		و الحر تکفیه الملامه

و لا یخلو الانسان من‏ هموم‏ ترد على قلبه من حیث یشعر و لا یشعر فوصى‏

علیه السلام بطرد هذه‏ الهموم‏ بملازمه صبر ثابت و یقین‏ صادق و بملازمه طریقه عادله فی أعماله و أخلاقه و نبه على أن‏ الصاحب الصدیق‏ کنسیب‏ قریب‏، و کان یقال:«الصدیق نسیب الروح و الأخ نسیب البدن».

و قد بین علیه السلام موازین لامور هامه:

۱- میزان الصداقه، فقال: (و الصدیق من صدق غیبه) یعنى أن الصداقه یعرف بحفظ الغیب‏ للصدیق‏، فربما شخص یظهر الصداقه فی الحضور و لم یکن إلا منافقا.

۲- میزان الغربه، فقال: (الغریب من لم یکن له حبیب) أى‏ من لم یکن له‏ مونس یطمئن إلیه و یلمسه عن ظهر قلبه برابطه و دیه صادقه فهر غریب‏ و إن کان فی وطنه.

۳- میزان العداوه، فقال: (و من لم یبالک فهو عدوک) أى‏ من لم‏ یکترث بک و یراعیک‏ فهو عدو.

و قد استغرب الشارح المعتزلی هذه المیزانیه للعداوه فقال «ص ۱۱۹ ج ۱۶ ط مصر»: و هذه الوصاه خاصه بالحسن علیه السلام و أمثاله من الولاه و أرباب الرعایا و لیست عامه للسوقه من أفناء الناس، و ذلک لأن الوالی إذا أنس من بعض رعیته أنه لا یبالیه و لا یکترث به، فقد أبدى صفحته، و من أبدى لک صفحه فهو عدوک‏ و أما غیر الوالی من أفناء الناس فلیس أحدهم إذا لم یبال بالاخر بعدو له.

أقول: قد ذکرنا فى بدء شرح هذه الوصیه أنها موجهه من نوع الوالد إلى نوع الولد من دون ملاحظه أیه خصوصیه فی البین، و المقصود من عدم المبالات فی کلامه علیه السلام هو عدم رعایه الحق بعد المعرفه و وجود الرابطه بین شخصین و کل من عرف غیره و لم یراع له حقه یکون عدوا له و ظالما، سواء من السوقه و أفناء الناس، أو من الولاه و الحکام، و الفرق أن المعرفه للوالی أعم، و حقوقه على الرعایا أتم و ألزم.

و قد اختلف فی تفسیر قوله علیه السلام: (لیس کل عوره تظهر) فقال الشارح المعتزلی «فی ص ۱۱۹ ج ۱۶ ط مصر»: یقول: قد تکون‏ عوره العدو مستتره

عنک فلا تظهر، و قد تظهر لک و لا یمکنک إصابتها.

و قال ابن میثم: نبه بقوله: لیس کل عوره- إلى قوله: رشده‏، على أن من الامور الممکنه و الفرض ما یغفل الطالب‏ البصیر عن وجه طلبه فلا یصیبه و لا یهتدى له، و یظفر به‏ الأعمى‏- إلى أن قال: و غرض الکلمه التسلیه عن الأسف و الجزع على ما یفوت من المطالب بعد إمکانها.

أقول: قد ارتبط ابن میثم هذه الجمل الأربع إلى غرض واحد، و الظاهر أن کلا منها حکمه عامه تامه، و المقصود من‏ العوره العیب فی عدو أو غیره المعرض للانکشاف، فیقول: ربما یبقی عیب معروض للانکشاف مستورا لغفله الناس أو سبب آخر، کما أنه ربما لا یستفاد من‏ الفرصه و ربما یخطأ البصیر عن‏ قصده‏ کما أنه‏ ربما یصیب‏ الأعمى رشده‏.

و هذه الحکم کلها من قبیل المثل السائر المشهور: رمیه من غیر رام و تنبیه على أن الأسباب المعموله لیست عللا تامه للوصول إلى المقاصد و الأهداف.

و نبه بقوله علیه السلام‏ (من أمن الزمان خانه و من عظمه هانه) على أن‏ الزمان‏ إذا أقبل على الانسان لا یصح الاعتماد علیه، فانه دوار غدار کما قال أبو الطیب:و هی معشوقه على الغدر لا تحفظ عهدا و لا تتمم وصلا و قد أشار إلى السبب الأساسى فی تغییر الزمان‏ على بنی الانسان فقال: (إذا تغیر السلطان تغیر الزمان) ذکر الشارح المعتزلی «ص ۱۲۱ ج ۱۶ ط مصر» فی شرح هذه الجمله:فی کتب الفرس أن أنوشروان جمع عمال السواد و بیده دره یقلبها،

فقال:أی شی‏ء أضر بارتفاع السواد و أدعى إلى محقه؟ أیکم قال ما فی نفسی جعلت هذه الدره فی فیه؟ فقال بعضهم: انقطاع الشرب، و قال بعضهم: احتباس المطر و قال بعضهم: استیلاء الجنوب و عدم الشمال، فقال لوزیره: قل أنت فإنی أظن عقلک یعادل عقول الرعیه کلها أو یزید علیها، فقال: تغیر رأى السلطان فی رعیته، و إضمار الحیف لهم، و الجور علیهم، فقال: لله أبوک، بهذا العقل أهلک‏ آبائی و أجدادی لما أهلوک له، و دفع إلیه الدره فجعلها فی فیه.

ثم توجه علیه السلام فی آخر وصیته إلى المعامله مع‏ النساء و الخدم و هم أهل البیت و الخاصه و وصى فی‏ النساء بأمور:

۱- ترک‏ المشاوره معهن لضعف‏ الرأى‏ و وهن العزم‏ و التصمیم فی الأمور.

۲- کف‏ أبصارهن‏ عن الأجانب و زهره الدنیا بواسطه الحجاب علیهن‏ فانه موجب لبقائهن و وفائهن للزوج.

۳- عدم إدخال الرجال الأجانب‏ علیهن‏ فی البیت إذا کانوا أهل‏ ریب‏ و فتنه.

۴- عدم إحاله تدبیر امور البیت من شراء الحوائج و الامور الخارجه عن تدبیر أنفسهن‏ علیهن‏ لأن ذلک یؤذیهن و یذهب بجمالهن و بهائهن و ینقص من الاستمتاع بوجودهن.

۵- عدم إجابتهن فی الشفاعه و الوساطه للأغیار، فانه یوجب توجههم إلیهن و یؤدی إلى فسادهن یوما ما.

۶- عدم اظهار الغیره علیهن‏ فی غیر موضعها، و المقصود المنع من سوء الظن بهن ضنا علیهن‏ و شغفا بحبهن فانه یوجب سوقهن إلى الفساد، و یلوث براءه ساحتهن‏ بالریب‏ و عدم الاعتماد.

و أما وصیته علیه السلام بالنسبه إلى الخدم فانه تنتظم أعمال خدمتهم بتقسیم اموره بینهم و إحاله کل أمر إلى من یناسبه منهم و جعله مسئولا عنه بخصوصه لئلا یکل بعضهم إلى بعض و یضیع الامور و تبقى بلا مسئول خاص.

ثم ختم علیه السلام وصایاه بقوله‏ (و أکرم عشیرتک) و المقصود منه صله الرحم المأمور بها فی الکتاب و السنه معللا بأن العشیره کالجناح للطیران و کالأصل للبنیان و کالید للصوله على ذوی العدوان.

و قد قرر ابن خلدون فی مقدمته المعروفه فی علم الاجتماع و العمران، العصبه و الاعتماد على العشیره أصلا ثابتا فی القبض على الحکومه و السلطان و تحصیل الزعامه على سائر أفراد الانسان، و قرر ذلک الأصل بشواهد کثیره من التاریخ فی شتى النواحی و البلدان.

قال فی «ص ۱۱۷ ج ۱ من المقدمه ط مصر»: الفصل السابع عشر فی أن الغایه التی تجرى إلیه العصبیه هی الملک.و ذلک لأنا قدمنا أن العصبیه بها تکون الحمایه و المدافعه و المطالبه و کل أمر یجتمع علیه و قدمنا أن الادمیین الطبیعه الانسانیه یحتاجون فی کل اجتماع إلى وازع و حاکم یزع بعضهم عن بعض، فلا بد أن یکون متغلبا علیهم بتلک العصبیه و إلا لم تتم قدرته على ذلک و هذا التغلب هو الملک.

الترجمه

اى پسر جانم بدانکه روزى بر دو قسم است، یک روزیست که تو بدنبال آن مى ‏روى و روزى دیگرى که دنبالت مى ‏آید و اگر بدنبال آن نروى او بدنبال تو مى ‏آید، وه چه زشت است که هنگام نیاز فروتن و زبون باشى و چون نیاز ندارى جفا کنى و رو گردانى، تو از دنیاى خود همانى را دارى که با آن کار آخرت خود را درست کنى، اگر بدانچه از دستت رفته است بیتابى کنى باید بر هر چه که در جهانست و بتو نمى ‏رسد بیتابى کنى و غم آنرا بخورى، بدانچه نباشد از آنچه هست رهیاب باش، زیرا همه امور بهم مانند و آنچه هست نمونه‏ ایست براى آنچه نیست.

از آن کسانى مباش که پند نپذیرد مکر آنکه پندى جانگاه و ملامت بار باشد و دلش را بدرد آورد، زیرا خردمند بهمان ادب و پرورش پند پذیرد، جانورانند و چهار پایان که جز با کتک فرمان پذیر نباشند، آنچه هم و اندوه بر دلت وارد شود بوسیله شکیبائى پایدار و خوش باورى از قدرت پروردگار از خود دور کن هر کس از راه عدل و داد بگردد جائر و نابکار باشد، و رفیق موافق برادر باشد دوست آن کس است در پشت سر دوستى را رعایت کند، هوس همعنان رنج و غم است، بسا خویشى که از بیگانه دورتر است و بسا بیگانه که از خویش نزدیکتر و مهربانتر، آواره کسى است که دوستى ندارد.

هر کس از حق تجاوز کند به تنگناى گرفتار آید، هر که قدر خود را شناسد و بر آن بایستد براى او پاینده‏ تر است، محکمترین وسیله که به آن بچسبى آنست که میان تو و خدا است، هر کسى بتو بى ‏اعتنا است دشمن تو است، گاهى شود که نومیدى رسیدن بمقصود باشد در صورتى که طمع ورزى مایه نابودیست، هر بدى فاش نگردد، و هر فرصتى مورد استفاده نباشد، بسا که بینا و هشیار از مقصد خود خطا رود و نابینا و نادان بمقصد رسد.

بدى را تا توانى بتأخیر انداز که هر دم مى‏ توانى در آن بشتابى، بریدن نادان برابر پیوند با خردمندانست، هر کس از مکر زمانه آسوده زید بخیانت او دچار گردد، و هر کس زمانه را بزرگ شمارد خوارى آنرا بیند، نه هر کس تیر اندازد بهدف زند، وقتى سلطان دیگر گونه گردد زمانه هم دیگر گون شود نخست از رفیق پرسش کن آن گاه از راه، و از همسایه بررسى کن آن گاه از خانه مبادا سخنى بگوئى که خنده آور باشد و اگر چه از دیگرى آنرا حکایت کنى.

مبادا با زنان خانه خود در کارهایت مشورت کنى زیرا رأى آنان سست است و تصمیمشان نا پایدار است، با حجاب خود جلو دیده آنانرا بر گیر زیرا هر چه در پرده باشند بهتر مى ‏مانند و سالم ترند، بیرون رفتن آنها از خانه و گردش آنان در کوى و بر زن از آن بدتر نیست که بیگانه‏ اى که مورد اطمینان نباشد نزد آنها آورى و با او معاشرت کنند، و اگر بتوانى آنها را چنان دارى که جز تو را نشناسند همین کن.

زن را به بیش از آنچه راجع بخود او است بر کارها سر کار و صاحب اختیار مکن، زیرا زن چون گل است و جنس لطیف و قهرمان و کارگزار نیست، و نباید از اندازه احترام و شایستگى خود تجاوز نماید، زن را بطمع میانداز که پیش تو واسطه انجام کار دیگران شود، و مبادا بیجا غیرت ورزى کنى و بدنبال بدبینى باشى که این خود زن درست و پارسا را بیمار و ناهموار سازد و زن پاکدامن را بسوى آلودگى کشد.

براى هر کدام از خدمتکاران خود کارى مخصوص او مقرر دار که مسئول او باشد، و در عهده او شناخته شود، زیرا این تقسیم کارها خود سبب مى‏ شود که کارها را بهم وانگذارند و خدمت را بى ‏سرانجام ننمایند.

عشیره و تیره و تبار خود را گرامى دار و محترم شمار زیرا که آنان بجاى پرهاى تواند که بوسیله آنها پران مى ‏شوى و پایه تواند که بدانهاى مى ‏گردى، و چون دست تواند که بوسیله آنها یورش و فعالیت دارى.

من تو را از نظر دین و دنیایت بخدا مى ‏سپارم، و از او براى تو فرمان خیر و صلاح را در دنیا و آخرت خواستارم و السلام.

منهاج ‏البراعه فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی

بازدیدها: ۱۱۵۲

نامه ۳۰ صبحی صالح

۳۰- و من کتاب له ( علیه ‏السلام  ) إلى معاویه

فَاتَّقِ اللَّهَ فِیمَا لَدَیْکَ وَ انْظُرْ فِی حَقِّهِ عَلَیْکَ وَ ارْجِعْ إِلَى مَعْرِفَهِ مَا لَا تُعْذَرُ بِجَهَالَتِهِ

فَإِنَّ لِلطَّاعَهِ أَعْلَاماً وَاضِحَهً وَ سُبُلًا نَیِّرَهً وَ مَحَجَّهً نَهْجَهً وَ غَایَهً مُطَّلَبَهً یَرِدُهَا الْأَکْیَاسُ وَ یُخَالِفُهَا الْأَنْکَاسُ مَنْ نَکَبَ عَنْهَا جَارَ عَنِ الْحَقِّ وَ خَبَطَ فِی التِّیهِ وَ غَیَّرَ اللَّهُ نِعْمَتَهُ وَ أَحَلَّ بِهِ نِقْمَتَهُ

فَنَفْسَکَ نَفْسَکَ فَقَدْ بَیَّنَ اللَّهُ لَکَ سَبِیلَکَ وَ حَیْثُ تَنَاهَتْ بِکَ أُمُورُکَ فَقَدْ أَجْرَیْتَ إِلَى غَایَهِ خُسْرٍ وَ مَحَلَّهِ کُفْرٍ

فَإِنَّ نَفْسَکَ قَدْ أَوْلَجَتْکَ شَرّاً وَ أَقْحَمَتْکَ غَیّاً وَ أَوْرَدَتْکَ الْمَهَالِکَ وَ أَوْعَرَتْ عَلَیْکَ الْمَسَالِکَ

شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۱۹  

و من کتاب له علیه السلام الى معاویه- و هو المختار الثلاثون من باب المختار من کتبه و رسائله‏

فاتق الله فیما لدیک، و انظر فی حقه علیک، و ارجع إلى معرفه ما لا تعذر بجهالته فإن للطاعه أعلاما واضحه، و سبلا نیره، و مهجه نهجه [نهجه- معا]، و غایه مطلبه یردها الأکیاس و یخالفها الأنکاس، من نکب عنها جار عن الحق، و خبط فی التیه، و غیر الله نعمته، و أحل به نقمته، فنفسک نفسک فقد

بین الله لک سبیلک، و حیث تناهت بک أمورک فقد أجریت إلى غایه خسر، و محله کفر، و إن نفسک قد أوحلتک شرا، و أقحمتک غیا، و أوردتک المهالک، و أوعرت علیک المسالک.

المصدر

هذا الفصل اختاره الشریف الرضی رضوان الله علیه على دأبه من کتاب له علیه السلام إلى معاویه و هذه صورته الکامله:

أما بعد فقد بلغنی کتابک تذکر مشاغبتی، و تستقبح مواربتی، و تزعمنی متجبرا، و عن حق الله مقصرا، فسبحان الله، کیف تستجیز الغیبه؟ و تستحسن العضیهه؟ و إنی لم اشاغب إلا فی أمر بمعروف، أو نهى عن منکر و لم أتجبر [و لم أضجر- نسخه] إلا على باغ مارق، أو ملحد منافق، و لم آخذ فی ذلک إلا بقول الله سبحانه: لا تجد قوما یؤمنون بالله و الیوم الآخر یوادون من حاد الله و رسوله و لو کانوا آباءهم أو أبناءهم‏.

و أما التقصیر فی حق الله تعالى فمعاذ الله! و المقصر فی حق الله جل ثناؤه من عطل الحقوق المؤکده، و رکن إلى الأهواء المبتدعه، و أخلد إلى الضلاله المحیره.

و من العجب أن تصف یا معاویه الإحسان، و تخالف البرهان، و تنکث الوثائق التی هی لله عز جل طلبه، و على عباده حجه، مع نبذ الإسلام، و تضییع الأحکام و طمس الأعلام، و الجرى فی الهوى، و التهوس فی الردى.

فاتق الله فیما لدیک، و انظر فی حقه علیک- إلى آخر الفصل المختار من النهج، و إن للناس جماعه ید الله علیها، و غضب الله على من خالفها، فنفسک نفسک قبل حلول رمسک، فإنک إلى الله راجع، و إلى حشره مهطع، و سیبهظک کربه و یحل بک غمه، یوم لا یغنى النادم ندمه، و لا یقبل من المعتذر عذره، یوم لا یغنى‏ مولى عن مولى شیئا و لا هم ینصرون.

قلت: إن کلامه علیه السلام أما بعد فقد بلغنى کتابک تذکر مشاغبتى، صریح فی أن هذا الکتاب جواب عن کتاب کتبه معاویه إلیه و لکن لم نظفر علیه مع کثره الفحص و التتبع، و کتاب أمیر المؤمنین علی علیه السلام هذا نقله الشارح المعتزلی و الشارح البحرانی فی المقام و علم الهدى ابن المولى المحسن الفیض فی معادن الحکمه «ص ۱۵۹ ج ۱» و أحمد زکى صفوت فی جمهره رسائل العرب «ص ۴۳۳ ج ۱» و لم ینقلوا کتاب معاویه بل الأخیرین نقلا کتاب أمیر المؤمنین علیه السلام هذا من الأولین و أتى به المجلسی فی ثامن البحار «ص ۵۴۰» ناقلا عن البحرانی أیضا.

اللغه

(مشاغبتى) الشغب تهییج الشر کالتشغیب و شاغبه شاره، (مواربتى) المواربه:

المداهاه و المخاتله کما فی القاموس، و فی غیر واحد من النسخ موازرتى، (متجبرا) بالجیم و الباء الموحده کما فی عده نسخ و فی نسخ اخرى متحیرا بالحاء المهمله و الیاء المثناه من تحت و الأول أنسب بما یأتی من قوله علیه السلام: و لم أتجبر إلا على باغ مارق، و منه یعلم رجحان أتجبر على أضجر أیضا.

(العضیهه): بالفتح البهیه و هی الإفک و البهتان کما قاله الجوهرى فی الصحاح قال المتوکل اللیثی:

احذر وصال اللئیم إن له‏		عضها إذا حبل وصله انقطعا

و البیت من الحماسه (الحماسه ۴۴۲) قال المرزوقی فی شرحه علیها: العضه ذکر القبیح کذبا و زورا، و یقال عضهته إذا رمیته بالزور، و أعضه الرجل أتى بالعضیهه و هی الإفک، و من کلامهم یا للعضیهه و یا للأفیکه.

(رکن) إلیه من بابى علم و نصر أى مال إلیه و سکن و وثق به.

(أخلد إلى الضلاله) قال الجوهرى: أخلدت إلى فلان أى رکنت إلیه، و منه قوله تعالى: و لکنه أخلد إلى الأرض‏، (الطمس) ازاله الأثر بالمحو، قال تعالى:

فإذا النجوم طمست‏ ربنا اطمس على أموالهم‏ أى أزل صورتها و لو نشاء لطمسنا على أعینهم‏ أى أزلنا ضوأها و صورتها کما یطمس الأثر قاله الراغب فی المفردات.

(التهوس فی الردى) تهوس: مشى ثقیلا فی أرض لینه کما عن اللسان، و قال الجوهری فی الصحاح: الهوس السوق اللین، یقال: هست الإبل فهاست أى ترعى و تسیر.

(المحجه) الطریق الواضحه، و (النهجه) الطریق الواضحه أیضا و أنهج الطریق أی استبان و صار نهجا واضحا بینا، أى جاده مستبینه.

(مطلبه) بتشدید اللام المفتوحه، کما فی نسخه الرضی أى مطلوبه، و فی غیر واحده من النسخ مطلوبه، و قال المجلسی فی البحار: النسخ المصححه متفقه على تشدید الطاء، فالکلمه على هذا من اطلب کافتعل، یقال: اطلبه أى طلبه قال الجوهری فی الصحاح: طلبت الشی‏ء طلبا و کذلک اطلبته على افتعلته، و قال الشارح البحرانی: مطلبه بتشدید الطاء و فتح اللام، أى مطلوبه جدا منهم بناء على أن کثره المبانی تدل على کثره المعانی، قال الرضی فی شرح الشافیه:اعلم أن المزید فیه لغیر الإلحاق لا بد لزیادته من معنى لأنها إذا لم یکن لغرض لفظی، کما کانت فی الإلحاق، و لا لمعنى کانت عبثا. انتهى.

و قرأها الشارح المعتزلی على سکون الطاء و کسر اللام، حیث قال: قوله غایه مطلبه أى مساعفه لطالبها بما یطلبه، تقول: طلب فلان منى کذا فأطلبته أى اسعفته به، ثم خطأ الراوندی بقوله: قال الراوندی: مطلبه بمعنى متطلبه یقال: طلبت کذا و تطلبته و هذا لیس بشی‏ء یخرج الکلام أن یکون له معنى. انتهى.

قلت: التطلب طلب الشی‏ء مره بعد اخرى مع تکلف، و یأبى سیاق الکلام عن حمله على هذا المعنى، و لذا قال الشارح المذکور ردا على الراوندی:و هذا لیس بشی‏ء یخرج الکلام عن أن یکون له معنى.

ثم إن ما اختاره الشارح المعتزلی لیس بسدید أیضا لأن قول أمیر المؤمنین علیه السلام: یردها الأکیاس و ما بعده یبین لنا أن الکلمه بمعنى المطلوبه سواء کانت بتشدید اللام، کما فی نسخه الرضی، أو بتشدید الطاء و فتح اللام کما فی البحار.

و عاضد ما اختاره الشارح المذکور الفاضل أحمد زکی صفوت فی جمهره رسائل العرب بقوله: و یجوز أن تکون مطلبه بسکون الطاء و کسر اللام من أطلبه إذا أعطاه ما طلبه أى تؤتى أصحابها ما یطلبون من ثواب الله و رحمته و هذا أحسن. انتهى. و لقد علمت ما فیه.

(الأکیاس) جمع کیس کجید أى العاقل و یجمع على الکیسى أیضا إجراء له مجرى ضده أحمق و حمقى، قال إبراهیم النخعی لمنصور بن المعتمر:سل مسأله الحمقى، و احفظ حفظ الکیسى کما فی البیان و التبیین (ج ۱ ص ۲۹۹).

تشبیه (الأنکاس) جمع النکس بکسر النون فالسکون قال رجل من بنى أسد:

و ما أنا بالنکس الدنى و لا الذی‏		إذا صدعنی ذو الموده أحرب‏

و البیت من أبیات الحماسه (الحماسه ۹۱) و قال المرزوقی فی شرحه: النکس أصله فی السهام و نقل إلى الضعیف من الرجال، یقال: نکسته نکسا ثم یسمى المنکوس نکسا، کما یقال: نقضته نقضا ثم یسمى المنقوض نقضا بکسر النون کأن السهم انکسر فوقه فنکس فسمى نکسا، فیقول: ما أنا بالمستضعف اللئیم و لا الذی إذا انحرف عنه من یواده دعا بالویل و الحرب فقال و احرباه.

و فی الحماسه ۳۹۷، قالت امرأه من بنی الحارث:

فارس ما غادروه ملحما		غیر زمیل و لا نکس و کل‏

و قال المرزوقى فی شرحه: النکس المقصر عن غایه النجده و الکرامه و أصله فی السهام و هو الذی انکسر فجعل أسفله أعلاه فلا یزال ضعیفا.

و فی الحماسه ۷۱۴، قال عمرو بن الإطنابه.

لیسوا بأنکاس و لا میل إذا		ما الحرب شبت أشعلوا بالشاعل‏

و قال المرزوقی فی شرحه: الأنکاس جمع النکس، و النکس أصله فی السهام تنکسر فیجعل أسفلها أعلاها فتضعف، انتهى. قلت: و یقال للأحمق أنکس‏ شبیها بذلک السهم النکس، و فی المفردات للراغب: النکس السهم الذی انکسر فوقه فجعل أعلاه أسفله فیکون ردیئا و لرداءته یشبه به الرجل الدنى، (نکب عنها) من باب نصر و فرح أى عدل عنها، یقال: نکبت الریح إذا مالت عن مهاب الریاح، فالریح نکباء.

و الفعل فی نسخه الرضى کان بتشدید الکاف و قد اخترناه، یقال: نکب عن الطریق بالتشدید إذا عدل و تنحى، و نکب الشی‏ء نحاه، لازم متعد، و یقال: نکبه الطریق، و نکب به الطریق، و نکب به عن الطریق أى عدله و نحاه، و فی المقام بمعناه الأول.

(جار عن الحق) من الجور کما مضى فی المختار المقدم قوله علیه السلام:و سفه الاراء الجائره، قال الجوهرى: الجور المیل عن القصد یقال: جار عن الطریق، انتهى کلامه.

(خبط) مشى على غیر هدى و استقامه، و (التیه): الضلال، (نقمته) بفتح النون و کسر القاف کما فی نسخه الرضى، و فیها وجهان آخران بفتح النون و سکون القاف، و بکسر النون و سکون القاف أیضا و هی اسم من الانتقام و هی المکافأه بالعقوبه یقال: حلت به النقمه، تجمع على نقم و نقم و نقمات.

(تناهت) أى بلغت، قال الجوهری: الإنهاء الإبلاغ و أنهیت الخبر فانتهى و تناهى أى بلغ.

(أجریت) یقال: أجرى فلان إلى غایه کذا أى قصدها بفعله و أصله من إجراء الخیل للمسابقه، و المحله: المنزله.

(أوحلتک) بالواو فالحاء المهمله کما فی نسخه الرضی رضوان الله علیه و فی نسخ قد أولجتک، و فی بعضها: قد أوجلتک، و المختار هو الأول، أى أورطتک فی الوحل، قال الجوهری: الوحل بالتحریک الطین، و وحل الرجل بالکسر وقع فی الوحل، و أوحله غیره.

(أقحمتک) أى أدخلتک، و الاقتحام الدخول فی الأمر بشده و عنف،و یقال: أقحم فرسه النهر، أى أوقعه و أدخله فیه بعنف.

(الغی): الضلال و الانهماک فی الباطل، و قال الراغب فی المفردات: الغی جهل من اعتقاد فاسد و ذلک أن الجهل قد یکون من کون الإنسان غیر معتقد اعتقادا لا صالحا و لا فاسدا، و قد یکون من اعتقاد شی‏ء فاسد و هذا النحو الثانی یقال له غی، قال تعالى: ما ضل صاحبکم و ما غوى‏ … و إخوانهم یمدونهم فی الغی‏، و قوله:فسوف یلقون غیا أى عذابا فسماه الغی لما کان الغی هو سببه و ذلک کتسمیه الشی‏ء بما هو سببه کقولهم للنبات: ندى.

(اوعرت) من الوعر اى الصعب وزنا و معنى: یقال: مکان وعر و طریق وعر و مطلب وعر، و أوعرت علیک المسالک أى اخشنت و صعبت (رمسک) الرمس القبر، قال الفیومى فی المصباح: رمست المیت رمسا من باب قتل و فی لغه من باب ضرب دفنته، و الرمس: التراب تسمیه بالمصدر ثم سمی القبر به و الجمع رموس مثل فلس و فلوس، قال مسور بن زیاده الحارثى:

أبعد الذی بالنعف نعف کویکب‏		رهینه رمس ذى تراب و جندل‏

و البیت من الحماسه (۶۴) قال المرزوقی فی الشرح: الرمس القبر، و الأصل فی الرمس التغطیه یقال: رمسته بالتراب و منه الریاح الروامس، و قال المتلمس:

أ لم تر أن المرأ رهن منیه		صریع لعافی الطیر أو سوف یرمس‏

و البیت من الحماسه أیضا (الحماسه ۲۲۰) و قال المرزوقی: و معنى یرمس یدفن و الرمس الدفن و الریاح الروامس منه و توسعوا فی الدفن فقیل: ارمس هذا الحدیث، کما یقال: ادفن.

(مهطع) قال ابن الأثیر فی النهایه: فی حدیث علی علیه السلام سراعا إلى أمره مهطعین إلى معاده: الإهطاع الاسراع فی العدو، و قال الراغب: هطع الرجل ببصره إذا صوبه، و بعیر مهطع إذا صوب عنقه، قال تعالى: مهطعین مقنعی رؤسهم لا یرتد إلیهم طرفهم‏ …- مهطعین إلى الداع‏ انتهى، و الإهطاع لا یکون إلا مع خوف و ذل و خشوع یقال: أهطع فی السیر إذا أسرع و أقبل مسرعا خائفا کهطع کما یستفاد من قوله‏ تعالى: و لا تحسبن الله غافلا عما یعمل الظالمون إنما یؤخرهم لیوم تشخص فیه الأبصار مهطعین مقنعی رؤسهم لا یرتد إلیهم طرفهم‏ (إبراهیم: ۴۴)، و قوله تعالى:یخرجون من الأجداث کأنهم جراد منتشر مهطعین إلى الداع یقول الکافرون هذا یوم عسر (القمر: ۹)، و قوله تعالى: فما ل الذین کفروا قبلک مهطعین عن الیمین و عن الشمال عزین‏ قال أحمد بن یحیى: المهطع الذی ینظر فی ذل و خشوع لا یقلع بصره کما فی مجمع البیان، و قال: قال الزجاج: المهطع المقبل ببصره على الشی‏ء لا یزایله و ذلک من نظر العدو.

و فی القاموس هطع کمنع هطعا و هطوعا أسرع مقبلا خائفا أو أقبل ببصره على الشی‏ء لا یقلع عنه.(سیبهظک) قال الجوهرى فی الصحاح: بهظه الحمل یبهظه بهظا أى أثقله و عجز عنه فهو مبهوظ و هذا أمر باهظ أى شاق، قال زیاد بن حمل کما فی الحماسه أو زیاد بن منقذ کما فی ماده قزم من صحاح اللغه فی أبیات منها:

و کان عهدى بها و المشی یبهضها		من القریب و منها النوم و السأم‏

قال المرزوقی: و معنى یبهضها یثقل علیها و یشق.

الاعراب‏

(معاذ الله) منصوب مفعول مطلق لفعله المحذوف العامل فیه کسبحان الله قال الجوهرى فی الصحاح: قولهم: معاذ الله أى أعوذ بالله معاذا، تجعله بدلا من اللفظ بالفعل لأنه مصدر و إن کان غیر مستعمل مثل سبحان الله و یقال أیضا معاذه الله و معاذه وجه الله و معاذ وجه الله و هو مثل المعنى و المعناه و المأتى و المأتاه، و یقال عوذ بالله منک أى أعوذ بالله منک.

(فان للطاعه) الفاء فی مقام التعلیل لقوله: لا تعذر بجهالته، و ضمیر یردها و یخالفها و عنها راجع إلى السبل و المهجه، و أمکن أن یرجع إلى الطاعه

و الغایه أیضا على توسع.(فنفسک نفسک) منصوب من باب الإغراء و هو أن تحمل المخاطب على فعل شی‏ء محبوب نحو قول الشاعر:

أخاک أخاک إن من لا أخا له‏		کساع إلى الهیجا بغیر سلاح‏

و الفعل یقدر فی کل موضع بحسبه ففى الشعر یقتضى الزم مثلا و فی الغزال الغزال یناسب ارم، و ههنا احفظ و ارحم و انقذ و نحوهما.

قوله: (و حیث تناهت بک امورک) أفاد الفاضل الشارح المعتزلی بقوله:

الأولى أن لا یکون هذا معطوفا و لا متصلا بقوله: فقد بین الله لک سبیلک، بل یکون کقولهم لمن یأمرونه بالوقوف: حیث أنت، أى قف حیث أنت فلا یذکرون الفعل، و مثله قولهم: مکانک، أى قف مکانک.

المعنى‏

قوله علیه السلام: (فاتق الله فیما لدیک) ما کان لدیه هو تولى امور المسلمین غصبا و طغیانا، فإن ما کان فی یده هو حق الله و حق رسوله و حق اولی الأمر و حقه سبحانه مفوض إلى نبیه أو وصی نبیه و لا یتولى ذلک المنصب إلا نبی أو وصی أو شقى، و الشقی من غصب حق الإمام الحق أى حق الله و رسوله، و لذا أمره الأمیر علیه السلام باتقائه الله فی ذلک، و صرح باسم الله سبحانه لأنه علیه السلام کأنما یقول له: اتق الله فی‏ تصرفک حقه سبحانه عدوانا، کما نقول نحن لمن خان زیدا مثلا: استح من زید فی خیانتک فی عرضه و ماله.

قوله علیه السلام: (و انظر فی حقه علیک) حقه تعالى علیه أن لا یعصیه فیما أمره، و مما أمره به هو قوله سبحانه: أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الأمر منکم‏ (النساء: ۶۰) اللهم إلا أن یقال ان الایه مصدره بقوله:یا أیها الذین آمنوا و مذیله بقوله سبحانه: إن کنتم تؤمنون بالله و الیوم الآخر فمعاویه و أترابه خارجه عن الخطاب رأسا.

و فی رساله إمامنا سید الساجدین و زین العابدین علی بن الحسین صلوات الله علیهما المعروفه برساله الحقوق، قد نقلها کامله المحدث الخبیر ابن شعبه الحرانی قدس سره فی تحف العقول: اعلم رحمک الله أن لله علیک حقوقا محیطه بک فی کل حرکه تحرکتها، أو سکنه سکنتها، أو منزله نزلتها، أو جارحه قلبتها، أو آله تصرفت بها، بعضها أکبر من بعض، و أکبر حقوق الله علیک ما أوجبه لنفسه تبارک و تعالى من حقه الذی هو أصل الحقوق و منه تفرع.

فالویل ثم الویل لمن لم یطع الله سبحانه فی حقه علیه، فضلا عن أن یغاصب حقه.

قوله علیه السلام: (و ارجع إلى معرفه ما لا تعذر بجهالته) أمره أن یرجع‏ إلى معرفه ما لا یقبل عذره‏ بجهالته‏ من وجوب طاعه الله سبحانه و رسوله و طاعه الإمام الحق، و لما أخرجته هوى النفس عن الطاعه إلى العصیان و الطغیان و عن نور المعرفه إلى ظلمه الجهاله و حیره الضلاله، أمره بالرجوع إلى معرفه ما أى الحق الذی لا یسمع تجاهله فیه.

قوله علیه السلام‏ (فإن للطاعه أعلاما واضحه- إلخ) الأعلام‏ جمع العلم بفتحتین و هو شی‏ء منصوب فی الطریق یهتدى به و غایه الطاعه القرب منه تعالى و الغایه ما إلیه الحرکه، و وصف علیه السلام‏ الأعلام بالواضحه و تالییها بالنیره و النهجه لحسم العذر أصلا و سد طرق العذر من جمیع الجوانب، فان السبل‏ إذا کانت‏ نیره و المهجه نهجه و أعلامها واضحه و کانت غایتها مطلبه، فمن أین یعتذر المتمرد عن الطاعه، و ما مستمسکه فی العذر، و بأی باب یدخل لذلک؟ و قد دریت من بحثنا عن الإمامه فی المختار ۲۳۷ من باب الخطب (ص ۳۵- إلى ص ۱۷۵ من ج ۱۶) أن القرآن و رسول الله صلى الله علیه و آله و آله هم الأئمه الحق و الأعلام الواضحه و السبل النیره و المهجه النهجه لا غیر، فراجع إلى ذلک المبحث الشریف حتى یتبین لک بالعیان أن الال هم الذین اختارهم الله و اجتباهم و اصطفاهم أعلاما واضحه للطریقه التی هی أقوم، إن هذا القرآن یهدى للتی هی أقوم.

قوله علیه السلام: (یردها الأکیاس و یخالفها الأنکاس) قد دریت فی اللغه أن‏ الأکیاس‏ بمعنى العقلاء، و إنما یردها الأکیاس‏ لأن العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان، و أن‏ الأنکاس‏ جمع النکس و هو الرجل الدنی المنکوس على ما بین فی اللغه مشبعا، و إنما یخالفها الأنکاس‏ لأنهم لدناءه طبعهم، و قصور همتهم ألفوا بقاذورات الدنیا الدنیه و أوساخ الامال النفسانیه الشیطانیه فهم ناکسوا رؤوسهم إلى اللذائذ الحیوانیه الداثره الفانیه أقرب شی‏ء شبها بهم الأنعام السائمه، و فی کتاب العقل و الجهل من الکافی: بإسناده عن محمد بن عبد الجبار عن بعض أصحابنا رفعه إلى أبی عبد الله علیه السلام قال: قلت له: ما العقل؟ قال: ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان، قال: قلت: فالذی کان فی معاویه؟

فقال:تلک النکراء تلک الشیطنه و هی شبیهه بالعقل و لیست بالعقل، و قد مضى بحثنا عن هذا الحدیث و شرحه فی المختار السابع باب الکتب و الرسائل فراجع إلى (ص ۲۲۵ ج ۱۷).

و قد تقدم فی رسالتنا فی لقاء الله تعالى أن حشر الخلائق حسب أعمالهم، و أن کل أحد إلى غایه سعیه و عمله و إلى ما یحبه و یهواه، فحیث إن‏ الأنکاس‏ أدبروا ههنا عن أمر الله تعالى و طاعته و لقائه و أقبلوا إلى الشهوات النفسانیه و لم یرفعوا رؤوسهم عن معلفهم و مرعیهم فهم فی النشأه الاخره أیضا ناکسون لأن الدنیا مزرعه الاخره قال عز من قائل: نحن قدرنا بینکم الموت و ما نحن بمسبوقین على أن نبدل أمثالکم و ننشئکم فی ما لا تعلمون و لقد علمتم النشأه الأولى فلو لا تذکرون‏ (الواقعه ۶۱- ۶۳)، و فی الکافی کما فی الصافی عن السجاد علیه السلام: العجب کل العجب لمن أنکر النشأه الاخرى و هو یرى النشأه الاولى.

و قال عز من قائل: و لو ترى إذ المجرمون ناکسوا رؤسهم عند ربهم ربنا أبصرنا و سمعنا فارجعنا نعمل صالحا إنا موقنون‏ (الم السجده: ۱۳).

و روى ثقه الإسلام الکلینی فی باب ظلمه قلب المنافق و إن أعطى اللسان و نور قلب المؤمن و إن قصر بلسانه من کتاب الإیمان و الکفر (ص ۳۰۹ ج ۲ من المعرب) بإسناده عن المفضل عن سعد عن أبی جعفر علیه السلام: قال إن القلوب أربعه: قلب فیه‏ نفاق و ایمان، و قلب منکوس، و قلب مطبوع، و قلب أزهر أجرد فقلت: ما الأزهر؟

قال: فیه کهیئه السراج، فأما المطبوع فقلب المنافق، و أما الأزهر فقلب المؤمن إن أعطاه شکر و إن ابتلاه صبر، و أما المنکوس فقلب المشرک ثم قرأ هذه الایه: أ فمن یمشی مکبا على وجهه أهدى أمن یمشی سویا على صراط مستقیم‏ (الملک: ۲۲) فأما القلب الذی فیه إیمان و نفاق فهم قوم کانوا بالطائف فإن أدرک أحدهم أجله على نفاقه هلک و إن أدرکه على إیمانه نجى.

و قال العلم الحجه المولى صالح المازندرانی قدس سره فی بیانه: (ص ۱۳۰ ج ۱۰) القلب المنکوس کالکوز المقلوب- إلى أن قال: و قیل: القلب المنکوس القلب الناظر إلى الدنیا و المتوجه إلیها لأن الدنیا تحت الاخره و الاخره فوقها فالناظر إلیها منکوس رأسه، و الایه من باب التمثیل بالأشیاء المحسوسه تقریبا للفهم و الاستشهاد باعتبار أن المشرک یمشی مکبا على وجهه لکون قلبه مکبوبا، مقلوبا و المؤمن یمشى سویا لکون قلبه على وجه الفطره مستقیما عارفا بالحق کما یرشد إلیه قوله تعالى: على صراط مستقیم*.

قوله علیه السلام: (من نکب عنها- إلخ) أى‏ من‏ عدل و تتحى‏ عنها مال عن الوسط و العدل و القصد، و مشى على غیر هدایه و استقامه فی الضلال.

قوله علیه السلام: (و غیر الله نعمته و أحل به نقمته فنفسک نفسک) إنما أمره بحفظ نفسه و کرره تأکیدا و تشدیدا لما قال سبحانه: إن الله لا یغیر ما بقوم حتى یغیروا ما بأنفسهم‏ (الرعد: ۱۲)، و قال تعالى: فما کان الله لیظلمهم و لکن کانوا أنفسهم یظلمون* (التوبه: ۷۱).

فی باب محاسبه العمل من کتاب الایمان و الکفر من الکافی (ص ۳۲۹ ج ۲ من المعرب): قال أبو عبد الله علیه السلام لرجل: إنک قد جعلت طبیب نفسک، و بین لک الداء، و عرفت آیه الصحه، و دللت على الدواء، فانظر کیف قیامک على نفسک.

و فی ذلک الباب عنه علیه السلام أیضا: اقصر نفسک عما یضرها من قبل أن تفارقک واسع فی فکاکها کما تسعى فی طلب معیشتک فإن نفسک رهینه بعملک.

و فیه عنه علیه السلام أیضا قال: کتب رجل إلى أبی ذر رضی الله عنه یا أبا ذر أطرفنى بشی‏ء من العلم، فکتب إلیه: أن العلم کثیر و لکن إن قدرت أن لا تسیئ إلى من تحبه فافعل، قال: فقال له الرجل: و هل رأیت أحدا یسیئ إلى من یحبه؟

فقال له: نعم نفسک أحب الأنفس إلیک فإذا أنت عصیت الله فقد أسأت إلیها.

قوله علیه السلام: (و حیث تناهت بک امورک‏- إلخ) قال بعضهم: حیث‏ عطف على‏ سبیلک‏، أى‏ فقد بین الله لک‏ مالک و منقلبک، قال تعالى: و سیعلم الذین ظلموا أی منقلب ینقلبون‏، فهو علیه السلام یحذره عن عاقبته الوخیمه، و یخوفه عن جزاء أعماله الفاضحه، ثم کأنما قیل: و إلى ما تناهت به اموره و أى شی‏ء یترتب على أفعاله؟ فأجاب علیه السلام: فإنه‏ قد أجری إلى غایه خسر إلخ، فما تناهت به اموره جزاء أعماله السیئه.

هذا غایه ما یمکن أن یقرر معنى العباره على قول هذا البعض، و لکن الإنصاف أن الصواب هو ما أفاده الفاضل الشارح المعتزلی کما تقدم فی بیان الإعراب، أى قف‏ حیث‏ أنت لأنک‏ قد أجریت إلى غایه خسر فالفاء فی‏ فقد فی معرض التعلیل للفعل المحذوف أعنى قف، و الکلام على هذا الوجه خال عن التکلف دون الأول.

و لا یخفى لطافه قوله علیه السلام: و إن نفسک قد أوحلتک شرا، و قد علمت أن معنى‏ أوحلتک‏ أو رطتک فی الوحل، فالویل ثم الویل لمن أطاع نفسه و نسى حظه، فإن النفس لأماره بالسوء ینسی مطیعه ذکر الله تعالى کما قال تعالى: استحوذ علیهم الشیطان فأنساهم ذکر الله‏، و قال تعالى: و من أعرض عن ذکری فإن له معیشه ضنکا و نحشره یوم القیامه أعمى قال رب لم حشرتنی أعمى و قد کنت بصیرا قال کذلک أتتک آیاتنا فنسیتها و کذلک الیوم تنسى و کذلک نجزی من أسرف و لم یؤمن بآیات ربه و لعذاب الآخره أشد و أبقى‏ (طه: ۱۲۵).

هذا آخر المجلد الخامس من تکمله منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه و به انتهى المنهاج إلى المجلد التاسع عشر، و لله الحمد على ما أولانا، و له الشکر بما تفضل علینا من إفاضه مننه، و إسبال نعمه علینا، و کیف أشکره تعالى حق شکره و لیس من شکر أشکره به إلا و هو نعمه جزیله أنعم بها علی، اللهم ارزقنا قلبا ذاکرا و لسانا شاکرا، اللهم ثبت قلوبنا على دینک، اللهم ارزقنا نعمه الحضور عندک، اللهم یا عاصم قلوب المؤمنین خلصنا من شرور أنفسنا و وفقنا بالتنعم من مأدبتک القرآن الفرقان العظیم، و باتباع سنه نبیک الکریم، و اطاعتک و اطاعه رسولک و اولى الأمر الذین هم وسائط فیضک و أبواب رحمتک یا أرحم الراحمین.

و قد حصل الفراغ من تألیف هذا السفر الکریم بید العبد الراجى لقاء ربه الرحیم: نجم الدین الحسن بن عبد الله الطبری الاملی فی الامل، لیله الأربعاء الثامنه عشر من ربیع المولود من شهور سنه تسع و ثمانین و ثلاثمائه بعد الألف من هجره خاتم النبیین صلى الله علیه و على آله الطیبین الطاهرین، و الحمد لله، و آخر دعویهم أن الحمد لله رب العالمین.

الترجمه

این نامه‏ ایست که أمیر علیه السلام بمعاویه نوشت:

در آنچه که در دست دارى از خدا بترس، و حق خدا را بر خود بنگر و بشناختن آنچه که عذرت در ندانستن آن پذیرفته نمى ‏شود باز گرد، زیرا براى بندگى و طاعت نشانها و پرچمهاى روشن، و راههاى هویدا، و جاده آشکار و نتیجه و غایت مطلوبست خردمندان بدان در آیند، و سفلگان از آن روى گردانند، هر که از آنها بازگشت از حق برگشت، و در وادى گمراهى بسر برد، و خداى نعمتش را بر وى دگرگون کرد، و او را در عذابش افکند پس خویشتن را دریاب و خود را باش که خدا راه را برایت روشن کرد، و چون کارها بدست تو افتاد نهایت زیان را از دست خویش جارى کردى و در وادى کفر در آمدى، نفست تو را به شر کشانید و از دست وى بگل درماندى و تو را بگمراهى در آورد و به نابودی ها رسانید و راهها را بر تو دشوار کرد.

إلى هنا انتهى الجزء التاسع عشر من هذه الطبعه النفیسه القیمه و تم تصحیحه و ترتیبه بید العبد- السید ابراهیم المیانجى- عفى عنه و عن والدیه فى الیوم السابع من شهر رجب الأصب- ۱۳۸۹- و یلیه انشاء الله الجزء العشرون و أوله: المختار الحادى و الثلاثون و الحمد لله کما هو أهله.

منهاج ‏البراعه فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی

بازدیدها: ۹۶