خطبه ها خطبه شماره ۱۳2 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

متن خطبه صد و سى و دوم

132

يعظ فيها و يزهد فى الدنيا 1

حمد اللّه

نحمده على ما أخذ و أعطى 2 ، و على ما أبلى و ابتلى 3 . الباطن لكلّ خفيّة 4 ، و الحاضر لكلّ سريرة 5 ، العالم بما تكنّ الصّدور ، و ما تخون العيون 6 ، و نشهد أن لا إله غيره 7 ، و أنّ محمّدا نجيبه و بعيثه 8 ، شهادة يوافق فيها السّرّ الإعلان ، و القلب اللّسان 9 . عظة الناس 10 و منها : فإنّه و اللّه الجدّ لا اللّعب 11 ، و الحقّ لا الكذب 12 .

و ما هو إلاّ الموت أسمع داعيه ، و أعجل حاديه 13 . فلا يغرّنّك سواد النّاس من نفسك 14 ، و قد رأيت من كان قبلك ممّن جمع المال و حذر الإقلال ، و أمن العواقب طول أمل و استبعاد أجل كيف نزل به الموت فأزعجه عن وطنه 15 ، و أخذه من مأمنه 16 ، محمولا على أعواد المنايا يتعاطى به الرّجال الرّجال 17 ، حملا على المناكب و إمساكا بالأنامل 18 .

أ ما رأيتم الّذين يأملون بعيدا 19 ، و يبنون مشيدا 20 ، و يجمعون كثيرا كيف أصبحت بيوتهم قبورا 22 ، و ما جمعوا بورا 23 و صارت أموالهم للوارثين 24 ، و أزواجهم لقوم آخرين 25 لا في حسنة يزيدون 26 ، و لا من سيّئة يستعتبون 27 فمن أشعر التّقوى قلبه برّز مهله 28 ، و فاز عمله 29 . فاهتبلوا هبلها 30 ، و اعملوا للجنّة عملها 31 : فإنّ الدّنيا لم تخلق لكم دار مقام 32 ، بل خلقت لكم مجازا لتزوّدوا منها الأعمال إلى دار القرار 33 .فكونوا منها على أوفاز 34 . و قرّبوا الظّهور للزّيال 35 .

 

ترجمه خطبه صد و سى و دوم

از خطبه آن حضرت است در اين خطبه مردم را موعظه فرموده و آنان را در دنيا به پارسايى دعوت مى‏فرمايد 1 سپاس مر خداى را بر آنچه كه از بندگانش مى‏گيرد و بر آنچه كه بآنان مى‏دهد 2 و سپاس مر خداى را بر آن خيرات كه به بندگانش عطا مى‏فرمايد و بر آن آزمايشهاى سخت كه بندگان را بآنها مبتلا مى‏سازد .

3 داناست بهر امر پنهان 4 و حضور و احاطه دارد بر هر راز نهانى 5 عالم بهر چيزى است كه سينه‏ها مخفى مى‏دارد و چشم‏ها به آن خائنانه [ مخفيانه ] مى‏نگرد 6 و شهادت مى‏دهيم باينكه خدايى غير از او نيست 7 و اينكه محمد صلى اللّه عليه و آله و سلّم برگزيده و فرستاده اوست 8 شهادتى كه درون آدمى در آن موافق آشكار باشد و قلبش مطابق زبان 9 پند مردم 10 از اين خطبه است :

بخدا سوگند كه حقيقى است جدّى نه بازى 11 و حق است نه دروغ 12 و نيست اين حقيقت مگر مرگ كه ندا كننده آن ، نداى خود را بر همه شنوانده و راننده آن را كه سرود حركت مى‏خواند به شتاب انداخته است 13 انبوه مردم كه پيرامون ترا بگيرند ، فريبت ندهد 14 در حاليكه مردم پيش از خود را ديده‏اى كه مال و منال دنيا اندوخت و از كم شدن آن ترسيد ، و بجهت آرزوى دراز و بعيد شمردن مرگ از عواقب امور خود را در امن ديد ، چگونه مرگ بر او فرود آمد و او را از وطنش برگرفت 15 و از جايگاه امنش بركنار نمود 16 . و او را در تابوت مرگ برداشتند و مردها در حاليكه جنازه او را 17 بر دوشهاى خود حمل مى‏نمودند و با انگشتانشان تابوت رامى‏ گرفتند ، به نوبت بهمديگر تحويل مى‏دادند 18 آيا نديديد كسانى را كه آرزوهاى دور و دراز بر سر داشتند 19 و كاخهاى محكم ميساختند 20 و اموال كثير جمع مى‏كردند 21 چگونه خانه‏هاى آنان مبدل به گورها گشت 22 و اندوخته‏هايشان نابود شد 23 اموالشان به وارثانشان منتقل گشت 24 .

و زنهايشان را قوم ديگر گرفتند 25 آنان نه بر كارها و پاداش نيكو افزودند 26 و نه از خطا و معصيت معذرت خواستند 27 پس هر كس تقوى را با قلب خود دريافت سبقت در خير و كمال گرفت 28 و به نتيجه عملش نائل گشت 29 [ حال كه چنين كوششى در خور تقوى و وصول به نتيجه آن است ] پس بكوشيد 30 و عملى كه شايسته ورود به بهشت است انجام بدهيد 31 زيرا دنيا براى شما اقامتگاه آفريده نشده است 32 بلكه دنيا براى شما گذرگاهى خلق شده است كه اعمال نيكو را از اين دنيا براى جايگاه اقامت ابدى توشه برداريد 33 پس در اين دنياى گذرگاه با شتاب هر چه بيشتر به عمل و تكاپو بپردازيد 34 و مركب‏ها را براى كوچ و گذر از اين دنيا آماده بسازيد 35

تفسير عمومى خطبه صد و سى و دوم

2 ، 3 نحمده على ما أخذ و أعطى و على ما أبلى و ابتلى ( سپاس مر خداى را بر آنچه كه از بندگانش مى‏گيرد و بر آنچه كه بر آنان مى‏بخشد . و سپاس مر خداى را به آن خيرات كه به بندگانش ارزانى مى‏دارد ، و بر آن آزمايشها كه بندگان خود را به آنها مبتلا مى‏سازد . )

مقامى است بس والا كه آدمى در همه حالات خوشى و ناخوشى سپاسگزار خدا باشد

وصول به مقام والاى سپاسگزارى در همه حالات ملايم و ناملايم اگر چه بسى دشوار است ، ولى امكان‏ناپذير نيست . اين دشوارى ناشى از آن است كه هر انسانى بطور طبيعى به شاديها و خوشى‏ها جلب ميشود و از اندوه‏ها و ناخوشى‏ها مى‏گريزد . اين يك جريان معمولى طبيعى است . در قلمرو مسائل و اصول روانى ، يك جريان كلى ديگر وجود دارد كه ميتوان آن را نيز بعنوان يك قانون بحساب آورد و آن عبارتست از اختلاف عوامل شاديها با يكديگر و اختلاف عوامل اندوه‏ها با يكديگر . اين اختلاف در عوامل موجب تنوع هر يك از آن دو پديده ( شادى و اندوه ) از نظر عظمت و ارزش ميباشد .

بعنوان مثال شادى ناشى از علم و معرفت با عظمت‏تر و با ارزش‏تر است از شادى ناشى از خوردن يك غذاى لذيذ ، يا پوشيدن يك لباس فاخر است ، همچنين نشاط حاصل از رسيدن به مقام اعتبارى [ بدون احساس و انجام تكليف انسانى بوسيله آن مقام ] هيچ نسبتى با انبساط خاطر و ابتهاج روحى ناشى از احساس بر اين وظيفه و انجام آن نميباشد .

همچنين عوامل بعضى از درد و اندوه‏ها فقط آن پديده‏هاى طبيعى خالص است كه ضرورى به نفس حيوانى ( خود طبيعى ) وارد بسازد ، مانند دردهاى عضوى ، از دست دادن تجملات و غير ذلك . قسمتى ديگر از عوامل درد و اندوه‏ها ، ناشى است [ از ] از دست دادن حركت‏هاى تكاملى و راكد گذاشتن استعدادهاى سازنده شخصيت فردى و اجتماعى . ترديدى نيست كه اين قسم درد و اندوه با عظمت‏تر و با ارزش‏تر و مقدس‏تر است از قسم اول كه ناشى از فقدان خواسته‏هاى نفس حيوانى ( خود طبيعى ) ميباشد . با توجه به اصل فوق ( اختلاف عوامل شاديها و اندوه‏ها ) است كه فعاليت‏هاى تعليم و تربيت بايد بهر نحو است به تفسير شاديها و اندوه‏ها و توجيه عقلانى مردم درباره اين دو پديده طبيعى ، اهميت حياتى بدهد .

نتيجه بسيار مهمّى كه از اين مبحث مى‏گيريم ، اينست كه شخصيت انسانى با قدرتى كه بوسيله رشد و تكامل به دست مى‏آورد ، ملاك شاديها و اندوه‏هاى خود را ، انبساط و انقباض كمالى و ارزشى قرار مى‏دهد ، نه نقص و افزايش . وصول به خواسته‏هاى نفس حيوانى وقتى كه شخصيت به اين مقام نائل گشت ، نه تنها اهميتى به آمدن و رفتن شاديها و اندوه‏هاى مربوط به نفس حيوانى نميدهد ، زيرا درمى‏يابد كه

غم و شادى بر عارف چه تفاوت دارد
ساقيا باده بده شادى آن كاين غم از اوست

به حلاوت بخورم زهر كه شاهد ساقى است
به ارادت بكشم درد كه درمان هم از اوست

مى‏فهمد كه :

أزمّة الامور طرّا بيده
و الكلّ مستمدّة من مدده

( عنان و عوامل همه امور به دست خداونديست و همه موجودات عالم هستى از عنايات او استمداد مى‏كنند ) بلكه بدانجهت كه شخصيت آگاه مى‏فهمد همه فعاليت‏هاى خداوندى درباره وجود او ، چه آنچه كه مى‏گيرد و چه آنچه كه مى‏دهد ، مستند به حكمت و مشيت بالغه خداوندى است كه جز به نفع كمال وجودى او بجريان نمى‏افتد ،لذا در هر حال ، سپاسگزار خداوندى ميباشد . براى تكميل اين مبحث مراجعه فرماييد به مجلد 15 از ص 273 تا ص 275 . 4 ، 6 الباطن لكلّ خفيّة ، و الحاضر لكلّ سريرة ، العالم بما تكنّ الصّدور و ما تخون العيون ( دانا است بهر امر پنهان و حضور و احاطه دارد بر هر راز نهانى . عالم بهر چيزى است كه سينه‏ها آن را مخفى مى‏دارد و چشم‏ها به آن خائنانه [ مخفيانه ] مى‏نگرد )

خدا است عالم مطلق بر همه موجودات

وقتى كه مى‏گوييم : خدا است آفريننده همه موجودات با همه اجزاء و سطوح و روابط آنها با هر مقوله و مفهومى كه از حركت و جريان آنها در صفحه هستى انتزاع مى‏گردد ،مانند زمان و مكان و تعيين هستى‏ها و نيستى‏هاى خاص مانند عدم يك انسان خاص و غير ذلك . لازمه قطعى چنين قضيه‏اى اينست كه خدا است عالم مطلق بر همه موجودات با همه اجزاء و سطوح و روابط و انتزاعيات و اعتباريات آنها .

ممكن است بعضى تصور كنند كه اگر رابطه خداوند ذو الجلال با موجودات ، رابطه علت با معلولاتش باشد و منظور از علت و معلول و رابطه عليت ميان آنها همان مفاهيم باشد كه ما در عرصه طبيعت درك مى‏كنيم و قضاياى علمى را هم بر مبناى آنها استوار مى‏كنيم ، مستلزم علم مطلق خداوندى بر موجودات نخواهد بود ، همانگونه كه در علل و معلولات عالم طبيعت مى‏بينيم .

مخصوصا اگر در قانون عليت خداوندى اين تصور را داشته باشيم كه آنچه در عالم تحقق است فقط علت ( خدا ) است و ديگر موجودات شئون و حيثيات او است . اين نظريه را صدر المتالهين شيرازى از فيلسوفان بزرگ اسلامى در اسفار مطرح نموده است . و همچنين عبد الرحمن جامى از عرفاى شعرا ، چنين مى‏گويد :

چون حق به تفاصيل و شئون گشت عيان
مشهود شد اين عالم پر سود و زيان

گر باز روند عالم و عالميان
در رتبه اجمال حق آيد به ميان

آن شاهد غيبى ز نهانخانه بود
زد جلوه كنان خيمه به صحراى وجود

از زلف تعينات بر عارض ذات
هر حلقه كه بست دل ز صد حلقه ربود

هستى كه ظهور مى‏كند در همه شى‏ء
خواهى كه برى بحال او از همه پى

رو بر سر مى حباب را بين كه چسان
وى مى‏بود اندر مى و مى‏دروى مى

1 كسانى كه در ظهور موجودات ، باين جمله تكيه مى‏كنند كه خدا فرموده است : كُنْتُ كَنْزاً مَخْفِيًّا فَأَحْبَبْتُ أَنْ أُعْرَفَ فَخَلَقْتُ الْخَلْقَ لِكَىْ أُعْرَفَ و ميگويند : مقتضاى ذات ربوبى موجب گسترش خلقت در پهنه هستى گشته است ، همانگونه كه مقتضاى ذات علّت تامه بروز معلول است بدون نياز به علم و اراده ، ميتوانند علم خداوندى را بر موجودات انكار كنند . زيرا بنابر قاعده عليت ، صدور معلول از علت كه جلوه ثانوى علت است نيازى به علم ندارد .

مولوى مى‏گويد :

گنج مخفى بد ز پرّى چاك كرد
خاك را تابان‏تر از افلاك كرد

گنج مخفى بد ز پرّى جوش كرد
خاك را سلطان اطلس پوش كرد

اينگونه ابيات هم مانند رباعيات عبد الرحمن جامى بروز و ظهور موجودات در عرصه هستى را مقتضاى ذات معرفى مينمايد كه اگر اين اقتضاء و عليت بهمان معانى مأخوذ از جريان مقتضى و مقتضا و علت و معلول در طبيعت باشد ، نيازى به علم وجود ندارد ،همانگونه كه آب درصد درجه حرارت مى‏جوشد ، بدون اينكه بداند معناى جوشيدن چيست ؟ و علت آن كدام است ؟ اين مطلب صحيح نيست ، زيرا علم از صفات ذاتى خداونديست ، لذا همه صفات و ذات و افعال و محصول همه فعاليت‏هاى آن موجود اقدس براى او معلوم است و بهترين دليل اين مدّعا علم او به ذات اقدس خويش است كه علم بر ماسواى آن ذات را در بردارد .

براى تكميل اين مبحث مراجعه فرماييد به مجلد 16 از ص 77 تا ص 80 و مجلد 19 از ص 215 تا ص 217 7 ، 9 و نشهد أنّ لا إله غيره و أنّ محمّدا نجيبه و بعيثه شهادة يوافق فيها السّرّ الأعلان و القلب اللّسان ( و شهادت مى‏دهم باينكه خدايى غير از او نيست و اينكه محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم برگزيده و فرستاده او است شهادتى كه درون آدمى در آن شهادت موافق آشكارش باشد و قلبش مطابق زبان )

تطابق آشكار و نهان و قلب و زبان آدمى در شهادتين

مباحث مربوط به شهادتين در مجلدات 2 از ص 249 تا ص 258 و 9 ص 55 و 18 ص 51 و 52 و 93 و 94 اگر انسانى پيدا شود كه در اين دو شهادت ظاهرش باطنش را تصديق نكند و قلبش زبانش را ، ديگر هيچ موردى نميتوان پيدا كرد كه چنين انسانى ادّعاى تطابق و توافق آشكارش با نهانش و قلبش با زبانش نمايد ، و براى هيچ كس مورد ترديد نباشد ، زيرا كسى كه مى‏گويد من شهادت مى‏دهم به يگانگى خداوندى ، سه عقيده را ابراز مينمايد : 1 . « خدا موجود است » 2 . « آن خدا يكتا است » 3 . « من مفهومى را و لو بطور اجمال بعنوان خدا دريافته‏ام كه هم وجود او را معتقدم و هم يگانگى او را » .

ارتباط اين سه عقيده با شخصيت يك انسان ، ارتباط روح با جسم است . اگر يك انسان در چنين وضع حساس روانى به بيمارى دورويى مبتلا باشد ، يعنى ظاهرش و سخنانش اعتقادات سه گانه مزبور را نمايان بسازد و باطن و قلبش بر خلاف آن باشد ،مخصوصا اگر اين حالت وقيح در او استمرار هم داشته باشد ، اين شخص نه تنها در هيچ موردى قابل اطمينان نخواهد بود ، بلكه شخصيت وى براى خودش نيز تباه و فاسد ميباشد .

11 ، 13 و منها : فأنّه و اللّه الجدّ لا اللّعب ، و الحقّ لا الكذب ، و ما هو الاّ الموت أسمع داعيه و أعجل حاديه ( و از اين خطبه است : بخدا سوگند كه حقيقتى است جدى نه بازى ، و حق است نه دروغ . و نيست اين حقيقت مگر مرگ كه ندا كننده آن ، نداى خود را بر همه شنوانده و راننده آن را كه سرود حركت مى‏خواند به شتاب انداخته است ) ما در مجلدات گذشته در چند مورد مسئله مرگ را مطرح نموده‏ايم . اين موارد بقرار زير است :

مجلد چهارم از ص 298 تا ص 304 : در برابر جهان اسرار آميز پس از مرگ ، با پندارهاى بى‏اساس ، خود را تسليت ندهيم .

مجلد چهارم از ص 302 تا ص 304 : ديرى نمى‏رسد كه با فرا رسيدن مرگ ، پرده از جلو چشمان شما برداشته ميشود .

مجلد پنجم از ص 8 تا ص 11 : واقعيت روز مشاهده نتايج حيات ( مرگ و پس از مرگ ) چنان محقق و حتمى است كه گويى مانند يك عامل موجود ، دنبال شما افتاده و شما را به ورود در آن صحنه مى‏راند .

مجلد نهم از ص 21 تا ص 22 : هيچ ناتوانى شرم‏آورتر از آن نيست كه آدمى با باز كردن منطقه حيات خود به روى دشمن ، به متلاشى كردن موجوديت خود كمك كند .

مجلد نهم از ص 280 تا ص 282 : معاد و آخرت در پيش است .

مجلد نهم از ص 282 تا ص 289 : ضرورت معاد و آخرت از ديدگاه فلسفى .

مجلد نهم از ص 289 تا ص 290 : امروز روز كشت و كار است و فردا روز درو كردن .

مجلد نهم از ص 290 تا ص 291 : آيا پس از انقراض اين زندگى دنيوى ، بازحركت تكاملى امكان‏پذير خواهد بود ؟

مجلد دهم از ص 118 تا ص 120 : مرگ در زندگى ، زندگى در مرگ .

مجلد دهم از ص 137 تا ص 145 : آنچه كه در پشت پرده در انتظار فرزندان آدم ( ع ) بالاتر از آنست كه قابل تصور باشد .

مجلد دهم از ص 145 تا ص 149 : آينده فوق العاده با اهميت در انتظار انسانها .

مجلد دهم از ص 270 تا ص 272 : زندگى و مرگ پيرو قانون الهى است .

مجلد يازدهم از ص 7 تا ص 8 : از خورشيد زندگى در راه كمال برخوردار شويد كه مرگ بر همه اينها افكنده است .

مجلد سيزدهم از ص 18 تا ص 23 : اجل مطلق ، اجل مسّمى ، اجل مشروط يا اجل اخترامى مجلد سيزدهم از ص 39 تا ص 41 : افراد و صفوف اين كاروان كه از آغاز زندگى آدم در اين دنيا به راه افتاده‏اند ، بدون استثناء ، بدنبال هم راه زوال و فنا را پيش گرفته‏اند .

مجلد سيزدهم از ص 46 تا ص 48 : چشم‏هايى بينا آنان را تحت نظاره قرار داده ،بينا و شنوا ، او بينوا و ناتوان از مكر پردازى‏ها و آرزوها . دلها از سرور و وجد خالى ،اينست وضع انسانها در روز قيامت .

مجلد سيزدهم از ص 48 تا ص 51 : اينست سير حتمى تو اى انسان ، گر تو نمى‏پسندى تغيير ده قضا را مجلد سيزدهم از ص 78 تا ص 81 : در آروزهاى بر باد فنا رفته و مهلت‏هاى ضايع گشته ، و تاختن مرگ ناخوانده بر سرگذشتگان ، درسهايى است آموزنده براى هشياران .

مجلد سيزدهم از ص 85 تا ص 87 : آيا قوانين هستى كار خود را پس از سپردن لاشه انسان به دست حشرات زيرزمينى ، درباره انسان به پايان رسانده است ؟ مجلد سيزدهم از ص 91 تا ص 93 : هر انسان آگاهى كه در اين دنيا از « خود طبيعى » عبور كرده است ، در آغاز ابديت از صراط هم عبور خواهد كرد .

مجلد سيزدهم از ص 122 تا ص 126 : خوف و هراس از پايان كار .

مجلد سيزدهم از ص 208 تا ص 211 : انديشه صحيح درباره مرگ مانع از شوخى و بازيگرى در اين دنيا است .

مجلد سيزدهم از ص 225 تا ص 228 : بار ديگر به چنگالهاى مرگ و بريده شدن تدريجى علائق و شروع رگبار حوادث ناگوار و سرنوشت نهايى خود بنگريد .

مجلد سيزدهم از ص 228 تا ص 230 : در روز قيامت مأموريست موكّل به كشاندن انسانها براى حساب ، و شاهديست براى شهادت به هر چه كه در زندگى دنيوى انجام داده ‏اند .

مجلد هيجدهم از ص 107 تا ص 119 : روز قيامت ، روز اجتماع همه انسانها براى بررسى حساب است .

مجلد هيجدهم از ص 142 تا ص 148 : اشيائى كه انسان با آنها ارتباط مثبت دارند ، در موقع خزيدن از هستى به نيستى ، خيال برمى‏ انگيزد و شگفتى در درون به وجود مى‏ آورند .

مجلد نوزدهم از ص 87 تا ص 91 : رازهاى نهانى براى بينا دلان آشكار ، و جاده حق براى منحرفان واضح ، و علامت روز قيامت براى مردم با فراست روشن است . 14 ، 18 فلا يغرنك سواد النّاس من نفسك ، و قد رأيت من كان قبلك ممّن جمع المال و حذر الأقلال ، و أمن العواقب طول أمل و استبعاد أجل كيف نزل به الموت فأزعجه عن وطنه ، و أخذه من مأمنه ، محمولا على المناكب ، و إمساكا بالأنامل ( انبوه مردم كه پيرامون ترا بگيرند فريبت ندهد .

در حاليكه مردم پيش ازخود را ديده‏اى كه مال و منال دنيا اندوخت و از كم شدن آن ترسيد و خود را از عواقب امور ، در امن ديد ، چگونه مرگ بر او فرود آمد و او را از وطنش برگرفت و از جايگاه امنش بركنار نمود ، و او را در تابوت مرگ برداشتند و مردها در حاليكه جنازه او را بر دوشهاى خود حمل مى‏نمودند و با انگشتانشان تابوت را مى‏گرفتند و به نوبت بهمديگر تحويل مى‏دادند . ) انسانهاى كمال يافته فريب آن مگس‏هاى انسان نما كه دور شيرينى . ( مال و منال و مقام ) او جمع ميشوند ، نميخورند .

انسانهاى رشد يافته تعليم و تربيت جامعه و هر گونه خدمت به جامعه را تكليف الهى حتمى خود ميدانند و بهمين جهت استقبال و رويگردان بودن مردم از آنان تاثيرى در دل و مغز آنان نميگذارد .

ناتوانى انسان موقعى بحد نهائى خود مى‏رسد كه استقلال و قوام وجود خود را از ديگران دريابد ، يا بعبارت ديگر براى ادامه هستى مطلوبش ، تكيه بر ديگران نمايد .

معناى دريافتن و تكيه مزبور اين است كه اگر به حال خود گذاشته شوم ، مى‏افتم و لازمه چنين وابستگى شرم‏آور اينست كه « من ذاتا و از خود ، وجودى ندارم »

چون به پيوستى به دام اى هوشيار
چند نالى در ندامت زار زار

نام ميرّى و وزيرى و شهى
نيست الا درد و مرگ و جان دهى

بنده باش و بر زمين رو چون سمند
چون جنازه نه ، كه بر گردن نهند

جمله را حمّال خود خواهد كفور
بار مردم گشته چون اهل قبور

بر جنازه هر كه را بينى به خواب
فارسى منصب شود عالى ركاب

زانكه آن تابوت بر خلقت بار
بار بر خلقان نهادند اين كبار

بار خود بر كس منه بر خويش نه
سرورى را كم طلب درويش به

مركب اعناق مردم را مپاى
تا نيايد نقرست اندر دو پاى

مركبى را كاخرش تو ده دهى
كه به شهرى مانى و ويران دهى

ده دهش اكنون كه چون شهرت نمود
تا نبايد رخت در ويران گشود

ده دهش اكنون كه صد بستانت هست
تا نمانى عاجز و ويران پرست

گفت پيغمبر كه جنت از آله
گر همى خواهى ز كس چيزى مخواه

چون نخواهى من كفيلم مر ترا
جنة المأوى و ديدار خدا

آن صحابى زان كفالت شد عيار
تا يكى روزى كه گشته بد سوار

تازيانه از كفش افتاد راست
خود فرود آمد ز كس چيزى نخواست

اين قاعده جاريه روزگار است كه

إذا أقبلت الدّنيا على أحد أعارته محاسن غيره و إذا أدبرت عنه سلبته محاسن نفسه [ امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام ] ( هنگامى كه دنيا بيك نفر روى آورد نيكوئى‏ها و زيبايى‏هاى ديگران را به او [ عاريت ] مى‏دهد . و هنگامى كه دنيا از كسى رويگردان شود ، نيكويى‏ها و زيبايى‏هاى او را از او سلب مي نمايد ) با توجه به ملاك اقبال و ادبار مردم معمولى به يك انسان كه همان مال و ثروت و مقام و ساير اشكال قدرت است ميتوان نتيجه گرفت كه اشخاصى كه از اقبال مردم خوشحال و از ادبار آنان ناراحت ميشوند ، [ حتى گاهى اتفاق مى‏افتد كه وابستگى بحدى مى‏رسد كه اينگونه اشخاص توانايى ابراز هستى و اراده خود را بطور مستقل در خود مشاهده نمى‏ كنند ] قطعا به يك ناتوانى پست و رذل دچار شده ‏اند كه در حقيقت « نيست‏هاى هست نما » هستند چاره اين نابكارى ، قرار گرفتن تحت تعليم و تربيت‏هاى سازنده‏ايست كه نخست توانائى انسان را در ذات خود و سپس وابستگى ذات و توانائى آن را به خداوند قادر مطلق اثبات نمايند و آن را به آن وابستگى توجيه نمايند .

كسانى كه با داشتن چنين استقلالى در رأس همه جوامع دنيا قرار بگيرند ، و وابستگى همه انسانها را به خود ، درك نمايند ، كمترين تورمى در خود طبيعى « نفس حيوانى » آنان به وجود نمى‏آيد ، و بالعكس ، اگر همه مردم دنيا او را تنها بگذارند و او باشد و چهار ديوار حيات محدودش هرگز احساس غربت در اين دنيا نمى‏نمايد . و بهمين جهت است كه بعضى از صاحبنظران بيت ذيل حافظ را كه مى‏گويد :

سينه مالامال درد است اى دريغا مرهمى
جان ز تنهايى به لب آمد خدايا همدمى

[ 1 ] چنين تأويل مى‏كنند كه منظور حافظ ، فقدان انسانهاى رشد يافته است كه قابل انس و الفت روحانى ميباشند نه اينكه حافظ از تنهايى به معناى معمولى آن شكايت مى‏كند ، لذا در بيت بعدى چنين مى‏گويد :

آدمى در عالم خاكى نمى‏آيد به دست
عالمى ديگر ببايد ساخت و ز نو آدمى

انسانى كه اطلاع از عظمت جانهاى آدميان پيدا كرده و بى‏ارزشى اجتماع مگسان دور شيرينى آگاهى به دست آورده‏اند ، همانگونه كه در عنوان بحث يادآور شده‏ ايم :

« هر گونه خدمت به جامعه را تكليف الهى حتمى خود مى‏دانند و بهمين جهت استقبال و رويگردان بودن مردم از آنان هيچ تاثيرى در دل و مغز آنان نمى ‏گذارد .

امير المؤمنين عليه السلام به برادرش عقيل بن ابيطالب چنين مرقوم فرموده است :

و أمّا ما سألت عنه من رأيى في القتال ، فأنّ رأيى قتال المحلّين حتّى ألقى اللّه لا يزيدنى كثرة النّاس حولى عزّة ، و لا تقزّقهم عنّى وحشة [ نامه شماره 36 ص 409 ] ( و اما پاسخ از آن سئوال كه در آن نظر مرا درباره جنگ خواستى ، رأى من ، جنگ با اين جنگ افروزان است تا آنگاه كه خدا را ديدار كنم . تراكم انبوه مردم در دور من بر عزت من نمى‏افزايد ، و همچنين پراكنده شدن آنان از دور من ، موجب وحشت من نمى‏گردد . )

19 ، 27 أما رأيتم الّذين يأملون بعيدا و يبنون مشيدا و يجمعون كثيرا كيف أصحبت بيوتهم قبورا ، و ما جمعوا يورا ، و صارت أموالهم للوارثين ، و أزواجهم لقوم آخرين ، لا فى حسنة يزيدون ، و لا من سيّئة يستعتبون ( آيا نديد كسانى را كه آرزوهاى دور و دراز بر سر داشتند و كاخهاى محكم مى‏ساختند و اموال فراوان جمع مى‏كردند ، چگونه خانه‏هاى آنان مبدل به گورها گشت و اندوخته‏هايشان نابود شد ، اموال‏شان به وارثانشان منتقل و زنهايشان را مردانى ديگر گرفتند . آنان نه بر كارهاى [ يا پاداش ] نيكو افزودند و نه از خطا و معصيت معذرت خواستند . )

[ 1 ] در بعضى از نسخه‏ها چنين آمده است

« دل ز تنهايى به جان آمد »

با سپرى شدن ساليان عمر ، كاخ‏هاى سر به فلك افراشته تبديل به تلّ خاك و خانه‏ها مبدل به گور مى‏گردد و اموال از آن وارثان و زن‏ها از آن ديگران مى‏شود .

با اينكه در مجلد دهم ابيات معروف خاقانى را درباره ايوان كسرى در مدائن از ص 38 تا ص 42 آورده‏ايم ، و كسانى كه آن مجلد را داشته باشند ، ميتوانند مراجعه كنند و براى كسانى كه آن مجلد را ندارند چند بيت ذيل را بعنوان نمونه مى‏آوريم . و بنظر ميرسد اين ابيات خاقانى همانگونه كه از دل او برآمده ، در طول چند قرن در دل همه هشياران در ميان نشسته است :

هان اى دل عبرت از ديده نظر كن هان
ايوان مدائن را آيينه عبرت دان

يك ره ز ره دجله منزل به مدائن كن
وز ديده دوم دجله بر خاك مدائن ران

خود دجله چنان گريد صد دجله خون گويى
كز گرمى خونابش آتش چكد از مژگان

تا سلسله ايوان بگسست مدائن را
در سلسله شد دجله چون سلسله شد پيچان

گه گه بر زبان اشك آواز ده ايوان را
تا بو كه بگوش دل پاسخ شنوى ز ايوان

دندانه هر قصرى پندى دهدت نو نو
پند سر دندانه بشنو ز بن دندان

گويد كه تو از خاكى ما خاك توايم اكنون
گامى دو سه بر ما نه اشكى دو سه هم بفشان

از نوحه جغد الحق ماييم به درد سر
از ديده گلابى كن درد سر ما بنشان

آرى چه عجب دارى كاندر چمن گيتى
جغد است پى بلبل نوحه است پى الحان

ما بارگه داديم اين رفت ستم بر ما
بر قصر ستمكاران تا خود چه رسد خذلان

گويى كه نگون كرده است ايوان فلك وش را
حكم فلك گردان يا حكم فلك گردان

بر ديده من خندى كاينجا ز چه مى‏گريد
خندند بر آن ديده كاينجا نشود گريان

اينست همان درگه كان راز شهان بودى
حاجب ملك بابل هند و شه تركستان

اينست همان صفّه كز هيبت او بردى
بر شير فلك حمله شير تن شادروان

مست است زمين زيراك خورده است بجاى مى
در كاس سر هرمز خون دل نوشروان

بس پند كه بود آنكه بر تاج سرش پيدا
صد پند نواست اكنون در مغز سرش پنهان

اينكه قصرها و آلونك‏ها ، كاخ‏هاى سر به فلك كشيده و كوخ‏هاى محقر با دست همين بشر سر برمى‏آورند و سپس فرو مى‏ريزند جاى ترديد نيست ، زيرا همگان با اين پديده كم و بيش مأنوسند . هيچ كس به دو مفهوم متضاد آباد و ويران جاهل نيست . آنچه كه بايد بشر بآن توجه داشته باشد و آن را بداند ، دو چيز است :

يكى اينست كه چگونه اين انسانها اجتماع كاخ‏هاى مجلل و با شكوه را با كوخ‏هاى محقر و ناچيز هضم نموده است ؟ يعنى آن كاخ‏نشين‏ها با كمال بى‏اعتنايى به كوخ‏نشين‏ها در آن عمارتها نشستند و خوابيدند و مشغول برخوردارى از هر گونه عوامل لذت شدند ،و ميشوند و نفهميدند يا به روى خود نياوردند كه اين دو نوع زندگى چگونه قابل تفسير و توجيه ميباشد دوم هيچ جاى شگفتى نبود كه بزرگى و شكوه و استحكام و زيبايى كاخ‏ها و قصرها چنان عقول و دل‏هاى ساكنان آنها را خيره ساخت كه بخيال خود ناتوانى و حقارت شخصيت و نادانى خود را با تكيه بآن شكوه و استحكام و زيبايى جبران نمودند ، و بعبارت ديگر برون ذات خود را كه تشكل يافته از سنگ و سيمان و آهن و رنگ و سيم و ديگر مصالح ساختمانى ميباشد ، از آن مصالح كه ساختمان‏ها را بالا برده و آن شكوه و زيبايى را بآن‏ها مى‏دهد ، ساختمان شخصيت كمال‏گراى خود را ميسازند . آنان با داشتن شكل و صورت زيباى انسانى سنگ و سيمان و آهن و رنگ و ديگر مصالح جامدند ،

زيرا

اى برادر تو همى انديشه‏اى
ما بقى خود استخوان و ريشه‏اى

گر بود انديشه‏ات گل گلشنى
ور بود خارى تو هيمه گلخنى

مولوى گاهى خوش‏بينى‏هاى افراطى ما افراد نوع انسانى ، كار را بجايى مى‏رساند كه آن مردم را كه عقول و وجدانهاى خود را از دست داده و شخصيت كمال‏گراى آنان به سنگ و آهن تبديل شده است ، انسان تلقى مى‏ كنيم و در تفسير تاريخ و تمدن و حتى در تحقيقات علوم انسانى خود آنان را بعنوان انسان‏ها مطرح مينماييم و از نتائجى كه از اين تكاپوها و تحقيقات مى‏گيريم ، كمال رضايت هم براى خود تلقين مي نماييم در انتقال اموال كه از اين دست بآن دست مى‏گردد ، بنگريد ، آن اموال چگونه اندوخته شده بود ، و چگونه انرژى‏هاى مغزى و روانى و شخصيت آن مالداران را بخود مصرف نموده و چه آرزوها و اميدها و كمال‏گرايى‏ها را كه در خود خشكانده بود ، با پايان يافتن آخرين نفس در زندگى در اختيار كسانى قرار مى‏گيرد كه شايد آن مالدار حاضر نبود حتى يك لحظه در روى او بنگرد ، حسّاس‏تر از همه اموال و كاخ‏ها ،همسرى را از دست ميدهد كه شايد براى بدست آوردن رابطه همسرى با او ، سخت‏ترين ناملائمات را متحمل گشته و پرارزش‏ترين اوقات عمر خود را مصرف نموده و بااهميت ‏ترين نيروهاى مغزى و روانى و عضلانى مستهلك كرده و با عظمت‏ترين آرمان زندگى خود را در وصال او دريافته بود .

تلخ‏تر از همه اينها ، آنست كه در لحظات واپسين عمرش احساس كند كه چشمانى به دنبال همسر او و منتظر برآوردن آخرين نفس‏هاى اوست . حال كه چنين است ، انسان عاقل نبايد به مال و منال و مقام و شهوات و ديگر عوامل لذائذ آنچنان دل بسپارد كه حتى تصور فراق آنها ، تلخ‏تر از مرگ براى او بوده باشد . 28 ، 35 فمن أشعر التّقوى قلبه برّز مهله ، و فاز عمله فاهتبلوا هبلها و اعملوا للجّنة عملها فأنّ الدنيا لم تخلق لكم دار مقام ، بل خلقت لكم مجازا لتزوّدوا منها الأعمال إلى دار القرار ،فكونوا منها على أوفاز ، و قرّبوا الظّهور للزّيال ( پس هر كس تقوى را با قلب خود دريافت سبقت در خير و كمال گرفت و به نتيجه عملش نائل گشت [ حال كه چنين كوششى در خور تقوى است و وصول به بهشت نتيجه آن ] پس بكوشيد و مسامحه روا مداريد و عملى كه شايسته ورود به بهشت است انجام بدهيد ، زيرا دنيا براى شما اقامتگاه آفريده نشده است ، بلكه دنيا براى شما گذرگاهى خلق شده است كه اعمال نيكو را از اين دنيا براى جايگاه اقامت ابدى توشه برداريد . پس در اين دنياى گذرگاه با شتابى هر چه بيشتر به عمل و تكاپو بپردازيد و مركب‏ها را براى كوچ و گذر از اين دنيا آماده بسازيد )

شرح وترجمه نهج البلاغه علامه محمدتقی جعفری  جلد ۲۳

 

دیدگاه‌ها

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.