حکمت ۱۷ صبحی صالح
۱۷-وَ سُئِلَ ( علیهالسلام )عَنْ قَوْلِ الرَّسُولِ ( صلى الله علیه وآله وسلم )غَیِّرُوا الشَّیْبَ وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ فَقَالَ( علیه السلام )إِنَّمَا قَالَ ( صلى الله علیه وآله وسلم )ذَلِکَ وَ الدِّینُ قُلٌّ فَأَمَّا الْآنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ فَامْرُؤٌ وَ مَا اخْتَار
حکمت ۱۸ شرح ابن أبی الحدید ج ۱۸
۱۸: وَ سُئِلَ ع عَنْ قَوْلِ الرَّسُولِ ص- غَیِّرُوا الشَّیْبَ وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ- فَقَالَ ع إِنَّمَا قَالَ ص ذَلِکَ وَ الدِّینُ قُلٌّ- فَأَمَّا الآْنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ- فَامْرُؤٌ وَ مَا اخْتَارَ الیهود لا تخضب- و کان النبی ص أمر أصحابه بالخضاب- لیکونوا فی مرأى العین شبابا- فیجبن المشرکون عنهم حال الحرب- فإن الشیخ مظنه الضعف- . قال علی ع کان ذلک و الإسلام قل أی قلیل- و أما الآن و قد اتسع نطاقه و ضرب بجرانه- فقد سقط ذلک الأمر- و صار الخضاب مباحا غیر مندوب- . و النطاق ثوب تلبسه المرأه لبسه مخصوصه- لیس بصدره و لا سراویل- و سمیت أسماء بنت أبی بکر ذات النطاقین- لأنها قطعت من ثوبها ذلک قطعه شدت بها سفره لها- حملها أبو بکر معه حین خرج من مکه- مع النبی ص یوم الهجره- فقال النبی ص- لقد أبدلها الله بها نطاقین فی الجنه- و کان نفر الشام ینادون عبد الله ابنها- حین حصره الحجاج بمکه یشتمونه کما زعموا- یا ابن ذات النطاقین فیضحک عبد الله منهم- و قال لابن أبی عتیق أ لا تسمع یظنونه ذما ثم یقول- و تلک شکاه ظاهر عنک عارها- .
و استعار أمیر المؤمنین ع هذه اللفظه- لسعه رقعه الإسلام- و کذلک استعار قوله و ضرب بجرانه أی أقام و ثبت- و ذلک لأن البعیر إذا ضرب بجرانه الأرض- و جرانه مقدم عنقه فقد استناخ و برک- . و امرؤ مبتدأ و إن کان نکره- کقولهم شر أهر ذا ناب لحصول الفائده- و الواو بمعنى مع و هی و ما بعدها الخبر- و ما مصدریه أی امرؤ مع اختیاره
نبذ مما قیل فی الشیب و الخضاب
فأما القول فی الخضاب- فقد روى قوم أن رسول الله ص بدا شیب یسیر فی لحیته- فغیره بالخضاب خضب بالحناء و الکتم- و قال قوم لم یشب أصلا- . و روی أن عائشه قالت ما کان الله لیشینه بالشیب- فقیل أ و شین هو یا أم المؤمنین قالت کلکم یکرهه- و أما أبو بکر فصح الخبر عنه بذلک- و کذلک أمیر المؤمنین- و قیل إنه لم یخضب- و قتل الحسین ع یوم الطف و هو مخضوب- و
فی الحدیث المرفوع رواه عقبه بن عامر علیکم بالحناء فإنه خضاب الإسلام- إنه یصفی البصر و یذهب بالصداع و یزید فی الباه- و إیاکم و السواد- فإنه من سود سود الله وجهه یوم القیامهو عنه ص علیکم بالخضاب- فإنه أهیب لعدوکم و أعجب إلى نسائکم- .
و یقال فی أبواب الکنایه للمختضب- هو یسود وجه النذیر لأن النذیر الشیب- قیل فی قوله تعالى وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ إنه الشیب- . و کان عبد الرحمن بن الأسود أبیض الرأس و اللحیه- فأصبح ذات یوم و قد حمرهما- و قال إن عائشه أرسلت إلى البارحه جاریتها- فأقسمت علی لأغیرن- و قالت إن أبا بکر کان یصبغ- . و روى قیس بن أبی حازم قال- کان أبو بکر یخرج إلینا و کان لحیته ضرام عرفج- . و عن أبی عامر الأنصاری- رأیت أبا بکر یغیر بالحناء و الکتم- و رأیت عمر لا یغیر شیئا من شیبه- و قال إنی سمعت رسول الله ص یقول من شاب شیبه فی الإسلام کانت له نورا یوم القیامه- و لا أحب أن أغیر نوری- . و کان أنس بن مالک یخضب و ینشد-
نسود أعلاها و تأبى أصولها
و لیس إلى رد الشباب سبیل
و روی أن عبد المطلب وفد على سیف بن ذی یزن- فقال له لو خضبت فلما عاد إلى مکه خضب- فقالت له امرأته نثیله أم العباس و ضرار- ما أحسن هذا الخضاب لو دام- فقال
فلو دام لی هذا الخضاب حمدته
و کان بدیلا من خلیل قد انصرم
تمتعت منه و الحیاه قصیره
و لا بد من موت نثیله أو هرم
و موت جهیز عاجل لا شوى له
أحب إلینا من مقالکم حکم
قال یعنی إنه صار شیخا فصار حکما بین الناس- من قوله
لا تغبط المرء أن یقال له
أضحى فلان لسنه حکما
و قال أسماء بن خارجه لجاریته اخضبینی- فقالت حتى متى أرقعک- فقال
عیرتنی خلقا أبلیت جدته
و هل رأیت جدیدا لم یعد خلقا
و أما من یروى أن علیا ع ما خضب- فیحتج بقوله وقد قیل له لو غیرت شیبک یا أمیر المؤمنین- فقال الخضاب زینه و نحن فی مصیبه
– یعنی برسول الله ص- . وسئل الحسن ع عن الخضاب- فقال هو جزع قبیح- و
قال محمود الوراق
یا خاضب الشیب الذی
فی کل ثالثه یعود
إن الخضاب إذا مضى
فکأنه شیب جدید
فدع المشیب و ما یرید
فلن تعود کما ترید
و قد روى قوم عن النبی ص کراهیه الخضاب- و أنه قال لو استقبلتم الشیب بالتواضع لکان خیرا لکم- .
قال الشاعر-
و صبغت ما صبغ الزمان فلم یدم
صبغی و دامت صبغه الأیام
و قال آخر-
یا أیها الرجل المغیر شیبه
کیما تعد به من الشبان
أقصر فلو سودت کل حمامه
بیضاء ما عدت من الغربان
و یقولون فی دیوان عرض الجیش ببغداد- لمن یخضب إذا ذکروا حلیته مستعار- و هی کنایه لطیفه- و أنا أستحسن قول البحتری خضبت بالمقراض- کنایه عن قص الشعر الأبیض- فجعل ذلک خضابه عوضا عن الصبغ- و الأبیات هذه
لابس من شبیبه أم ناض
و ملیح من شیبه أم راض
و إذا ما امتعضت من ولع الشیب
برأسی لم یثن ذاک امتعاضی
لیس یرضى عن الزمان امرؤ فیه
إلا عن غفله أو تغاضی
و البواقی من اللیالی و إن
خالفن شیئا شبیهه بالمواضی
و أبت ترکی الغدیات و الآصال
حتى خضبت بالمقراض
و دواء المشیب کالبخص فی عینی
فقل فیه فی العیون المراض
طال حزنی على الشباب و ما
بیض من لون صبغه الفضفاض
فهل الحادثات یا ابن عویف
تارکاتی و لبس هذا البیاض
ترجمه فارسی شرح ابن ابی الحدید
حکمت (۱۸)
و سئل علیه السّلام عن قول الرسول صلّى اللّه علیه و آله: غیّروا الشیب، و لا تشبّهوا بالیهود، فقال علیه السّلام: انّما قال صلّى اللّه علیه و آله ذلک و الدین قل، فامّا الآن و قد اتّسع نطاقه، و ضرب بجرانه، فامرؤ و ما اختار. «از على علیه السّلام در باره این سخن پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم که فرموده است: موهاى سپید را خضاب کنید و خود را همانند یهود مگردانید پرسیدند، گفت: این سخن را پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم هنگامى فرموده است که شمار متدینان اندک بوده است ولى اینک که دامنه اش گسترده و همه جا کشیده شده است هر کس هر گونه که مى خواهد رفتار کند.»
ابن ابى الحدید در شرح این سخن چنین گفته است: یهودیان خضاب نمى بستند و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به یاران خود فرمان داده بود خضاب ببندند تا در نظر مردم جوان دیده شوند و مشرکان در حال جنگ از ایشان بترسند زیرا داشتن موهاى سپید موجب گمان ناتوانى است. شارح سپس در باره لغات و کنایات آن توضیح داده است و پس از آن سخنانى را در مورد موى سپید و خضاب کردن آورده است که به ترجمه یکى دو مورد بسنده مى شود.
گروهى روایت کرده اند که چند تار موى سپید در ریش پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم ظاهر شد و آن حضرت آن را با خضاب تغییر داد و با حنا و کتم- دانه هاى رنگى- رنگ کرد.
گروهى هم گفته اند که هرگز خضاب نبسته است، و روایت شده است که عایشه مى گفته است: خداوند پیامبر خود را با موى سپید معیوب نفرمود. گفتند: اى ام المؤمنین مگر موى سپید عیب است گفت: آرى که همهتان آن را خوش نمى دارید. اما در مورد ابو بکر اخبار صحیح رسیده است که خضاب مى کرده است. همچنین در مورد امیر المؤمنین علیه السّلام، هر چند که در باره ایشان گفته شده است که خضاب نبسته است.
امام حسین علیه السّلام روز عاشورا در حالى که موهایش را خضاب فرموده بود، کشته شد. و در حدیث مرفوعى که آن را عقبه بن عامر روایت کرده چنین آمده است: «بر شما باد به حنا که خضاب اسلام است، چشم را پر نور مىکند، درد سر را از میان مىبرد، بر نیروى جنسى مىافزاید و از رنگ سیاه بر حذر باشید که هر کس موهاى خود را سیاه کند خداوند چهرهاش را روز رستاخیز سیاه مىکند.» گروهى هم در مورد کراهت خضاب بستن از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت مىکنند که فرموده است: اگر با فروتنى پذیراى موهاى سپید باشید، براى شما بهتر است.
و از امام حسن علیه السّلام در مورد خضاب پرسیدند، فرمود: بى تابى زشتى است.
کسانى که معتقدند على علیه السّلام خضاب نبسته است، چنین استناد مى کنند که به آن حضرت گفته شد چه مى شود که موهاى سپید خود را خضاب ببندى، فرمود: خضاب زینت است و ما سوگواریم یعنى سوگوار رحلت رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم.
جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى
بازدیدها: ۸۶